«Гісторыя Купалаўскага скончылася на 100-годзьдзі». Размова з Валянцінай Гарцуевай

Валянціна Гарцуева паходзіць са славутай беларускай тэатральнай дынастыі. Яна праўнучка Глеба Глебава, унучка Валянціна Белахвосьціка, дачка народнай артысткі Беларусі Зоі Белахвосьцік і рэжысэра Аляксандра Гарцуева. На знак пратэсту ў жніўні 2020-га звольнілася з Купалаўскага тэатру разам з 58 калегамі. Больш за год жыве ў Польшчы.

Падарунак беларусам Варшавы: 10 найлепшых спэктакляў

— Зараз «Купалаўцы» рыхтуюцца да ўдзелу ў першым фэстывалі беларускага тэатру ў Варшаве INEX FEST. Што гэта за фэст, які ваш удзел у ім?

— Цягам лета пакажуць дзесяць спэктакляў беларускіх рэжысэраў — Аляксандра Гарцуева, Юрыя Дзівакова, Сьвятланы Бень, Рамана Падалякі, Паліны Дабравольскай, а таксама польскага тэатральнага рэжысэра Паўла Пасіні. Ісьці яны будуць на розных пляцоўках.

Мне пашчасьціла ўдзельнічаць у чатырох спэктаклях. Гэта найперш «Людзі-гусі-лебедзі» рэжысэра Аляксандра Гарцуева, які мы ўжо паказвалі ў Любліне, Уроцлаве, Беластоку, але ні разу не паказвалі ў Варшаве. У нейкім сэнсе гэта будзе варшаўская прэм’ера.

Зараз у Любліне мы працуем над новым спэктаклем — прэм’ерай па п’есе Сяргея Кавалёва «Юдыф». Ставіць яго рэжысэр Павал Пасіні, які зрабіў з намі «Дзяды» Міцкевіча (нам вельмі падабаецца зь ім працаваць).

Яшчэ адбудуцца дзьве прэм’еры, пра якія пакуль зарана казаць. Рэжысэрам аднаго спэктакля будзе Юры Дзівакоў. Вольга Кулікоўская прыдумала цікавы праект: сабраць беларускіх, украінскіх, польскіх актораў, мастакоў, перакладчыкаў — зборную каманду. Бо мы кажам, што тэатар павінен быць актуальным, а наша актуальнасьць зараз у тым, што мы побач жывём. Мы ня можам заплюшчыць вочы, рабіць выгляд, што мы асобна існуем. Зь беларускіх, польскіх, украінскіх п’есаў будзе выбрана адна. Апошняе слова за рэжысэрам Юрыем Дзіваковым, па якой п’есе будзе пастаўлены спэктакль.

Будзе і яшчэ адна прэм’ера, рэжысэра Аляксандра Гарцуева.

Гэта ўвогуле падарунак беларусам: схадзіць хаця б на 2-3 спэктаклі фэстывалю — гэта такая праграма-мінімум. Каб зразумець больш, як сёньня выглядае беларускі тэатар, на якім ён сьвеце.

Квіткі на ўсе падзеі фэстывалю даступныя па спасылцы.

«Адно жыцьцё ў мяне было да 2020 году, другое — пасьля 2020-га»

— У Менску вы працавалі ў нацыянальным рэпэртуарным тэатры, дзе быў стабільны разнастайны рэпэртуар. Мне здаецца, у апошнія гады ў тэатры быў уздым, шмат цікавых прэм’ер, вы гралі шмат роляў, удзень па некалькі рэпэтыцый, увечары спэктаклі. А тут больш праекты. Прычым і праекты, дзе быў толькі адзін паказ (да прыкладу, спэктакль «Рамантыка» паводле Міцкевіча). Але ж рэпэтуеце вы не адзін раз, а працуеце над спэктаклем напоўніцу. Гэта прасьцей, складаней?

