Самая беларуская бібліятэка Чэхіі адзначае стагодзьдзе. ФОТА

Павіншаваць прыйшлі ня толькі прадстаўнікі Міністэрства культуры, замежных спраў, парлямэнту і дыпляматы, але і прадстаўнікі дыяспар. У гэты ж дзень адбыўся міжнародны сымпозіюм, на які прыехалі прадстаўнікі бібліятэк сьвету, дзе ёсьць славянскія кнігазборы. Не было прадстаўнікоў Расеі і Беларусі (з гэтымі краінамі Чэхія прыпыніла інстытуцыянальнае супрацоўніцтва).

Юбілейная сустрэча прайшла ў Вінаградным дворыку Клемэнтынуму.

За стагодзьдзе фонды Славянскай бібліятэкі наблізіліся да мільёна назваў. Гэта музэй і адкрыты працоўны кабінэт славяназнаўства. Свае шэдэўры і скарбы тут маюць расейцы, беларусы, украінцы, палякі, славакі, баўгары і іншыя паўднёваславянскія народы. Толькі за апошнія два гады тут прайшлі тры беларускія выставы. Бібліятэка сярод лідэраў у Чэхіі ў электранізацыі і пераводзе кніг у лічбавы фармат.

Як пачыналася

Славянская бібліятэка ўзьнікла як Расейская бібліятэка Міністэрства замежных спраў Чэхаславаччыны. Гэта лягічна было зьвязана з т.зв. расейскай акцыяй дапамогі, адрасаванай выхадцам з разбуранай царскай імпэрыі. Задума бібліятэкі мела два намеры: сабраць і захаваць друкаваную інтэлектуальную спадчыну эміграцыі, а таксама забясьпечыць крыніцы для вывучэньня малавядомага тады ўтварэньня — Савецкага Саюзу. З далучэньнем крыніц іншых народаў бібліятэка зьмяніла назву на Славянскую.

У кляштарных сьценах

Здабыткі бібліятэкі першым часам захоўваліся ў розных месцах Прагі, у тым ліку і ў будынках МЗС. У 1924 годзе бібліятэка атрымала ад ураду вялікі барочны квартал былога езуіцкага кляштара Клемэнтынум, дзе знаходзіцца і па сёньня як складнік Нацыянальнай бібліятэкі Чэхіі. Пасьля Праскага граду Клемэнтынум — другі па велічыні арэал-помнік. На яго тэрыторыі знойдзем касьцёл Найсьвяцейшага Сальватара, барочную капліцу «Люстраная заля» і Астранамічную вежу, дзе ад 1752 году рэгулярна вядуцца мэтэаралягічныя назіраньні (тэмпэратура паветра замяраецца тры разы на дзень).

Дрэва пазнаньня сымбалічна вітае наведнікаў ля ўваходу ў Славянскую бібліятэку

«Падарунак» Маскве

Бібліятэка ад пачатку мела прыстойнае фінансаваньне. Многія кнігазборы, перадусім з Расеі, яна ня толькі атрымлівала ў дар, але і купляла. Спэцыяльная калекцыя пад назвай «Расейскі замежны гістарычны архіў» (РЗГА) назапасіла багата каштоўных дакумэнтаў, найперш датычных жыцьця, культурнай і палітычнай актыўнасьці эміграцыі. У складзе яго былі і Беларускі замежны архіў (Беларускі загранічны архіў), Украінскі гістарычны кабінэт, Данскі казацкі архіў, Кубанскі замежны архіў.
У 1945 годзе менавіта гэтыя матэрыялы надзвычайна зацікавілі Маскву. Чэхаславацкі ўрад (не зусім па сваёй волі) прыняў рашэньне перадаць гэтыя матэрыялы як падарунак СССР. «Падарунак» склаў 680 вялікіх скрыняў, якія вывозіліся ў 9 вагонах.

Выстава да 100-годзьдзя Славянскай бібліятэкі

Беларускае аддзяленьне заснаваў украінец

Украінскі эмігрант, юрыст па адукацыі Аляксандар Гайманіўскі (1886–1963) стаў супрацоўнікам бібліятэкі на пачатку 1926 г. Клапаціўся як пра стварэньне беларускага, так і ўкраінскага фонду.

Ён жа і ўзначальваў пазьней абодва аддзяленьні. У 1945-м быў сярод тых, каго савецкая контравыведка арыштавала ў Празе і вывезла ў ГУЛАГ.

Пад наглядам Тамаша Грыба

У 1930 годзе на працу ў бібліятэку ўладкаваўся Тамаш Грыб (1895–1938), колішні міністар ураду БНР. Ён ужо быў выпускніком Карлавага ўнівэрсытэту, дзе атрымаў дыплём доктара філязофіі. Разам зь ім у «Славянку» пераходзяць і здабыткі заснаванага Грыбам Беларускага навуковага кабінэту. Сюды ж з часам трапяць і фонды Беларускага замежнага архіву, заснаванага Мікалаем Вяршыніным.

