Напачатку – пра тое, пра што, відаць, і спрачацца ня варта. Нават некаторыя апалягеты цяперашняй беларускай улады прызнаюць, што прысуд Аляксандру Зьдзьвіжкову – занадта суворы. Хаця і раней у Беларусі людзі траплялі за краты за выказваньне сваіх думак, дастаткова прыгадаць справы М. Маркевіча, П. Мажэйкі, В. Івашкевіча, але такога жорсткага пакараньня раней не было, і цалкам апраўданыя перасьцярогі, што гэта стане ўзорам у абыходжаньні з журналістамі.
Рашэньне суду ў справе Зьдзьвіжкова выглядае надзвычай фарысейскім у сьвятле нядаўніх “жарцікаў” А.Лукашэнкі наконт бабруйскіх габрэяў, памятнага прысуду ў справе кнігі “Война по законам подлости” і іншых прыкладаў таго, як беларуская дзяржава абараняе ад абразаў габрэяў. Калі б Зьдзьвіжкоў атрымаў тэрмін гэтак жа, як і героі гэтых сюжэтаў, можна было б сказаць: Dura lex - sed lex. Але dura-й закон аказваецца зусім не для ўсіх і не за ўсё.
Таксама відавочна, што прысуд былому намесьніку рэдактара газэты “Згода” вельмі добра стасуецца з “паўдзённым вэктарам” цяперашняй беларускай зьнешняй палітыкі: зразумела, што ў сталіцах мусульманскіх краінаў будуць цяпер лепш ставіцца да дзяржавы (ужо наколькі лепш – іншае пытаньне), якая так строга пакарала “ворага Прарока”.
Але выглядае, што бурная дыскусія, якая разгарэлася вакол справы Зьдзьвіжкова, тлумачыцца ня гэтымі відавочнымі рэчамі. У ёй сутыкнуліся ня толькі палітычныя пазыцыі, але і ўнівэрсальныя прынцыпы, да таго ж гэтае сутыкненьне аказалася ўскладненым праблемай ідэнтычнасьці. Заходняя Эўропа таксама з жарсьцю спрачалася на гэты конт два гады таму, калі карыкатуры на Мухамэда зьявіліся ў дацкай газэце, цяпер дайшло і да нас.
Свабода слова – абсалютная, унівэрсальная каштоўнасьць? Безумоўна, але ўявім сабе, што беларуская Фэміда парушыла б свае фарысейскія звычкі і “ўкаціла” б аўтарам антысэміцкіх выказваньняў і тэкстаў гэтак жа, як і Зьдзьвіжкову. Так, не рабіла і наўрад ці зробіць, ну а калі б? А калі каго-небудзь адправілі б на зону за зьнявагі беларускай культуры і мовы? Наўрад ці ўсе цяперашнія абаронцы Зьдзьвіжкова гэтак жа горача абаранялі б правы антысэмітаў і беларусафобаў на іх неабмежаваную свабоду выказваньня. Дык значыць унівэрсальнасьці ўсё ж няма, груба кажучы, адных крыўдзіць можна, а другіх - не? Улада менавіта так і разважае і робіць. А яе апанэнты разважаюць інакш?
Талерантнасьць – абсалютная, унівэрсальная каштоўнасьць? Безумоўна, вось нядаўна давялося чытаць, як недзе ў Эўропе даталеранціліся да таго, што перайменавалі сьвята Раства Хрыстовага ў нешта нэўтральнае, кшталту Сьвята году. А як жа, дзяржаўнае сьвята, зьвязанае толькі з адной рэлігіяй – гэта ж непаліткарэктна, неталерантна. Такі вось вынік талерантнасьці, даведзены да ўнівэрсальнага лягічнага канца.
Да таго ж паўстае пытаньне, якое цяпер балюча вырашае Эўропа, ці варта і ці трэба талераваць культуры, якія вызначаюцца як раз выразнай неталерантнасьцю, ці ўсё ж унівэрсальныя прынцыпы дазваляюць нагадаць прадстаўнікам гэтай культуры, у чым менавіта палягае іх адрозьненьне.
