У Францыі гэты раман назвалі найлепшым эўрапейскім раманам 2023 году. У Расеі адмяняюць спэктаклі паводле яго. А ў Беларусі спрабуюць прымусіць пісьменьніка замаўчаць. Пра ўсё гэта Ганна Соўсь гутарыць зь беларускім пісьменьнікам Сашам Філіпенкам.
39-гадовы Саша Філіпенка — вядомы беларускі расейскамоўны пісьменьнік, родам зь Менску, жыве ў эміграцыі, ляўрэат літаратурных прэмій, аўтар раманаў «Чырвоны крыж», «Цкаваньне», «Былы сын», «Задумы», «Вяртаньне ў Астрог», «Крэмулятар», апавяданьняў і п’ес. Ягоныя творы перакладзеныя больш як на 20 моваў. Ён быў удзельнікам многіх жнівеньскіх пратэставых акцыяў у Менску ў 2020 годзе, асудзіў поўнамаштабнае ваеннае ўварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022-м.
Сьцісла
- Зараз у Беларусі адкрытая крымінальная справа. Я ня ведаю, па якіх артыкулах, таму што бацьку далі толькі падпісаць пратакол, і ён не пабачыў, што за артыкул, толькі пабачыў, што крымінальная справа супраць мяне.
- Я разумею людзей, якія ня будуць працягваць гаварыць. Але цяжка ўявіць, што я ня буду больш гаварыць пра тое, што адбываецца ў Беларусі. Наадварот, калі прыходзяць да тваіх бацькоў, ты павінен больш і больш расказваць, што гэта адбываецца з табой, у тваёй сямʼі, з тваімі бацькамі.
- Я жыву такім жа жыцьцём, як і ўсе беларусы, якія апынуліся па-за межамі краіны. Мой пашпарт дзейны яшчэ некалькі гадоў, але старонак не засталося. Я магу вандраваць толькі ўнутры Эўразьвязу.
- І як пісьменьнік, і як бацька, і як грамадзянін Рэспублікі Беларусь, на жаль, я бачу, што і для Беларусі толькі ня вельмі добрыя сцэнары ў будучыні.
Пра прэм’еру «Крэмулятара» ў Бэрліне
— 2 лютага прэм’ера «Крэмулятара» ў Бэрліне. Саша, раскажыце пра спэктакль, пра ўдзельнікаў трупы.
— Гэта спэктакль, які робіць вядомы рэжысэр Максім Дзідзенка. Мне вельмі падабалася тое, што ён рабіў раней, калі працаваў у Маскве. Вядомы расейскі актор Максім Суханаў выконвае ролю Несьцярэнкі. Мы пабачылі яго фоткі ў маладосьці — яны падобныя адзін да аднаго. Было нават жудасна, калі паглядзелі на Суханава ў маладосьці і на Несьцярэнку. Я спэктакль ня бачыў, разам з усімі гледачамі пабачу ў Бэрліне ўсё сам. Ведаю, што гэты спэктакль можна будзе паглядзець пазьней у Амстэрдаме, у Тбілісі, потым на Кіпры, у Швайцарыі.
— Сёлета ў студзені вы сталі ляўрэатам прэстыжнай францускай прэміі «Трансфюж». На цырымоніі, якая прайшла ў Парыжы, раман «Крэмулятар» быў названы «найлепшым эўрапейскім раманам 2023 году». Калі вы пісалі раман, працавалі ў архівах, ці ўсьведамлялі вы, наколькі актуальным і сучасным ён акажацца?
— Ты разумееш, што ён актуальны. Ёсьць такі вельмі папулярны пісьменьнік Максім Осіпаў, які сказаў, што ў Расеі (мне падаецца, што можна і пра Беларусь так сказаць) усё зьмяняецца за 10 год і нічога не мяняецца за 200 год. І ў гэтым сэнсе калі ты пішаш пра тое, што адбывалася 100 год таму, то ты пішаш пра тое, што адбываецца сёньня. Паралеляў шмат. Гэта ўсё нявывучаныя ўрокі, тое, што мы не зрабілі ў нашым грамадзтве, таму гэта і адбываецца зноў. Я добра разумеў, што я раблю і чаму я гэта раблю. Калі я пісаў гэтую кнігу, мне вельмі дапамагаў «Мэмарыял». «Мэмарыялу» ў Расеі больш не існуе, і калі супрацоўнікі «Мэмарыялу» хадзілі на допыты ў Сьледчы камітэт Расеі, там паўсюль былі партрэты Дзяржынскага. І на Лубянцы яны вісяць. Гэта ўсё актуальна, бо гэтыя людзі — нашчадкі таго, што адбывалася.
