Ганна Янкута – пра Японію ў беларускай літаратуры

Максім Танк. Збор твораў у 13 тамах Т. 5. Вершы (1972–1982).

Менск, “Беларуская Навука”, 2008

Гэта толькі на першы погляд можа падацца, што беларускія пісьменьнікі ня згадвалі Японію ў сваіх творах. Яшчэ ў 1938 годзе Янка Купала ў сувязі з нападам на СССР японскіх войскаў у раёне возера Хасан напісаў верш “Японскім самураям”. Цяжка сказаць, ці была гэта самая першая згадка пра Японію ў беларускай літаратуры, але што яна адна з самых раньніх, сумневаў не выклікае. Вобраз Японіі ў вершы, як і варта чакаць, рэзка нэгатыўны:


П’яных разьнёй самураяў,
Храму фашыстаўскіх орд, –
Зьнішча ўсю гэтую зграю
Вольны савецкі народ.

Згадкі пра японскія рэаліі (самураі, мікада, Токіё) служаць у вершы адзінай мэце – услаўленьню “арміі нашай Чырвонай”.

Ужо зусім па-іншаму глядзіць на Японію Максім Танк, які ў 1976–1977 гадах прысьвяціў гэтай экзатычнай і трагічна вядомай цяпер усяму сьвету краіне шэраг вершаў: “У Хірасімскім музэі”, “Фудзіяма”, “Цьвіце сакура”, “Хаціка”, “Такасага”, “Мініятурныя горы…”, “Ікебана”, “Гібакуша”. У гэтых вершах асэнсоўваюцца традыцыйна японскія тэмы: трагічныя наступствы ядравага бамбаваньня Хірасімы (герой аднаго зь вершаў, “ахвяра атамнай бамбардзіроўкі” звар’яцелы Гібакуша, ходзіць па вечаровай Хірасіме і спрабуе дакрычацца да абыякавых мінакоў), любаваньне сымбалем Японіі гарой Фудзіямай, квітненьнем сакуры, развагі над ікебанай. Зьяўляецца ў вершах і шэраг красуняў-японак: Хаціку лірычны герой сустракае пасьля наведваньня старажытнай японскай сьвятыні, дзе яму выпала шчасьце “пазнаёміцца з Будам самім”, у вершы “Такасага” лірычны герой тройчы абменьваецца з гераіняй “кубкамі вясельнага, хмельнага сакэ”, Іока расказвае герою пры расстаньні таямніцу жыцьця і ікебаны. Так Японія ўваходзіць у беларускую паэзію.

Уладзімер Караткевіч. Чазенія. Апавяданьні, аповесьць.

Менск, “Мастацкая літаратура”, 2007

Вобраз Японіі зьяўляецца ў беларускіх творах, дзеяньне якіх адбываецца на Далёкім Усходзе. Да Японіі адтуль – зусім блізка, а таму героі твораў адчуваюць побач “штосьці японскае” і не пакідаюць гэтае адчуваньне па-за ўвагай. Так, героі аповесьці Уладзімера Караткевіча “Чазенія” Севярын Будрыс і Васіль Паўлаў расьпіваюць бутэльку сакэ, прычым п’юць яе, як і належыць, падагрэтай, гаворачы пра тое, што раней дастаць гэты напой было нашмат прасьцей. Японія зьяўляецца на старонках раману як лёгкі цень мінулага – часоў японскай акупацыі, пра якія яшчэ жывая памяць. Пра Японію героі аповесьці гавораць так, як у Беларусі гавораць пра найбліжэйшых суседак – Расею ці Польшчу, – але не надаюць ёй занадта шмат увагі. Японія ў Караткевіча – гэта проста кавалачак экзотыкі, які на фоне прыроды Далёкага Ўсходу амаль не падаецца экзатычным.

Барыс Пятровіч. Пуціна. У кнізе “Шчасьце быць...” Трыпціх, аповесьці, апавяданьні, мроі.

Менск, “Тэхнапрынт”, 2004

“Найбольш блізкі па мэнталітэце да беларусаў народ – японцы, зрэшты, дакладней будзе гучаць, што беларусы з усіх славянаў ці эўрапейцаў найбольш блізкія да японцаў”, – так думае герой аповесьці “Пуціна” Барыса Пятровіча (што выйшла ў зборніку “Шчасьце быць”), напісанай у рэчышчы плыні сьвядомасьці: уся аповесьць фармальна можа лічыцца адным сказам. Герой твору расказвае пра многія прыгоды, перажытыя ім на Сахаліне і Курыльскіх выспах, аднак думкі яго ўвесь час вяртаюцца да суседніх Японскіх выспаў, трапіць куды няма ніякае мажлівасьці, аднак якія прыцягваюць героя сваім меркаваным падабенствам да Беларусі. Важную ролю ў асэнсаваньні блізкасьці Японіі і Беларусі адыгрываюць атамныя трагедыі ў Хірасіме і Чарнобылі (і гэты шэраг, на жаль, сёньня можна дапоўніць яшчэ адной трагедыяй). Асаблівае месца ў творы займаюць вобразы дзьвюх японак з расейскімі імёнамі Надзя і Аня, з кожнай зь якіх у героя завязваюцца досыць своеасаблівыя стасункі і з кожнай зь якіх у яго зьвязаныя амаль процілеглыя перажываньні. Такім чынам, Японія, часам вельмі адчувальна, а часам зусім няўлоўна прысутнічае на кожнай старонцы аповесьці і выяўляецца аўтарам як вельмі блізкая нам па духу краіна.

