«У нас ідзе вайна, напрыклад. Цэны ўжо іншыя», — удзельніца гурту Pussy Riot разам зь Беларускім свабодным тэатрам рыхтуецца прадставіць палітычны спэктакль.
Пасьля панк-малебну — ці ня самай гучнай анціпуцінскай акцыі — і амаль двух гадоў у калёніі Марыя занялася праваабарончай дзейнасьцю. Разам зь іншай удзельніцай Pussy Riot Надзеяй Талаконьнікавай яны заснавалі арганізацыю «Зона права», якая абараняе правы зьняволеных, і мэдыярэсурс «Мэдыязона».
Цяпер Марыя Алёхіна чакае англамоўнага выданьня сваіх тэкстаў, а Свабодны тэатар зрабіў яе гераіняй спэктакля — разам з мастаком Пятром Паўленскім і рэжысэрам Алегам Сянцовым.
Рыхтуючыся да прэмʼеры, Марыя езьдзіць у Менск. У свой першы прыезд распавяла Радыё Свабода, што робіць з жанчынай расейская турма і як яна рыхтуецца адказваць на пытаньні сына.
— Марыя, я так зразумела, што вы ўпершыню ў Беларусі. Ня можам не пацікавіцца вашымі ўражаньнямі. Як вам тут?
— Уражаньні моцныя. Я чула, што беларускі рэжым называюць палігонам таго, што хацелі б зрабіць у нас, у Расеі. Але адно — гэта чуць, а другое — пабачыць на свае вочы. Бачыць, што гэта магчыма — выкраданьні, безыменныя могілкі ў лясах, забойствы, КДБ. Мяне гэта не палохае, гэта цікавыя ўмовы. Але ўражаньні моцныя.
Сутнасьць таго, што мы робім у Расеі, і таго, што Беларускі тэатар робіць тут, падобная. Але ўмовы ў Беларусі я назвала б выверана жорсткімі.
«Панк-малебен» Pussy Riot у храме Хрыста Збаўцы ў Маскве, 2012 год
— Вы засяродзіліся на праваабарончай дзейнасьці, фактычна даяце голас тым, у каго яго няма. Раскажыце, што адбываецца з жанчынай у расейскай турме?
— Асноўнае адрозьненьне жаночай турмы ад мужчынскай — гэта адсутнасьць у жаночай турме пратэсту. Як паказаў мой досьвед, жаночая турэмная супольнасьць ня здольная абʼядноўвацца, кансалідавацца, каб даць адпор адміністрацыі. Што б тая адміністрацыя ні рабіла. Яна можа прымушаць працаваць па 14 гадзін, не плаціць заробак, карміць зьняволеных адкідамі, гнілой ежай, не даваць мэдычнай дапамогі, у тым ліку тым, хто заражаны ВІЧ.
У маёй першай калёніі, напрыклад, была больніца для сухотнікаў. Умовы, у якіх там знаходзіліся людзі, былі жудасныя. Людзей выносілі ў чорных мяхах.
Я стала думаць, чаму існуе досыць выразны ў пляне герархіі лад унутры мужчынскай турмы, і чаму яго няма ў жанчын. Мужчынская герархія — гэта фактычна каставая фэадальная сыстэма, у якой ёсьць вярхі, так званыя аўтарытэты. Ёсьць нізы, «апушчаныя» і «петухі», зь якімі ты ня можаш побач нават есьці, бо станеш такі самы.
Чаму існуе гэты фэадальны лад, але які можа даць адпор адміністрацыі, і абсалютна гарызантальная размытая сыстэма ў жанчын, якая ў выпадку вострых сытуацыяў ня здольная сабрацца і пратэставаць?
Па-першае, я прыйшла да высновы, што жанчына выбірае думаць, што яна не сядзіць. Жанчына выбірае максымальна выцясьняць гэты момант са свайго жыцьця і думаць пра тое, што яна як бы жыве вызваленьнем. Яна ўжо ў думках напалову там. Яна робіць усё магчымае, парушаючы нейкія свае маральныя ўстаноўкі, уяўленьні, прынцыпы наконт таго, што такое добра і што такое кепска, для таго каб як мага хутчэй сысьці «ўмоўна-датэрмінова», напрыклад. Для яе не існуе асобнага жыцьця ў калёніі.