Зь беларускага фонду. Нумар часопіса “Іскры Скарыны”, які выходзіў у Празе ў 1931–1935 гг.

Скарыну ня знойдзем, але Сімяона Полацкага — так

Хоць пачаткі беларускага кнігадрукаваньня зьвязваюцца зь дзейнасьцю Францішка Скарыны ў Празе, ніводнай зь ягоных кніг пэрыяду 1517–1520 гг. у Славянскай бібліятэцы няма. Але знойдзем тут, напрыклад, пазьнейшую рукапісную копію ягонага віленскага выданьня Апостала (1525), якая паходзіць з тэрыторыі Валыні, або выдадзены ў Маскве Псалтыр Сімяона Полацкага. Тэматыка скарынініяны прадстаўленая вельмі шырока. Адна з супрацоўніц бібліятэкі Францішка Сокалава (1937–2024) настолькі зацікавілася Скарынам, што стала вядомай беларусісткай, ганаровай доктаркай Полацкага ўнівэрсытэту.

Мэмарыяльная дошка Францішка Скарыны ў дворыку Клементынуму

Духоўная схованка беларушчыны

Усе асноўныя культавыя працы беларускіх адраджэнцаў пачатку ХХ стагодзьдзя трапілі рознымі шляхамі ў Славянскую бібліятэку. Гэта выданьні Івана Насовіча, Паўла Шэйна, Мікалая Нікіфароўскага, Мітрафана Доўнар-Запольскага ці Яўхіма Карскага, у тым ліку ягоны славуты сямітомнік «Беларусы». Знойдзем тут тагачасныя арыгіналы кніг Купалы, Коласа, Багдановіча, Бядулі і Гаруна. Бібліятэка можа пахваліцца амаль поўным камплектам «Нашай нівы» віленскага пэрыяду (1906-1914).

Выставы пра Быкава і Геніюш

Васіль Быкаў і Славянская бібліятэка нарадзіліся ў адзін год — 1924. Выстава, прысьвечаная стогадоваму юбілею пісьменьніка, адкрылася тут у чэрвені і толькі што завяршылася. У Славянцы знойдзем як большасьць быкаўскіх беларускіх выданьняў, так і практычна ўсе пераклады на чэскую і славацкую мовы. У Люстранай залі Клемэнтынуму 22 сакавіка 2003 году на сьвяточнай імпрэзе з нагоды ўгодкаў БНР адбыўся апошні публічны выступ Васіля Быкава.

Першы паэтычны зборнік Ларысы Геніюш «Ад родных ніў» (1942), што захоўваецца тут, мае дарчы надпіс аўтаркі сьпеваку Забэйду-Суміцкаму. Бібліятэка прысьвяціла паэтцы некалькі выставаў.

Дырэктар Славянскай бібліятэкі Лукаш Бабка (трэці справа) з прадстаўнікамі беларускай дыяспары (Алена Ціхановіч, Галіна Навумчык, Аляксандар Паршанкоў, Ніна Скеп’ян, Крысьціна Шыянок, Аляксандар Лукашук).

Сучасны доступ да фондаў

Ад 1997 году Славянская бібліятэка мае электронны каталёг сваіх фондаў. Яго адрас тут. У лічбавай форме даступна ўжо 35 тысяч выданьняў. Адначасова закончылася папаўненьне папяровай картатэкі. Яна, аднак, даступная чытачам у прасторах бібліятэкі: традыцыйныя драўляныя скрыні картатэкі — самавіты складнік інтэр’еру.

Адзначаная UNESCO і Юшчанкам

Бібліятэка ад свайго пачатку мэтанакіравана зьбірала славянскую эмігранцкую літаратуру і пэрыёдыку, якая выдавалася ў цэлым сьвеце. Выданьні паступалі і закупляліся як з прыватных збораў, так і ад эмігранцкіх арганізацый. Частку калекцыі, а менавіта пэрыёдыку расейскай, украінскай і беларускай эміграцыі, ацаніла арганізацыя UNESCO, якая ў 2007 годзе ўнесла яе ў сьпіс сусьветнай пісьмовай культурнай спадчыны «Сусьветная памяць».

У свой час прэзыдэнт Украіны Віктар Юшчанка ўзнагародзіў дырэктара Славянскай бібліятэкі Лукаша Бабку мэдалём «За заслугі» менавіта празь ягоны клопат аб захаваньні ўкраінскай культуры. Гэты мэдаль і іншыя экспанаты можна пабачыць на выставе да юбілею бібліятэкі.

Адрас: Клемэнтынум 190, Прага 1.