Менскі скульптар Гэнік Лойка скончыў працу над помнікам-бюстам беларускаму першадрукару Францішку Скарыну для Малдовы. Як казаў аўтар Свабодзе, скульптура прынятая экспэртнай радай, адгружаная, і на пачатку лістапада яе паставяць у сквэры насупраць амбасады Беларусі ў Кішынёве.
Сёлета ў ліпені Гэнік Лойка быў абвешчаны пераможцам конкурсу эскізных праектаў на бюст Скарыны ў малдаўскай сталіцы. Ягоную заяўку прафэсійнае журы прызнала найлепшай зь дзясятка. Згодна з патрабаваньнямі, кампазыцыйнае і плястычнае выкананьне трэба было рэалізаваць «у найлепшых традыцыях клясычнага і нацыянальнага манумэнтальнага мастацтва».
Памер ганарару зрэзалі ў 10 разоў
Спачатку на помнік (з улікам выкарыстанага матэрыялу) меркавалася патраціць ня больш за 150 тысяч рублёў. Аднак у працэсе суму зьменшылі ў 10 разоў. Прычым канчатковую лічбу назвалі ўжо пасьля таго, як Лойку прысудзілі перамогу ў конкурсе.
Гэнік Лойка з макетам помніка
Скульптар кажа, што збольшага задаволены працай, за выключэньнем некаторых нюансаў.
Па-першае, адпачатку ён «замахнуўся» на манумэнтальны твор вышынёй у тры мэтры. Аднак ягоны імпэт істотна прызямлілі і на выхадзе атрымаўся роўна мэтар — ад пастамэнту да кончыкаў промняў сонца.
Па-другое, поўнай паразай завяршылася змаганьне за напісаньне імя Скарыны. Згодна з умовамі конкурсу, як сьцьвярджаюць арганізатары, на помніку павінен значыцца «Францыск», Лойка ж настойваў на «Францішку». У той жа час, калі падняць афіцыйныя паперы, у тэксьце фігуруе «Ф. Скарына». Іншымі словамі, дапушальныя розначытаньні, аднак дзяржаўныя куратары паставілі сваё меркаваньне вышэй за аўтарскае.
Дошкі зь імем Скарыны на розных мовах для пастамэнту
«Хай усталёўваюць безь мяне, бо самае ганебнае ўжо адбылося, — кажа Гэнік Лойка. — Па сутнасьці, беларуская дзяржава забараніла беларускае імя Францішак, якое хацеў выкарыстаць беларускі аўтар, робячы беларускі твор. У выніку зрабілі на расейскі ўзор — Францыск. Малдаване, у якіх няма сваёй мовы, а румынская, знайшлі свой варыянт лацінкай. А беларуская дзяржава ня ведае, як пісаць беларускае імя. Проста далі зразумець, што ў гэтым праекце павінен быць Францыск — маўляў, калі прыняў умовы конкурсу, значыць, усё. На жаль, не здагадаўся прывесьці іншы аргумэнт: паводле ўмоваў конкурсу была пазначана сума ў 150 тысяч рублёў — і калі так, то давайце быць пасьлядоўнымі ва ўсім...»
Па экспэртную дапамогу Гэнік Лойка зьвярнуўся ў Цэнтар дасьледаваньняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук. У адказе за подпісам дырэктара ўстановы Ігара Капылова гаворыцца, што ў старабеларускай мове напісаньне ўласных імёнаў не было ўнармавана.
Нават у тэкстах, выдадзеных самім беларускім асьветнікам і першадрукаром, сваё імя ён піша па-рознаму. Напрыклад, на тытульным аркушы Бібліі 1517 году ўжытая форма Францыско ў назоўным склоне. Форма, адпаведная сучаснаму напісаньню Францішак, ужываецца ў прадмовах да Псалтыра, да Кнігі Ёва, да Кнігі Прамудрасьці Саламона і іншых.
Паводле навукоўца Капылова, у сучаснай беларускай мове варыянты імёнаў Францыск і Францішак ідэнтычныя, таму вырашэньне пытаньня іх прыярытэтнасьці знаходзіцца ў кампэтэнцыі саміх аўтараў мастацкіх, інфармацыйных, даведачных і іншых тэкстаў.
