«Набліжаўся сьнежань 44-га года. Пайшлі чуткі, што некага арыштавалі. Было неразуменьне — за што? А ў сьнежні 44-га прыйшлі ў кляс за мной і забралі проста са школы. На калёсах павезьлі. Павезьлі ў Любчу, у камэру папярэдняга зьняволеньня. Была ўжо ноч. Людзей там было многа, былі і знаёмыя. Я амаль усю ноч праплакала. Раніцай пачаліся допыты. Сьледчы па прозьвішчы Чэпец спытаў, ці была я ў СБМ падчас вучобы ў сэмінарыі. Хлусіць я ня ўмела і адказала — так».
Гэта ўрывак з успамінаў Ніны Макараўны Булаўкі, родам з Купіску. Разам зь дзясяткамі іншых сваіх аднагодкаў яна была адарваная ад радзімы на доўгія гады. Толькі за тое, што ўдзельнічала ў працы Саюзу Беларускай Моладзі.
Гэтыя ўспаміны зьявіліся дзякуючы настойлівасьці яе сына, Віктара Залаціліна. Былога менскага прадпрымальніка, які без шкадаваньня кінуў сталіцу, вярнуўся ў родную хату і заняўся жывапісам. Яго маці на радзіму вярталася ў 1954-м годзе без асаблівай радасьці.
— Яна не хацела сюды ехаць, бо ведала, што яе тут чакае. Яна паўгода аббівала тут парогі, каб уладкавацца хоць на якую працу. Ніхто ня браў. Усе пальцамі паказвалі. Нават тыя, з кім, здавалася, сябравала, разам у сэмінарыі вучылася, і тыя адвярнуліся. Чаму беларусы такія? Рускія, казала, больш дружнейшыя. Усе, хто падчас вайны крычаў «Жыве Беларусь!», сёньня цябе ведаць ня хоча. Ледзь уладкавалася ў лёнагадоўчае зьвяно. Але яна не адна такая тут была. Ссыльных было вельмі шмат.
Віктар Залацілін і яго карціны
Па вяртаньні са сталінскіх лягераў і ссылак былыя вязьні сустракаліся з цкаваньнем. З боку былых сяброў і суседзяў. І ўжо на радзіме сумавалі па ссыльных мясьцінах. Я часам задаю пытаньне, чым беларусы адрозьніваюцца ад расейцаў. У Ніны Булаўкі, баюся, адказ быў бы не на карысьць беларусаў.
— Рускія зусім па-іншаму сустракалі іх. Нікога ня ведаеш, толькі зьявіўся ў Багалюбаве, вёска такая ў паўночным Казахстане. Першы раз бабку бачыш, а яны цябе кліча ў хату. І што ёсьць у хаце, на стол ставіць. Зусім незнаёмыя людзі. А тут свае так сустрэлі. Яна доўга сумавала па Казахстане. Адкрые атляс, знойдзе Паўночны Казахстан і гадзінамі глядзіць на яго. Туга была страшэнная. Па тых людзях. Там большая частка была такіх, як яна. Ды нават мясцовыя зусім па-іншаму ставіліся да іх, чым тут, на радзіме. Ніякага параўнаньня. І абавязкова, хоць раз на паўгода, але адтуль ліст прыйдзе. Ад сябровак, ад знаёмых.
У Віктара Залаціліна вельмі цікавы фотаархіў. Вось на адным здымку маладыя дзяўчаты — чальцы СБМ. Ніна (на здымку крайняя зьлева) па вайне пойдзе ў лягер, іншым пашанцуе застацца дома.
— Гэта ўсе купіскія. Настаўніцкія курсы 42-га году. Гэта яе сяброўка дзяцінства. Калі маці вярнулася з высылкі, да самай сьмерці ня зналіся. Хоць жылі па суседзтве. А потым, калі маці рэабілітавалі, ужо стала галоўным бухгальтарам калгаса, усё роўна — ніякіх спраў.