У мужчын наадварот. Шмат у чым таму, што ўсё крымінальнае ці паўкрымінальнае жыцьцё абсалютна патрыярхальнае. Гэта мачысцкая супольнасьць, у якой месца жанчыны — альбо маці, якую трэба паважаць, альбо прастытутка. Жанчыны ня ўдзельнічаюць у самадзейных судах, рашэньнях праблемаў. Жанчына там — ніхто. І многія прымаюць гэтую ролю «нікога», не разумеюць, як выбудоўваць альтэрнатыўную мадэль.
Я паспрабавала зьмяніць гэтыя ўмовы.
І я стварала мадэль пратэсту. Я судзілася з турэмшчыкамі, дабівалася іх звальненьня, дабівалася рамонту баракаў, скарачэньня працоўнага дня. Такія клясычныя дысыдэнцкія рэчы, толькі зробленыя жанчынай.\
— Жанчыны, якія былі разам з вамі ў калёніі, падтрымлівалі вас?
— У маёй першай калёніі, у Бярэзьніках, былі жорсткія ўмовы. Да мяне ўвогуле нельга было падыходзіць. Была толькі адна дзяўчына з тысячы зьняволеных, якая сказала, што ёй напляваць і што яна хоча і будзе са мной камунікаваць. Я лічу, што менавіта так і трэба паводзіць сябе ў турме. Яе спрабавалі караць, пагражалі новым тэрмінам за дэзарганізацыю.
У наступнай калёніі адміністрацыя выбрала іншую стратэгію — «Дайце ёй усё, абы яна заткнулася». Далі мне месца ў бібліятэцы, лепшае спальнае месца і так далей. Са мной можна было камунікаваць. Так выйшла, што я ўсё адно не заткнулася, бо ў дачыненьні да іншых яны рабілі жахлівыя рэчы. І месяцы праз тры ў нас ужо сфармавалася такая «банда», якая адкрыта хадзіла да праваахоўнікаў, казала: мы будзем хадзіць, будзем скардзіцца, ня будзем маўчаць.
Цана гэтага была высокая. Пасьля таго як мяне амніставалі, адну дзяўчыну, зь якой мы камунікавалі, адправілі ў Сыбір, другую — ва Ўдмуртыю, трэцюю пасадзілі ў строгія ўмовы, дзе ты пазбаўлены спатканьняў, званкоў, дзе ў цябе абсалютна іншы распарадак дня, ты ўвесь час пад кантролем, камэрай, ты ня можаш рухацца па тэрыторыі, і прагулка ў цябе гадзіну ў дзень. Па «УДО» ніхто ня выйшаў.
Гэта шмат у чым стымулявала мяне да пэўных дзеяньняў на волі, бо ты разумееш, што людзі ў цябе паверылі. І цяпер яны, па сутнасьці, пакутуюць за гэта. У цябе няма выбару. Ты мусіш нешта рабіць на волі. Ты мусіш разумець праваабарончую структуру і будаваць яе.
— У якіх маштабах у Расеі запатрабаваная ваша дапамога як праваабаронцаў?
— Турма ў Расеі — такі самы інстытут, як і іншыя дзяржаўныя інстытуты. Яе задача ў першую чаргу — здушыць чалавека, убудаваць яго ў існуючую сыстэму паводле сталінскага прынцыпу «вінцікаў». Калі на вярхушцы нашай улады зладзеі і забойцы, то складана сказаць, што турэмны інстытут неяк моцна адрозьніваецца ад усяго іншага.
Па факце тое, што мы робім, — гэта проста частка таго, як мы бачым зьмены ў Расеі. Мы хутчэй робім гэта, каб паказаць, што гэта магчыма. Каб паказаць, што калі іншыя людзі будуць так рабіць і ствараць структуры і альтэрнатыўныя інстытуты ў дачыненьні да дзейнай сыстэмы, то мы зьменім гэтую краіну і зробім яе сапраўды іншай.
Ты можаш нешта зрабіць адзін, але ўся сыстэма пачынае рыпець толькі ў той момант, калі мы дзейнічаем разам. Я дамаглася чагосьці ў сваіх калёніях толькі таму, што мяне падтрымлівалі людзі на волі. Мы дзейнічалі разам. І тыя актывісты, якія хадзілі да мяне на суды, і журналісты, якія іх асьвятлялі, і адвакаты, якія са мной працавалі, і гэтак далей.