— Як вам падаецца, чытачы ў Францыі ці іншых краінах Эўразьвязу ўспрымаюць раман гэтак жа, як беларусы ці расейцы? Што вам у Францыі казалі падчас цырымоніі?
— Падчас цырымоніі былі толькі добрыя словы. Пра «Крэмулятар» пакуль цяжка гаварыць, таму што пераклады ёсьць на нямецкую і швэдзкую мовы, можа, на тры ці чатыры мовы. На прыкладзе «Чырвонага крыжа» я бачу, што, на жаль, здараецца, што людзі не зусім разумеюць тое, што я апісваю ў кнізе. Бывае, што розныя людзі па-рознаму фінал разумеюць. Я сутыкаўся з тым, што чытачы ў Швайцарыі, Італіі і Харватыі ня вельмі добра разумелі, пра што насамрэч гэтая кніга. Чытаюць па-рознаму, для нас гэтая кніга значна бліжэйшая. Але бывала і так, што людзі ў Швайцарыі разумелі яе лепей, чым людзі, зь якімі ты размаўляеш у Фэйсбуку. На жаль, у мяне няма цяпер магчымасьці гаварыць з чытачамі ў Менску, а вось у Фэйсбуку час ад часу сустракаюцца людзі, якія нічога не разумеюць, ня вераць, ня хочуць верыць у тое, што адбывалася, кажуць, што гэта ўсё было перабольшваньнем на месцах.
— Для тых, хто не чытаў «Крэмулятар», маглі б вы каротка расказаць, хто такі герой рамана Несьцярэнка? І, дарэчы, ці можна яшчэ ў Беларусі гэтую кнігу купіць?
— Мне падаецца, што кнігу яшчэ можна знайсьці ў Менску. Яе можна прачытаць і онлайн. Ня ведаю, ці ёсьць яшчэ ў наш час у кніжкі вага ў грамадзтве. Мне падаецца гэтая гісторыя важнай, бо гэта вельмі цікавае жыцьцё аднаго чалавека, які ўвесь час выбірае. Як яму падаецца, ён робіць слушныя крокі, а мне падаецца, што ён кожны раз выбірае ня тое, што трэба. Гэта гісторыя пра першага дырэктара маскоўскага крэматорыя. У гісторыі шмат чорнага гумару. Я разумеў, што буду пісаць кніжку пра вельмі жахлівыя рэчы, і мне вельмі хацелася напісаць без аніякага патасу. У гэтых людзей не было гэтага патасу, яны ня вельмі разважалі пра тое, што робяць. Гэта падвойнае жыцьцё чалавека, які быў і белым, і чырвоным, які марыў толькі пра нябёсы, а аднойчы апынуўся пад зямлёй. Гэта кніжка пра маскоўскага Харона, у якога ёсьць афіцыйныя мерапрыемствы, якія ён робіць у крэматорыі раніцай, а ёсьць тое, што ён робіць уначы. Гэта вельмі цікавы лёс аднаго чалавека, празь які, я спадзяюся, мне пашанцавала расказаць пра дваццатае стагодзьдзе.
Пра наступствы арышту бацькі ў Менску і крымінальную справу
— Саша, вас спрабавалі прымусіць замаўчаць праз арышт бацькі. Што вы можаце расказаць пра бацьку, пра яго зьняволеньне, пра далейшыя дзеяньні? Чым справа скончылася?