Калі я прачытаў першыя рэакцыі лідэраў беларускай мусульманскай грамады на справу Зьдзьвіжкова, то хацеў напісаць, што вось як раз беларускіх мусульманаў гэта і ня тычыцца, мала дзе яны так арганічна ўпісаны ў кантэкст тытульнага этнасу, як у Беларусі. Калі Ўсама бін Ладэн – таталітарны ізувер, дык гэта не дае права зьневажаць мірных і ляяльных Беларусі беларускіх мусульманаў. Тое, што пісалі заяву ў суд па падказцы ўладаў – дык слабы чалавек, а іх заявы, наконт таго, што “крові” Зьдзьвіжкова яны не хацелі – наагул узор высакароднасьці. Але потым рэзанулі вочы фразы з інтэрвію муфція Абу-Бэкір Шабановіча “Газэце выборчай”:
“Мы пазьбеглі самасуду, людзі маглі журналіста зьбіць, а рэдакцыю газэты - спаліць. Шэсьць стагодзьдзяў мы жывем у Беларусі і ніколі нічога падобнага не адбывалася. Толькі цяпер знайшоўся адзіны разумнік, які ставіць пад пагрозу ўсю краіну”.
Можа, паважаны муфцій проста няўдала выказаўся і хацеў адно падкрэсьліць сваю разважлівасьць, але цяжка сабе ўявіць, каб духоўны лідэр украінцаў, палякаў, расейцаў ці габрэяў Беларусі нават у выпадку, калі б ім была нанесеная вельмі злая зьнявага, выказаўся б такім чынам.
Улады, магчыма, суб’ектыўна жадаючы суворасьцю прысуду проста навесьці парадак і захаваць грамадзянскі мір, здаецца, менавіта гэтым і адчынілі скрыню Пандоры. Ня выключана, што, у прыватнасьці, словы муфція ў інтэрвію “Выборчай” сталі рэакцыяй на той вал антымусульманскіх эмоцый, якія віруюць апошнія дні ў Інтэрнэце з нагоды прысуду: выклік-адказ-звышадказ – звычайны мэханізм эскаляцыі любога канфлікту.
Інтэрнэтныя жарсьці – справа па вялікім рахунку бясьпечная, але насамрэч у Беларусі ёсьць глеба для таго, каб да “абмеркаваньня” далучыліся людзі, як сказана ў Пісаньні, “простыя і някніжныя”. Дасьледаваньні НІСЭПД паказваюць, наколькі вялікая сацыяльная дыстанцыя ў беларусаў зь неэўрапейскімі, у тым ліку і мусульманскімі, этнасамі. Тут толькі пачні.
Наўрад ці ёсьць унівэрсальна легітымныя рэцэпты вырашэньня гэтых праблем, бо яны самі па сабе ёсьць канфлікт унівэрсальных прынцыпаў. І на асаблівасьці беларускай улады ўсю складанасьць гэтых праблем ня сьпішаш.
“Гэта ўсё цікава – скажа чытач, - ну а Вашае, аўтара гэтай нататкі, меркаваньне якое – меў або не рацыю Зьдзьвіжкоў, друкуючы гэтыя карыкатуры?”
Маё меркаваньне – ня меў. Але не таму, што дарагія людзям перакананьні нельга крыўдзіць, і не таму, што ўсе веры аднолькава каштоўныя і заслугоўваюць аднолькавай павагі. А таму, што зьнявагі чужога не абароняць свайго. Зьдзьвіжкоў правільна адчуў, што абараняць трэба, а ў будучыні, прычым незалежна ад таго, дэмакратычнай ці не, спатрэбіцца яшчэ болей. Пагроза стаць БелоРоссіей ва ўсіх навідавоку (праўда, для некаторых гэта і не пагроза зусім), але праз колькі гадоў ня выключана, што куды больш актуальнай стане пагроза ператварыцца ў Беларусістан , як гэта ўжо сёньня пагражае немалой колькасьці блізкіх і далёкіх Беларусі краінаў.
Аляксандар гэта зразумеў, але выбраў няўдалы шлях і надзвычай дорага за гэта заплаціў. І за разуменьне і за выбар.