Акутагава Руноскэ. Брама Расё. Нос. Павуцінка./ Далягляды.

Менск, “Мастацкая літаратура”, 1990

Гісторыя беларускіх перакладаў зь японскай мовы досыць небагатая і супярэчлівая. Супярэчлівасьць яе зьвязаная як зь мізэрнай колькасьцю перакладаў наўпрост зь японскай мовы (і выкарыстаньне замест гэтага ў найлепшым выпадку падрадкоўнікаў, у найгоршым – расейскіх перакладаў), а таксама з заўсёднай праблемай тэндэнцыйнасьці перакладаў савецкае эпохі. Так, творы з “Альманаху японскай пралетарскай літаратуры” (1933, пер. з рас. Ул. Хадыка) на сёньняшні дзень чытаць проста немажліва, крыху лепшая сытуацыя зь японскімі казкамі (на тое яны і казкі, каб быць унівэрсальнымі): зборнікамі “Японскія казкі” (1959, апрац. Н. Ходза) і “Мядуза і малпа” (1988, пер. з рас. С. Міхальчук). З расейскай перакладзеныя і два раманы, “Жанчына ў пяску” і “Чужы твар” аднаго з найцікавейшых японскіх пісьменьнікаў Коба Абэ (выданьне 1986 году, пер. В. Рабкевіча). Асобныя японскія вершы выходзілі ў беларускіх перакладах М. Танка, Я. Сіпакова, Л. Баршчэўскага, Р. Барадуліна.

Аднак самыя цікавыя пераклады з японскай мовы (ёсьць усе падставы меркаваць, што менавіта зь яе, а не з падрадкоўніка) зрабіў на беларускую мову Уладзімер Шатон. Гэта пераклады твораў вельмі папулярнага японскага пісьменьніка Акутагавы Руноскэ, якія друкаваліся ў “Даляглядах” 1990 году і ў “Крыніцы” №6 1997 году. Героі апавяданьняў, дзіўных прыпавесьцяў зь нечаканым заканчэньнем, што асэнсоўваюць зусім не вядомае, а таму мала зразумелае нам жыцьцё, падаюцца ледзь не акторамі ў тэатры но, маскамі, за якімі хаваецца тое, што беларус ніколі не зможа зразумець. І тым ня менш, часам гэтыя апавяданьні нагадваюць то гатычную гісторыю (варта толькі ўявіць сабе начное памяшканьне, поўнае мерцьвякоў, і схіленую над імі старую жанчыну, як у апавяданьні “Брама Расё”), то апокрыф (калі Буда спрабуе выцягнуць зь пекла грэшніка ў апавяданьні “Павуцінка”). Але ня варта казаць пра загадкавую японскую душу – мабыць, яна для нас ня больш загадкавая, чым дзьве душы Гарэцкага ці дзікае паляваньне караля Стаха для малазнаёмага з беларускай літаратурай чытача.

Беларусь – Расея – Японія = Беларусь – Россия – Япония.

Менск, ННАЦ імя Ф. Скарыны, 1997

Досыць дзіўна, мабыць, згадваць сярод мастацкіх кніг выданьне матэрыялаў Першых астравецкіх краязнаўчых чытаньняў, прысьвечаных памяці Іосіфа Гашкевіча, першага расейскага консула ў Японіі, беларуса з паходжаньня, аднак гэтая кніга як ніякая іншая расказвае пра культурныя сувязі паміж Беларусьсю і Японіяй. У кнізе зьмешчаныя артыкулы як беларусаў, так і японцаў: атрымліваецца фактычна абмен прыязнасьцяў у самых строгіх традыцыях японскага этыкету. Калі нам не зусім лёгка ўявіць, як можа ўспрымацца палякамі асоба Францыска Скарыны, яшчэ цяжэй – якой яна можа бачыцца гішпанцам, то што ўжо казаць пра японцаў – нацыю з зусім іншым мэнталітэтам і зусім іншай гісторыяй. І ўвогуле, што думаюць японцы пра Беларусь і ці, уласна, думаюць яны пра яе – добрае пытаньне для мэдытацыі над кнігай, якую можна чытаць пад фільм Акіра Курасавы і сушы.