— Я буду гаварыць толькі пра сябе — мне цяжка казаць пра астатніх «Купалаўцаў». Маё жыцьцё падзялілася, і я гэта зразумела толькі нядаўна. Адно жыцьцё ў мяне было да 2020 года, другое — пасьля. Як выявілася, і там, і там ёсьць і свае плюсы, і свае мінусы. Абодва жыцьці, безумоўна, я люблю. Толькі адно жыцьцё закончылася, а другое мае нейкі працяг.

Дык вось у тым жыцьці да 2020 года я працавала ў тэатры, здымалася ў кіно, займалася прафэсіяй (альбо часам мне здавалася, што я займалася). Але я ўяўляла, як будзе складвацца мая будучыня: я бачыла гарызонты, усё для мяне было празрыста. Магчыма, ня вельмі цікава, ня вельмі калярова. Але прадказальнасьць часам заспакойвае чалавека.

Валянціна Гарцуева

Цяпер у мяне няма ніякага разуменьня, што будзе заўтра, як складзецца маё жыцьцё, з чым мы сутыкнёмся, што адбудзецца, што нас чакае. Я гэтага ня ведаю. Я больш думаю і непакоюся пра грошы. У мяне зьявіліся іншыя хваробы.

Але цяпер у мяне зьявілася мара. Я ня памятаю, аб чым я марыла раней, у мяне не было ніякіх ідэй. Мне ролі прыносілі на талерачцы: я прыходжу на першы паверх тэатру, бачу разьмеркаваньне: ага, я ёсьць! Пачынаю працаваць.

Цяпер я не плыву па плыні. Прыходзіцца плыць супраць, шукаць сваё месца. Але, напрыклад, я прыйшла ў тэатар — і ў мяне зьявілася ідэя зрабіць свой спэктакль. Хто, дзе, калі ў Беларусі, у Менску да 2020 году мяне падтрымаў? Хіба Міністэрства культуры дало б грошы, каб зрабіць свой спэктакль?

А тут ёсьць іншыя магчымасьці. Тут я бачу, як падтрымліваюцца ініцыятывы, дастаткова лёгка знайсьці аднадумцаў, нават частковае фінансаваньне. Так, у мяне два розныя жыцьці, са сваімі плюсамі і мінусамі. Але тое ўжо не працягнецца — яно ўжо ўсё... Якое б яно ні было: добрае, нядобрае, ня вельмі. А тут я толькі пачынаю. А калі лічыць, што новае жыцьцё пачалося ў 2020-м, мне толькі тры гады. Усё яшчэ наперадзе!

— Прабачце, можа, ня вельмі прыемнае пытаньне: вы сочыце, назіраеце, што адбываецца ў Купалаўскім цяпер?

— Не, не сачу. У першыя месяцы, калі мы толькі звольніліся, было балюча. А цяпер... А чаго сачыць? Ад Купалаўскага тэатру там нічога не засталося. Мы разышліся ў розныя бакі, у кожнага свой шлях. Я б сказала так: у іх застаўся будынак, у нас засталася душа і ўсё астатняе. А навошта мне сачыць за будынкам? Я думаю, ён стаіць, ён прыгожы і добры. Таму нецікава.

«Тады мы слухалі сэрца і рабілі тое, што нам здавалася правільным»

— Я ведаю, што вы ня любіце слова «дынастыя». Але чатыры пакаленьні вашай сям’і прайшлі праз Купалаўскі. І калі тэатар быў у росквіце, столькі цікавых прэм’ер зьявілася, рыхтаваліся адзначыць 100-годзьдзе — і тут раптам усё абрынулася, вы сышлі. Як ваша сям’я гэта перажыла?

— Тады мы не задумваліся, нічога не плянавалі. Тады мы — прабачце за патас — слухалі сэрца і рабілі тое, што нам здавалася правільным. Калі ты здаровы, нармальны чалавек, а побач адбываецца злачынства, ты ж ня будзеш проста стаяць і глядзець, у адказ «Паўлінку» граць! Ты ж будзеш неяк рэагаваць, клікаць на дапамогу. І мы гэтым займаліся! Мне адразу стала зразумела, што іншага выйсьця няма і трэба проста звальняцца.