— Справа нічым ня скончылася, справа толькі пачынаецца. Зараз адкрытая крымінальная справа супраць мяне. Я ня ведаю, па якіх артыкулах, таму што бацьку далі толькі падпісаць пратакол, і ён не пабачыў, што за артыкул, толькі пабачыў, што крымінальная справа супраць мяне. Вы як журналісты можаце даведацца. Я ня ведаю, куды трэба званіць, каб запытацца, па якім артыкуле адкрытая справа. Яны сказалі бацьку, што распачалі крымінальную справу супраць мяне, што будзе яшчэ тры, што яны рыхтуюцца. Я ня ведаю, што гэта. Былі допыты бацькі. Адразу стала відавочна, што ў іх няма ніякіх пытаньняў да бацькі, усе пытаньні былі толькі да мяне. У гэтым сэнсе нічога ня скончылася, толькі пачынаецца. Ня ведаю, што я зрабіў. Магу зразумець, што ім не падабаецца. Мне падаецца, што я нават на чырвонае сьвятло ніколі не хадзіў у Менску. Мне падаецца, што я добры грамадзянін Беларусі.
Ці прымусяць замаўчаць?
— Нядаўна завочна была заведзеная крымінальная справа, так званае спэцвядзеньне супраць 20 аналітыкаў. І журналісты ўжо адчулі наступствы, многія аналітыкі сталі менш даступныя, бо на іх паўплывалі прыходы сілавікоў да іх родных у Беларусі. Ці атрымаецца паступова прымусіць замаўчаць тых, чым голас важны? Як вы на гэтую дылему гледзіце?
— Гэта адна зь іх мэтаў. Кожны сам для сябе вырашае, будзе працягваць гаварыць ці ня будзе. Я разумею людзей, якія ня будуць працягваць гаварыць. Але цяжка ўявіць, што я ня буду больш гаварыць пра тое, што адбываецца ў Беларусі. Наадварот, калі яшчэ прыходзяць да тваіх бацькоў, ты павінен больш і больш расказваць, што гэта адбываецца з табой, у тваёй сямʼі, з тваімі бацькамі. Мне падаецца, што я ўсё жыцьцё як пісьменьнік і як журналіст раблю фота эпохі, расказваю, што ў нас адбываецца. І было б дзіўна ўзяць і спыніцца. Я буду расказваць пра тое, што ў нас адбываецца, буду пісаць, што ў нас адбываецца. Мне падаецца, што я павінен гэта рабіць.
Мяне ўвесь час запрашаюць выступаць, я даю шмат інтэрвію. Кожны раз, калі кніжка выходзіць, адбываюцца розныя імпрэзы, на якіх ты расказваеш пра тое, што адбываецца. У лютым я буду выступаць у Радзе Эўропы. Гэта ня тое каб мая ініцыятыва. Ня тое што я хачу кожны дзень выступаць і гаварыць пра Беларусь. У мяне ёсьць жаданьне пісаць новую кніжку, і гэта цяжка зараз, бо пасьля вайны і падзеяў у Беларусі вельмі цяжка пачаць пісаць і вельмі цяжка выбраць, пра што пісаць. На фоне таго, што адбываецца ў сьвеце, я шмат разважаю пра ролю літаратуры, пра тое, чым зараз павінна займацца літаратура, якой павінна быць літаратура, што магчыма, а што немагчыма рабіць зараз, ці павінна гэта быць толькі літаратура дакумэнту, ці павінна быць мастацкая літаратура. Калі гэта мастацкая літаратура, то якой яна павінна быць. У мяне зараз вельмі шмат пытаньняў і да літаратуры, і да сябе як пісьменьніка.
— Што з вашымі пʼесамі ў расейскіх тэатрах? Якія пацярпелі, акрамя «Крэмулятара», пастаноўку якога адмянілі ў маскоўскім тэатры на Пакроўцы?
— Спэктаклі ўсе забаранілі. Забаранілі ў Пецярбургу таксама. Больш за тое, да актора, які павінен быў граць у п’есе ў Маскве, прыехалі хлопцы з ваенкамату. Ён зараз ужо недзе служыць, падаецца, на поўначы. Але мае пастаноўкі ідуць у Літве, Польшчы, Нямеччыне, будуць у Швайцарыі. А ўсё, што ў Расеі і Беларусі, забаронена.
Пра беларускі пашпарт бяз вольных старонак
— Нагадайце, на якія мовы перакладзеныя вашыя кнігі, у колькіх краінах выйшлі?
