Шыбалет. Што за слова такое, падобнае на арбалет? Як філёлягу гэтае слова падаецца мне надзвычай ёмкім, яно з пэўным гермэнэўтычным падыходам сымбалізуе ідэю таго сумарнага тэксту (у мадэрным разуменьні), які мы штодня чуем на хвалях “Свабоды”. Гэты тэкст ёсьць пэўным рэфлексам на блогавую зацемку Сяргея Абламейкі, дзе ён разважае пра лёс нашай мовы і культурнай спадчыны.
Як чалавек зь дзяцінства не ўцаркоўлены і не катэхізаваны, гэтае слова я ўпершыню сустрэў на ўроку расейскай літаратуры ў 10-м разьдзеле “Яўгенія Анегіна”, дзе А. С. Пушкін з пэўным жалем разважае пра асаблівасьці расейскай псыхеі:
Авось, о Шиболет народный!
Тебе б я оду посвятил,
Но стихоплет великородный
Меня уже предупредил…
Пазьней, у студэнцкія гады, здаецца, у Лотмана я прачытаў, што гэта, магчыма, – іранічная рэмінісцэнцыя з байранаўскага “Дон Жуана”:
Juan, who did not understand a word of English,
Save their shibboleth ‘god damn!’…
Гадоў сорак таму я ўпершыню прачытаў у Кнізе Судзьдзяў (12: 5-6): “І сабраў Еўтах усіх мужчын гілеадзкіх і біўся з эфраімцамі. І перамаглі гілеадцы эфраімцаў, кажучы са зьдзекам: вы ўцекачы з Эфраіму, а Гілеад сярод Эфраіму і сярод Манасіі. Перахапілі гілеадцы ўсе брады на Ярдане, што вялі ў зямлю эфраімцаў. Калі які ўцякач з Эфраіму казаў “Я хачу перайсьці на той бок”, гілеадцы пыталіся: “Ты эфраімец?”. Калі той казаў “Не”, яны гаварылі яму: ”Ну дык вымаві тады слова шыбалет1” . Калі ён казаў “сібалет”, бо па-іншаму ня мог яго вымавіць, яго хапалі і забівалі каля броду Ярданавага. Тады загінула 42 тысячы эфраімцаў…” (Беларуская вэрсія мая з увагай на эўрапейскую традыцыю. Зрэшты, вагаюся зь перадачай імёнаў: можна было б пісаць зусім па-беларуску – Еўтух, ахрамейцы і г. д.).
Тады мяне захапіў не крымінальна-лінгвістычны сюжэт2 старазапаветнай гісторыі, а ягоны сымбалічны зьмест з маім уласным гермэнэўтычным пашырэньнем: за ваду, хлеб і мову народ мае аднойчы рабіць ахвяры, бо іншага ня дадзена. Маё эмацыйнае адчуваньне падмацавалася знаёмствам з культурна-антрапалягічнай філязофіяй нямецкага літаратара і тэарэтыка відэамастацтва Аляксандра Клюгэ зь ягонай максімай cogito quia natus sum (“я думаю так і не інакш, таму што я нарадзіўся тут”).
Пра гэта я спрабую разважаць у сваіх аўтабіяграфічных успамінах, якія, магчыма, выйдуць з друку ў 2008 годзе. Там я без какецтва і прыдумкі ўзгадваю, як у 1953 годзе пасьля вясковай беларускай школы я ня мог у рускамоўнай Сувораўскай вучэльні зразумець сэнс прыкладу на тэму “Шипящие согласные”: Тёма нарвал щавеля на щи. Я не разумеў слова “щи”, але галоўнае, што мяне бянтэжыла: як гэта можна шчаўе рваць?! Яго ж зьбіраюць, каліва да каліва, толькі дзе-нідзе з травінкай, не псуючы суседнія расьліны і каб потым было лягчэй перабіраць. Мяне дзівіла, што беларускае “дзіўны чалавек” і расейскае “странный человек” абазначае адно і тое ж. Тут жа такія розныя асацыяцыі!
Падобным чынам станоўчая лінгвістычная канатацыя да расейскага “лихой парень” (як і паблажлівыя адносіны да пітушчых) усплыла ў маёй сьвядомасьці, калі я чытаў развагі Лява Сапегі з нагоды выхаду Статуту ВКЛ: Ім (правам – П. С.) пан Бог пажадаў адарыць чалавечую натуру дзеля таго, каб людзі маглі ўнікнуць ліхасьці і трымацца прыстойнага жыцьця…” Герой расійскага сэрыялу, сымпатычны “ліхой парень” Саша Белый, ужо адмыўшы свой першы бандыцкі мільён, балятуецца ў парлямэнт ды спавядаецца на тэлебачаньні: Да, я нарушал закон. Но я держу слово. У меня своя правда. Я построил два храма от фундамента до купола. Падобнае ж гаворыць герой фільму “Брат-2”, які ліха “мочыць у сарціры” амэрыканцаў і рэзюмуе: Перамагае той, за кім праўда! У ліхога хлопца свая праўда без аглядкі на права, пісанае і звычаёвае. Якая розьніца паміж “преступником” і “злачынцам”? Першы пераступае закон, другі чыніць зло. Розны падыход ацэнкі.
Які ён – у падзеях і моўным адлюстраваньні – наш беларускі “шыбалет”, што маніфэстуе нашую самаідэнтычнасьць? На апошнім зьезьдзе БНФ, членам якога я зьяўляюся, мне давялося чуць на адкрыцьці пасяджэньня сьпеў “Магутны Божа” і назіраць узаемныя дачыненьні спрэчнікаў, не раўнуючы супрацьстаяньне эфраімітаў і гілеадытаў на старазапаветным Ярдане. Ці не апустошваем мы нашыя моўныя скарбы, забываючыся на сваю нацыянальную сэмантыку? Непазьбежнасьць ісьціны схаваная перш за ўсё ў дарэчна ўжытым матываваным слове. А праўда хаваецца ў дэталях, калі за дэталямі стаіць думка.
На заключэньне загадка для магчымых чытачоў майго першага блогавага запісу з “шыбалетным” падтэкстам. Ёсьць у ангельскай мове назоўнік “jamboree”, які азначае прыблізна “вялікая шумная бяседа”. Гэта можа быць скаўцкі збор, карпаратыўная вечарына і г. д. Усе слоўнікі, якія я паглядзеў, адзначаюць, што паходжаньне слова няяснае. Я валодаю ангельскай мовай ня надта добра, але мне здаецца, што я разгадаў этымалёгію гэтага слова, абапіраючыся на свае веды эўрапейскай гісторыі і “шыбалеты” некаторых эўрапейскіх народаў. Раптам нехта думае так, як я? Тады пашлем сваю знаходку “запатэнтаваць” хаця б у першы бліжэйшы British Council.
___________
1 Паводле розных крыніцаў гэтае слова значыць “галінка садовага дрэва”, “колас” і “бруістая крыніца, прыток ракі”.
2 Дыферэнцыйна-лінгвістычныя паролі – звычайная практыка суперных бакоў у баёвых аперацыях. Клясычны прыклад: італьянскае cicera (“турэцкі гарох”), якое італьянцы прапаноўвалі вымавіць падазроным асобам (у французаў няма гуку /ч/) падчас забойчых закалотаў у 1282 годзе, што ўвайшлі ў гісторыю пад назвай “Сіцылійская вячэрня”.