Толькі цяпер я пачынаю аналізаваць і думаць, што гэта было. Я разумею, што цяпер я вельмі ганаруся сваімі калегамі, сваім калектывам, я нічога б не памяняла, ніводнага слова назад не ўзяла б.

А не люблю я слова «дынастыя», таму што яно надае непатрэбную мне адказнасьць. Мне падабаецца мая прафэсія, і я хачу ёй займацца. А напамін, што «за табой стаяць, ты павінен...» А калі мае дзеці не захочуць гэтым займацца?

Ведаеце, мне адзін цудоўны чалавек сказаў, што гісторыя Купалаўскага скончылася на 100-годзьдзі — гэта такая прыгожая прыпавесьць! Тэатар дасягнуў пэўных вышынь, вынікаў — і адляцеў у нейкі космас! Усё скончылася на такой высокай адзнацы. Я стараюся так пра гэта думаць.

Калі б наша сям’я ніяк не зрэагавала на ўсё, што адбывалася, калі б мы нічога не рабілі... Таму ўсё мы зрабілі правільна.

— Прайшло ўжо амаль тры гады, як вы пакінулі Купалаўскі тэатар. Я не кажу, што гэты боль сьцішыўся. Але тады, у жніўні 2020-га, як перажывалі, як выходзілі з таго стану?

— Там такая была шкала эмоцый! Эмацыйнасьць была на такім узьлёце — ад эўфарыі да дэпрэсіі. Людзі плакалі, ня елі, ня спалі. Было невядома, ці гэта скончыцца добра, ці ня скончыцца добра. І да сёньняшняга моманту, мне здаецца, мы калектыўна яшчэ хварэем. Для нас ня ўсё яшчэ прагаворана. Ніякі гештальт яшчэ ня скончыўся.

Але мы яшчэ ня скончылі гараваць, толькі засяродзіліся на гэтай скрусе, пачалі нешта аналізаваць, а тут пачалася вайна. Усё гэта цягнецца, цягнецца, і няведама, калі гэта ўсё скончыцца.

«Калі б я хацела выехаць, я б ужо даўным-даўно паехала зь Беларусі»

— Валянціна, а што стала апошняй кропляй, каб вырашыць выехаць зь Беларусі? Калі гэта адбылося? Гэта было прадуманае рашэньне ці спантанна атрымалася?

— Я не хацела ехаць! У мяне муж — грамадзянін Нямеччыны. Калі б я хацела выехаць, я б ужо даўным-даўно паехала зь Беларусі. Мы зь ім жылі ў Менску, і я разумела, што я ніколі не паеду адтуль. Я буду сядзець, пакуль магу. Мы трапілі ў «чорныя сьпісы». І ў гэты момант мяне запрасілі паздымацца ў Кіеве ў сэрыялах, я езьдзіла туды некалькі разоў. Трэці раз я прыехала ў Кіеў у сьнежні 2021 года. Я знаходзілася там паўтара месяца: усе хварэлі на каранавірус, усё зацягвалася. Неўзабаве пачынаўся праект «Купалаўцаў» у Польшчы, мяне чакалі там.

Калі я была ў Кіеве, думала: «А ці не пераехаць мне ў Кіеў?» Там была праца. Там была свабода ва ўсіх сэнсах! Калі ў нас усё задушылі, заціснулі, то тут свабода! Я вельмі спадзявалася на Кіеў.

Валянціна Гарцуева

У мяне скончыліся здымкі, я з Кіева выехала 13 лютага. Дарэчы, калі мы з кіеўскімі калегамі размаўлялі пра сытуацыю, яны былі ўпэўненыя, што ніякай вайны ня будзе.