Экстрапалюючы гэта на краіну, можна зрабіць такія самыя высновы. Грамадзянскія зьмены — гэта не адзінкавы акт мастака, а менавіта структурныя перамены, магчымыя пры салідарным удзеле некалькіх груп людзей.
Салідарнасьць — гэта ключавое слова.
— Неяк так атрымалася, што часта назірала праявы гвалту над вамі. І сам панк-малебен, і тое, як вы седзіце ў судзе, і напад казакоў — зусім не вэгетарыянскія відовішчы. Вы адчуваеце сябе ў бясьпецы, знаходзячыся ў Расеі?
— Я ня стаўлю перад сабой такога пытаньня. Няправільна, калі чалавек, які дзейнічае ў Расеі, счытваецца цяпер як ахвяра. Мы робім тое, што мы павінны рабіць. Мы разумеем наступствы.
Але наступствам не абавязкова будзе наша параза. Зьвяржэньне ўлады — гэта таксама магчымае наступства.
Мне здаецца, гаварыць пра напад казакоў ці напад на нас нейкіх праўладных нанятых «чувачкоў» — гэта проста неактуальна, таму што Нямцова забілі каля Крамля. Пасьля таго як зьдзяйсьняецца публічнае палітычнае маляўнічае забойства, казаць пра слоік зялёнкі — дурасьць. Нават тое, што ў мяне было страсеньне мозгу са швамі, ужо ня так шмат значыць. У нас ідзе вайна, напрыклад. Кошты ўжо іншыя.
Напад казакоў у Сочы, 2014 год
— Звонку здаецца, што актыўны і масавы пратэст у Расеі кудысьці сышоў. Ёсьць адзінкавыя акцыі, кшталту нешматлюдных дэманстрацыяў, адзіночных пікетаў ці мастацкіх акцыяў. Іншым разам выглядае, што галоўныя расейскія апазыцыянэры — гэта Надзея Саўчанка і Алег Сянцоў. Куды сышоў актыўны пратэст?
— Сышоў зь якога моманту? З моманту Балотнай плошчы?
— Так. Выглядае, што ўся актыўнасьць перамясьцілася ў суды.
— Сяргей Сьмірноў, галоўны рэдактар «Мэдыязоны», аднойчы сказаў, што палітычнае жыцьцё ў Расеі перамяшчаецца ў суды. І я зь ім згодная.
Я ніколі ня верыла ў тое, што Балотны пратэст можа сапраўды зрынуць уладу. Я верыла і веру ва ўласныя дзеяньні. У мастацкія акцыі я веру. У стварэньне прэцэдэнтаў, ва ўскрыцьцё нейкіх балючых для ўлады пытаньняў і пунктаў. Лічу, што спадзявацца можна толькі на сябе. У мяне аніякіх ілюзіяў наконт таго, што прыляціць чараўнік і выведзе зноў усіх на плошчу. Наўрад ці гэта здарыцца. Трэба проста рабіць тое, што ты робіш.
Свабода — гэта ня нейкая штука, у якой ты знаходзісься ўвесь час. Гэта не канстанта, якая прыкладаецца да кожнага цела. Свабода — гэта тое, за што мы павінны змагацца штодня. Інакш няма ніякай свабоды, а гэта проста слова зь сямі літар.
Мне ня хочацца сядзець у вялікім сэнсе гэтага слова. І я люблю тое, што я раблю. Плюс у мяне ёсьць сын. Я шмат разоў думала, што ў пэўны момант ён вырасьце і спытаецца ў мяне, як я жыла, што я рабіла. І спытаецца пра краіну, у якой я жыла. Спытаецца, як я пыталася ў сваіх бацькоў.
Мне хацелася б, каб у мяне быў адказ на гэтае пытаньне. Хаця б у нейкай ступені годны.
— А вам бацькі што казалі ў адказ на ваша пытаньне?
— Я ненавідзела адказ «час такі быў». У пэўны момант паабяцала сабе, што ў мяне так ня будзе. Заўжды можна сказаць «час такі быў» ці «я ня ведаў». Але ведаў — і, напэўна, ня бачыў патрэбы змагацца. Я пакуль што такую патрэбу бачу.