Гэнік Лойка абураны, што ў ягоным выпадку дзяржаўныя чыноўнікі аўтарскую пазыцыю папросту праігнаравалі.
Раней ён вырабіў узоры гліняных і мэталічных мэдальёнаў з сэрыі «Наша пяцісотгоднасьць», дзе Скарына названы так, «як і мае быць» — Францішкам. На авэрсе — рысы твару першадрукара і юбілейная лічба 500.
Што агульнага ў Скарыны з Малдовай
Чаму помнік беларускаму першадрукару едзе менавіта ў Кішынёў? Умовы конкурсу гэтага не тлумачаць. Аднак некаторыя навукоўцы разглядаюць вэрсію, што Скарына мог быць пахаваны... на тэрыторыі сучаснай Малдовы.
Так, загадчык катэдры славянскіх літаратур Белдзяржунівэрсытэту Іван Чарота ў інтэрвію радыё «Sputnik Беларусь» казаў, што мае факты, якія выходзяць па-за традыцыйныя ўяўленьні пра біяграфію «Георгія Скарыны»:
«Гэта тэксты, пра іх я меў уяўленьне яшчэ гадоў шэсьць таму. Ёсьць непасрэдны ўладальнік і захавальнік гэтых тэкстаў — пісьменьнік, літаратар Юры Іваноў, які пражывае ў Малдове. Ён прывозіў сюды гэтыя матэрыялы і паказваў малюнкі — дзьве фігуры, зьлева нейкі чалавек з каронай, справа чалавек у шапцы, і над ім надпіс: „Юрга Скарына Полацкі“. Мы разумеем, што гэта Георгі ці Юры. На малюнку паміж імі на падстаўцы ляжаць друкаваныя кнігі», — казаў Чарота.
Малюнкі суправаджаюцца тэкстам, напісаным шрыфтам, «блізкім да кірыліцы». У чарнавым перакладзе Юрыя Іванова ён гучыць наступным чынам:
«І быў Юрга Скарына Полацкі ў Вялікай Сучаі і зямлі Малдаўскай, бо запрасіла яго з Прагі Чэскай добрая царыца малдаўская Алена Сэрбская, любая жонка вялікага гаспадара Пятра Стэфанавіча. Яна мела зарок надрукаваць кнігі-пісаньні пра сваіх вялікіх продкаў... якіх прынізілі і на якіх навялі вялікую хлусьню, няпраўду і крыўду праклятыя шалёныя туркі».
У тэксьце называецца дата, калі прыбыў у малдаўскія землі Юрга Скарына — 1520 год. І гаворыцца, што Скарына памёр 22 верасьня 1572 году ў цяперашніх Рошканах. Юрыю Іванову магчымае месца спачыну Скарыны яшчэ ў 1970-я паказаў ягоны дзед. Са словаў навукоўца, там быў прастакутны камень-стол зь вядомым знакам — месяцам, які закрывае сонца.
«Сэнсацыйным адкрыцьцям» прафэсара не даюць веры шмат якія адмыслоўцы. Так, ставіць пад сумнеў высновы Івана Чароты старшыня Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў Алесь Суша:
«Інфармацыя вельмі сумнеўная. Невядомыя паперы, на невядомай мове, невядомага паходжаньня, невядомага часу стварэньня. Наогул падобна да сучасных казак пад даўніну. Да таго ж арыгінал належыць прыватнай асобе, нейкаму невядомаму пісьменьніку, і трактуецца толькі ім самім. Самае дзіўнае, што ён гэтыя „ўнікальныя дакумэнты“ без праблемаў возіць празь мяжу і адзін у сьвеце „ведае“ пра месца пахаваньня Скарыны... Трэба было б спачатку дасьледаваць гэтую „ўнікальную“ крыніцу, праверыць яе, а ўжо пасьля арганізоўваць экспэдыцыі на пошук уяўнай магілы».
Экспэрты прымаюць працу Гэніка Лойкі
Паводле Івана Чароты, ён чакае перакладаў усіх 11 аркушаў з тэкстамі, якія захоўваюцца ў Юрыя Іванова, каб зрабіць заключэньне. Пасьля гэтага, ягонымі словамі, «можна будзе выпраўляцца ў экспэдыцыю».