Потым былі гастролі ў Нямеччыне са спэктаклем «Страх». І калі мы вярталіся ў Польшчу, у аэрапорце дазналіся, што пачалася вайна. Вядома, у мяне былі пляны пасьля праекту ў Польшчы вярнуцца ў Менск. Але ўсё зьмянілася і я проста не вярнулася. Засталася толькі з тымі зімовымі рэчамі, якія я ўзяла ў Кіеў. Засталася практычна безь нічога.

І зразумела, што ўсё, у Менск я пакуль не вярнуся. Не таму, што мяне б там схапілі, а таму, што я не магу маўчаць і чакаць, калі скончыцца гэты кашмар. Пачалася вайна, я не магу вярнуцца туды, быццам нічога не адбылося.

Першыя дні ў Польшчы былі вельмі складанымі.

Раней мне здавалася, што хутка ўсё скончыцца. І толькі цяпер прыйшло асэнсаваньне, што трэба ўжо спыніцца марыць і ўсьвядоміць, што гэта надоўга. І калі ты хочаш рабіць новыя крокі, рухацца далей; калі хочаш, каб у цябе нешта атрымлівалася, трэба спыніцца і падумаць. Ня жыць пастаянна тым, што «заўтра мы вернемся». А гэтае заўтра не прыходзіць і не прыходзіць, нічога не мяняецца, і ты ні на што паўплываць ня можаш. Ніяк. На жаль.

«Як немагчыма ў нас адабраць мову беларускую, так і немагчыма купалаўцам перастаць быць купалаўцамі»

— Праект «Купалаўцы» — гэта паратунак? У Польшчы ў вас ёсьць праца, цяпер нават шмат працы — неўзабаве вялікі тэатральны фэстываль, дзе вы занятыя ажно ў чатырох спэктаклях.

— Мы ж як былі «Купалаўцамі» з 2020 году, так імі і засталіся; мы як пачалі рабіць праекты ў Менску, так і працягвалі, ніхто не спыняўся. Гэта не было, што ў Менску ўсё, стоп, а тут пачынаецца новая гісторыя. Гэта гісторыя старая. І гэта роўна маёй веры ў будучыню. Каб я ня верыла, што будучыня ёсьць, што яна сьветлая, я, напэўна б, не была часткай «Купалаўцаў». Таму што гэта мае і такі сэнс, акрамя прафэсійнага, творчага.

Ну як немагчыма ў нас адабраць мову беларускую, так і немагчыма купалаўцам перастаць быць купалаўцамі. Дзе б яны ні былі, чым бы яны не займаліся. Так ужо будзе назаўсёды.

— Першыя праекты «Купалаўцаў», пачынаючы з «Тутэйшых», былі ў інтэрнэце, віртуальныя, у вас даволі доўга не было сапраўднай сцэны, кантакту з гледачамі. Летась вы сыгралі ў Любліне спэктаклі «Дзяды», «Людзі-гусі-лебедзі» ў тэатры. Потым «Рамантыку», «Сфагмум». Сцэна для актора — гэта іншыя адчуваньні? Што лягчэй?

— Безумоўна, гэта іншыя адчуваньні. Для мяне кіно і тэатар — гэта абсалютна розныя прафэсіі. А потым, нельга гаварыць, што мы ўсе такія крутыя. Безумоўна, штосьці губляем кожны дзень, нават нейкія навыкі акторскія страчваюцца. Адна справа, калі ты выходзіш на сцэну кожны дзень, іншая справа — калі ты выходзіш раз на паўгода. Мы проста павінны гэта пераадолець. Ніхто ў гэтым не вінаваты — такая наша рэчаіснасьць. Безумоўна, вялікія перапынкі паміж спэктаклямі ўплываюць. Пасьля вялікага перапынку патрэбны ўзнаўленьні, але ўжо не такія вялікія — дастаткова пару рэпэтыцый, каб успомніць ролі. Але гэта наша прафэсія, мы шмат гадоў у гэтай прафэсіі, мы ж гэтаму вучыліся. Зь «Людзьмі-гусямі-лебедзямі» прасьцей, мы гэты спэктакль крыху пайгралі. І зараз ён зноў будзе ў праграме варшаўскага фэстывалю.

