«Ноч паэтаў». Як расстралялі дзеячоў беларускай культуры, кім яны былі і як іх ушаноўваюць

Свабода прыгадала вытокі мерапрыемства «Ноч паэтаў», паглыбілася ў гісторыю і пачытала публікацыі мінулых гадоў.

Празь перасьлед нязгодных з рэжымам Лукашэнкі мерапрыемствы «Ночы паэтаў», чытаньні паэзіі расстраляных паэтаў адбудуцца за мяжой, а ў самой Беларусі ладзіць падобныя імпрэзы стала немагчымым.

Савецкія рэпрэсіі

У Беларусі масавыя рэпрэсіі пачаліся яшчэ з прыходам да ўлады бальшавікоў, у 1917 годзе. А скончыліся, калі памёр Сталін, у 1953-м. Дасьледчыкі мяркуюць, што пад іх падпалі як мінімум 600 тысяч чалавек. Паводле іншых ацэнак, гэтая лічба дасягае 1,4 мільёна. Але дакладныя лічбы невядомыя — КДБ дагэтуль не адкрыў архівы. Беларусы лічацца трэцімі паводле колькасьці ахвяраў рэпрэсіяў у сталінскія часы.

Найкрывавейшымі для беларускай гісторыі сталі дні 29 і 30 кастрычніка 1937 году. Тады камуністы расстралялі больш за сто прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі.

Расстрэлы адбываліся ў сутарэньнях менскай унутранай турмы НКВД — «Амэрыканкі».

Сьпіс па Беларускай ССР датаваны 15 верасьня 1937 году, падпісаны Сталіным і Молатавым. За тры месяцы да расстрэлу, 1 жніўня 1937 году, ва ўнутраным двары Менскай турмы НКВД БССР спалілі некалькі дзясяткаў тысяч рукапісаў ненадрукаваных твораў, якія не прайшлі цэнзуру.

Курапаты

3 чэрвеня 1988 году ў газэце «Літаратура і мастацтва» быў надрукаваны артыкул Зянона Пазьняка і Яўгена Шмыгалёва «Курапаты — дарога сьмерці». У выніку сьвет даведаўся пра масавыя сталінскія рэпрэсіі ў Беларусі.

Паводле розных падлікаў, ад 30 да 250 тысяч чалавек карнікі НКВД расстралялі з 1937-га па 1941 год у лясным масіве пад Менскам. Гэта пацьвердзілі ўсе праведзеныя расьсьледаваньні.

Мяркуецца, менавіта тут знайшлі свой вечны спачын і прадстаўнікі беларускай інтэлігенцыі.

Пасьля прыходу да ўлады ў 1994-м Аляксандра Лукашэнкі праз Курапаты збудавалі частку аўтадарогі, у другой частцы ўрочышча нярэдка адбываліся правакацыі — невядомыя, якіх міліцыя ніколі не магла знайсьці і прад’явіць грамадзкасьці, апаганьвалі крыжы, разьбівалі «лаву Клінтана», малявалі свастыкі і прарасейскія лёзунгі.

Традыцыя «Ночы паэтаў»

Ідэя чытаць вершы расстраляных паэтаў у 2017 годзе ўвасобілася ў адмысловую вечарыну.

Тры гады запар у канцы кастрычніка яе праводзілі ў Курапатах. Маліліся за Беларусь каля Крыжа пакуты, зачытвалі прозьвішчы рэпрэсаваных, дэклямавалі вершы творцаў, якія пацярпелі, трапіўшы ў жорны савецкай сыстэмы.

Каля будынка КДБ у цэнтры Менску рабілі акцыю «Ланцуг памяці». Людзі стаялі ў ім з запаленымі зьнічамі, успамінаючы ахвяр.

Праекты, прысьвечаныя расстраляным

Музычны партал TuzinFM стварыў альбом «(Не)расстраляная паэзія» на вершы забітых паэтаў. Ён стварыў умоўны топ-18 паэтаў і іхныя выбраныя творы.

Літаратуразнаўцы чыталі на розных пляцоўках лекцыі, прысвечаныя Майсею Кульбаку, Юрку Лявоннаму, Анатолю Вольнаму, Валеру Маракову, Міхасю Зарэцкаму, Міхасю Чароту і іншым расстраляным паэтам. Зь іх людзі даведваліся ня толькі прозьвішчы забітых, але і пачыналі ўсьведамляць, наколькі таленавітымі яны былі і колькі б маглі стварыць яшчэ.

Да памятнай даты выходзілі кнігі выбраных твораў Алеся Дудара, Юлія Таўбіна і іншых творцаў.

У 2021 годзе ў выдавецтве «Янушкевіч» выйшла кніга «Нерасстраляныя». Выданьне зьмяшчае гісторыі жыцьця, выбраныя творы і архіўныя здымкі беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў.

У кнізе апавядаецца пра 18 асобаў, сярод іх Цішка Гартны, Вацлаў Ластоўскі, Міхась Чарот, Мойшэ Кульбак, Міхась Зарэцкі. Некаторыя матэрыялы, якія зьмешчаныя ў кнізе, тады апублікавалі ўпершыню.

У кастрычніку 2023 году выпускніца ЭГУ Наста Чарнова падрыхтавала да друку кнігу «Ноч расстраляных паэтаў». Гэта зборнік вершаў рэпрэсаваных паэтаў, які выйшаў у Вільні. Яго распаўсюджваюць бясплатна.

Вечарына ў 2023-м

Праз масавыя рэпрэсіі і перасьлед усяго нацыянальна арыентаванага сёлета «Ноч паэтаў» будзе прэрагатывай беларускіх дыяспар па ўсім сьвеце, ад блізкай Польшчы да далёкай Бразыліі.

Адкрыта ўшаноўваць ахвяр сталінскіх рэпрэсій у самой Беларусі цяпер стала яшчэ больш небясьпечна, чым было раней.

Вечарыны памяці забітай інтэлігенцыі адбудуцца мінімум у 13 краінах сьвету.

У праграме сёлетніх ушанаваньняў — памінальныя службы, шматмоўныя паэтычныя чытаньні, вечары памяці, гістарычныя лекцыі і спэктаклі.