А вось на здымку шчасьлівая маладая кабета ў атачэньні сям’і. Гэта Тамара Шастак з мужам, Уладзімірам Булаўкам. Здымак зроблены ў Казахстане. Адкуль, пасьля лягера і высылкі, пара не захацела вяртацца ў Беларусь на стала. Гэта тыя самыя «шпіёны» батальёна «Дальвіц», закінутыя на тэрыторыю Беларусі ўвосень 44-га. У родныя мясьціны.
— Гэта тыя, якія адступілі з Рагулем. Паколькі яны ведалі мясцовасьць, іх сюды і закідвалі. Гэта было амаль самагубства. І я лічу, што яны лёгка адкупіліся. Калі маці далі дзесяць гадоў за тое, што была актывісткай СБМ, дык гэтым, закінутым у тыл у якасьці шпіёнаў, можна было расстрэл на месцы даць. А зь імі больш-менш гуманна абышліся.
Стары купіскі цясьляр Генадзь Ходас памятае, як тут лавілі іншых дэсантнікаў. 50-х гадоў.
— Гэта было ў 52-м годзе. Адзін быў зь Вераб’евіч. Яго на мосьце злавілі. У Германіі абучаўся. Здаўся сам. Была такая справа. Яны прызямліліся ў пушчы. Квадрат 42-Б. Гэта сем кілямэтраў ад нас. Іх вылоўлівалі. Ня ведаю, колькі чалавек тады злавілі. Прыехалі такія хлопцы пільнаваць, што самі ведаеце. Абучаныя добра. Яны жылі ў канторы. Чалавекі чатыры.
— Дык, значыць, органам было ўжо вядома пра дэсант?
— А як жа? Хутка работаюць нашы рабяты. На адлегласьці чуюць.
Памятае тых людзей і сяброўка СБМ Алена Новік.
— Нават паказальны суд быў над СБМаўцамі. А за што судзіць? Што нас навучалі? Я і сёньня ведаю і нямецкую мову, і геаграфію. І ўсё на беларускай мове вучыла. Усе хацелі вучыцца. Да нас дайшло, што Тамара тут аб’явілася. А мы ведалі, што Булаўка ўцёк з Тамараю, Філя ўцёк з Краскоўскай і Люда Гутар — з Барысом Рагулем. Тры пары былі. І мы дзівіліся, што іх восеньню ўжо скінулі. А што яны хацелі? Свабоднай Беларусі хацелі. Яны што, здраднікамі былі? Я не хачу слухаць. Каб цяпер гэтакімі былі.
А Віктар Залацілін тым часам паказвае мне сапраўдны шэдэўр дзявочай творчасьці 40-х гадоў, самаробны маленькі альбом, куды сяброўкі ягонай маці пісалі свае вершаваныя пажаданьні.
— Гэта які год?
— Сорак першы. «Дарагой Ніне ад Тамары». Гэта тая самая Тамара, якая была ў дэсантным атрадзе. Тамара Шастак. Гэта лепшая сяброўка маёй маці на ўсе часы. Калі яе арыштавалі, ёй далі дзесяць гадоў лягера ў Іркуцку. Ёй забаранілі наагул у Беларусь вяртацца. А дагэтуль бацькоў яе забралі. Бо былі заможныя. Адправілі ў Казахстан на вечнае пасяленьне. Яны сачынялі такія вершы, адзін аднаму жадалі. «Каб нашы сэрцы горанам палалі». У музэй просяць гэтую кніжачку. Але пакуль жыву, хай будзе са мной. Гэтай кніжачцы ўжо 75 гадоў. Тут ёсьць запісы і на рускай мове, і на польскай. Але ў асноўным на беларускай.
Па аматарскіх вершах, запісаных акуратным школьным почыркам у гэты альбом, добра відаць, чым была для шаснаццацігадовых купіскіх дзяўчат іх радзіма.
«Каб сэрцы горанам палалі,
Каб нас любіў наш родны край,
Каб нашы сэрцы пакахалі
Ўсё беларускае, як рай».