Сярод 520 кніг Францішка Скарыны ў Расеі заходзіцца 352 асобнікі. Гэта 68% усіх вядомых выданьняў. У музэях і бібліятэках Украіны захоўваецца 47 кніг, у Беларусі і Польшчы — па 28. Мы высьветлілі, як вярталіся арыгіналы Скарыны на радзіму і дзе іх можна пабачыць.
Кнігі Скарыны вяртаюцца ў Беларусь раз на стагодзьдзе
У Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі падлічылі ўсе вядомыя кнігі Францішка Скарыны. У жніўні завяршаецца праект, удзельнікі якога два гады шукалі па ўсім сьвеце кнігі беларускага першадрукара. На сёньня вядома, што ў 11 краінах сьвету сёньня захоўваюцца 520 асобнікаў праскіх і віленскіх выданьняў Францішка Скарыны. У Беларусі іх 28. Хоць яшчэ год таму было толькі 10.
Увогуле на пачатак XX стагодзьдзя на тэрыторыі Беларусі не засталося арыгіналаў кніг Скарыны. Толькі ў 1925 годзе Дзяржаўная і ўнівэрсытэцкая бібліятэка БССР (так тады называлася будучая Нацыянальная бібліятэка) набыла 10 праскіх выданьняў у ленінградзкага бібліяфіла Камарніцкага. У той час пачатак кнігадрукаваньня лічылі ад 1525 году, калі Скарына надрукаваў «Апостал» у Вільні. Узяць за пункт адліку менавіта гэтую дату прапанаваў Вацлаў Ластоўскі.
Падчас Другой усясьветнай вайны ўсе кнігі Скарыны зь Беларусі вывезьлі ў Нямеччыну. Але потым іх удалося вярнуць.
Толькі ў 2017 годзе ў краіне зьявіліся новыя кнігі Францішка Скарыны. У лютым «Белгазпрамбанк» выкупіў для сваёй прыватнай калекцыі «Малую падарожную кніжыцу». Гэта першае віленскае выданьне Скарыны. У адным пераплёце сабраныя 18 кніг.
«99%, што іншых кніг Скарыны ў Беларусі няма, — сказала Свабодзе Тацяна Сапега, загадчыца сэктару навукова-праектнай працы Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. — Вельмі малая верагоднасьць, што нехта захоўвае і ня ведае, што ён мае Скарыну. Хоць здараецца і такое».
У полацкім Музэі беларускага кнігадрукаваньня — на радзіме Скарыны — захоўваюцца толькі факсымільныя выданьні ягоных кніг
Такім чынам, найбольшая калекцыя скарынаўскіх кніг у Беларусі цяпер знаходзіцца ў прыватным банку. Але ў Нацыянальнай бібліятэцы на гэты конт не пераймаюцца.
«Нацыянальная бібліятэка вітае любыя ініцыятывы: і дзяржаўныя, — сказала Тацяна Сапега, — і „Белгазпрамбанк“ вельмі шмат робіць, каб вярнуць каштоўныя рарытэты на радзіму. Мы таксама будзем працягваць працу па пошуку кніг Скарыны і яго пасьлядоўнікаў, каб арыгіналы вярталіся ў фонд Нацыянальнай бібліятэкі».
Самыя вялікія калекцыі — у Расеі
Абсалютная большасьць кніг Францішка Скарыны знаходзіцца ў Расеі. Там сёньня захоўваецца 352 з 520 вядомых выданьняў. Адна толькі Расейская дзяржаўная бібліятэка ў Маскве мае 106 кніг. Гэта самая вялікая ў сьвеце калекцыя скарынаўскіх кніг.
У Расейскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу знаходзяцца 92 кнігі, у Дзяржаўным гістарычным музэі — 87. Асобнікі скарынаўскіх кніг ёсьць у многіх рэгіёнах Расеі: ва Ўладзіміры, Казані, Саратаве, Цюмені.
Алесь Суша, намесьнік дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, піша ў сваёй кнізе «Францішак Скарына — чалавек сьвету», што многія кнігі вывезьлі зь Вялікага Княства Літоўскага ў Масковію ў якасьці вайсковай здабычы падчас войнаў у XVI–XVIII стагодзьдзях. Гэта пацьвярджаюць уладальніцкія запісы на саміх кнігах. У Масковіі кнігі Скарыны найчасьцей захоўваліся ў прыватных калекцыях.
У той жа час расейcкае праваслаўнае духавенства мала карысталася выданьнямі Скарыны. Як піша Алесь Суша, «іх насьцярожвала месца выданьня (каталіцка-пратэстанцкая Прага), дэмакратызм, выказаны ў прадмовах, незвычайнае аздабленьне з мноствам гравюр і партрэтам выдаўца, і, у рэшце рэшт, — мова кнігі».
Украіна займае другое месца па колькасьці кніг Францішка Скарыны — 47. Яны знаходзяцца музэях і бібліятэках па ўсёй краіне: у Кіеве, Львове, Адэсе і Ужгарадзе. Самая вялікая калекцыя з 23 кніг сёньня зьберагаецца ў Нацыянальнай навуковай бібліятэцы Ўкраіны імя Стэфаніка ў Львове.
Пабачыць кнігі Скарыны можна ў любы час у Менску. Арыгінальныя выданьні выстаўляюцца ў Музэі кнігі Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. Таксама ў музэі ёсьць факсымільныя выданьні кніг, якія захоўваюцца ў Беларусі і за мяжой. Іх выдалі ў межах міжнароднага праекту адмыслова, каб можна было пагартаць копіі сапраўдных кніг.