— Амаль на 20 мовах выйшлі. «Чырвоны крыж» амаль на 20 мовах выйшаў. «Крэмулятар», «Цкаваньне», «Былы сын» — па дзесяць перакладаў. Зараз зноў кніга выйдзе ў Нямеччыне, я еду ў Ісьляндыю, дзе яна выходзіць, далей у Нідэрлянды. Кніга выйшла ў Японіі і Тайляндзе, але я туды не магу паехаць, таму што ў мяне не засталося ў пашпарце старонак. Я магу вандраваць толькі ўнутры Эўразьвязу.
— А які пашпарт у вас?
— Беларускі. У мяне няма ніякага іншага пашпарта. Я грамадзянін Рэспублікі Беларусь.
— І на што вы спадзеяцеся ня маючы вольных старонак у пашпарце?
— Ні на што не спадзяюся. Я жыву такім жа жыцьцём, як і ўсе беларусы, якія апынуліся па-за межамі краіны. Пашпарт дзейны яшчэ некалькі гадоў, але старонак не засталося. Яшчэ год таму я быў у нашай амбасадзе ў Бэрне, расказваў, што мне трэба замяніць пашпарт. Яны сказалі: «Так, Аляксандар, але ў вашым выпадку вам трэба ехаць у Менск. Паедзеце?» Я адказаў: «Напэўна, не на гэтым тыдні».
— Ці разьлічваеце вы атрымаць «пашпарт Новай Беларусі»?
— Я ня ведаю, ці ён будзе, гэты пашпарт. Мне патрэбны дакумэнт. Напрыклад, я мог бы жыць у Брытаніі, бо ў мяне ёсьць Global Talent visa. Але я не магу. Сёлета ў мяне было каля 60 імпрэзаў у Эўразьвязе. А калі жывеш у Брытаніі, пры падарожжах будуць ставіць пячаткі аб перасячэньні мяжы. Я мог бы паехаць у ЗША на імпрэзу, калі там выйшаў пераклад. Напрыклад, зараз я павінен быў ехаць у Стамбул (кнігу пераклалі на турэцкую мову), але я ўжо не магу гэтага зрабіць праз адсутнасьць вольных старонак у пашпарце.
«Як пісьменьнік я бачу, што будзе горш і горш»
— Што ваш досьвед пісьменьніка, дасьледчыка кажа пра тое, што можа быць далей? Ці будзе яшчэ горш? Якое выйсьце? На што вы спадзеяцеся? У што верыце?
— Як пісьменьнік я бачу, што будзе горш і горш. Я проста ня бачу, з чаго можа быць лепш. Я бачу толькі тое, што такі сьнежны ком коціцца, і кожны дзень сытуацыя становіцца горш і горш. І мы ня робім нічога... Ня мы як грамадзтва, а людзі, якія ўтрымліваюць уладу ў нашай краіне, робяць усё, каб мы набліжаліся да вялікай катастрофы. Мне падаецца, што толькі вялікая катастрофа можа быць такім фундамэнтам для новай краіны ў Беларусі і ў Расеі. І ў гэтым сэнсе зараз, на жаль, нічога добрага я ня бачу, што можа адбыцца з намі. Канфлікт ва Ўкраіне можа спыніцца на пэўны час, ня будзе штодзённых, актыўных падзей, як цяпер. Мы можам паверыць у тое, што будуць спыненыя актыўныя дзеяньні, але гэта зусім не азначае, што скончыцца вайна. Мне б хацелася памыляцца, але, як я сабе ўяўляю, гэта з намі не на год, не на два, не на тры, на жаль.
І як пісьменьнік, і як бацька, і як грамадзянін Рэспублікі Беларусь, на жаль, я бачу, што і для Беларусі толькі ня вельмі добрыя сцэнары ў будучыні.
— Як людзям з усім гэтым захавацца, не расчаравацца?
— Я ня ведаю. Кожны сам адказвае на гэтыя пытаньні. Цяжка людзям, якія апынуліся за мяжой, цяжка людзям, якія застаюцца ў Беларусі. Самае цяжкае — застацца чалавекам. Рабіць так, каб кожны дзень заставацца сумленным чалавекам. У мяне няма адказаў. Я таксама кожную раніцу адказваю сам сабе на гэтыя пытаньні. Што я магу яшчэ зрабіць, што я магу зрабіць, каб зьмяніць гэтую сытуацыю, каб паўплываць, каб дапамагчы камусьці? Мне падаецца, што гэта адзінае, што мы можам рабіць: працягваць людзьмі звацца.