Алег Гарбуз і Валянціна Гарцуева

— Ці ёсьць у вас надзея, прадчуваньне, што вернецеся?

— Вядома. Я спадзяюся, што мы вернемся. Я веру ў гэта. І, каб я ня верыла, мяне б тут не было. Пытаньне толькі, калі. А колькі яшчэ наперадзе ахвяраў, колькі яшчэ давядзецца гэтай нацыі перажыць і як мы можам дапамагчы, седзячы тут, я ня ведаю.

— А часам накрывае? Як выходзіце з трывожнага стану?

— А як жа. Пакуль я стараюся проста не засяроджвацца на такіх сумных думках.

Калі я знаходжуся ў нейкім праекце, у працы (вось і зараз пачынаюцца інтэнсіўныя рэпэтыцыі), то наагул пра гэта ня думаю, бо няма калі. Праца дапамагае заўсёды — так было і так будзе. Праца дапамагае людзям не перажываць альбо перажываць лягчэй цяжкія моманты. Калі б мне год назад сказалі, што я яшчэ год не прыеду на радзіму, я б вельмі ўсхвалявалася. А цяпер я ўсё ўсьведамляю.

«Не шкада ніякіх навыкаў, ніякіх спэктакляў у параўнаньні са свабодай»

— У вас ёсьць падтрымка, сям’я: тата — знакаміты рэжысэр Аляксандар Гарцуеў, маці — народная артыстка Зоя Белахвосьцік. Ці цяжка было наагул вам жыць, уваходзіць у прафэсію з такім «шлейфам»: прадзед — Глебаў, дзед — Белахвосьцік, тата — Гарцуеў, маці — прыма Купалаўскага? Прыходзіць 21-гадовае дзяўчо ў Купалаўскі тэатар — і так шпарка пачынае. У вас ужо столькі роляў было!

— Вам здаецца, што шмат? А мне здаецца, што я яшчэ свае лепшыя ролі не сыграла.

Так, мне было цяжка, мне было страшна. Я стала ненавідзець гэтае слова «дынастыя». Навошта мне гэтая адказнасьць? А потым плюнула, падумала: ну што я буду трэсьціся? Мне падабаецца гэтая прафэсія. Не атрымаецца — паспрабую зрабіць штосьці іншае. У нейкі момант прасьцей стала пра гэта думаць. І стала мне лягчэй.

Калі я была яшчэ студэнткай, вучылася ў Акадэміі мастацтваў, я за сьпінай чула, што ўсё мне «па блату» лёгка даецца, зразумела, маўляў, што я паступіла, што я траплю ў найлепшы тэатар,

— Дарэчы, а як бацькі паставіліся да таго, што вы выбралі іхны шлях? Бо ваша маці спадарыня Зоя расказвала, што яе бацька Валянцін Белахвосьцік казаў: «Толькі праз мой труп ты станеш артысткай».

— Так, таму што ёй бацька так казаў, мае бацькі так мне ўжо не гаварылі. Мне здаецца, яны бачылі ў мяне нейкія здольнасьці і ім хацелася, каб я пайшла гэтым шляхам. І дзякуй ім вялікі за падтрымку.

— А цяжка працаваць, калі бацька рэжысэр? Ён скажа рабіць так, а вы хочаце іначай...

— Ну калі бацька рэжысэр... Спачатку гэта перашкаджала. Мы зь ім пачалі працаваць яшчэ ў Акадэміі мастацтваў над дыплёмным спэктаклем, калі я была на 4-м курсе. Мне здавалася, што ён да мяне чапляецца больш, чым да астатніх, што ён на мяне крычыць і ніхто не атрымлівае столькі заўваг, колькі я. Магчыма, так і было, бо ён хваляваўся і вельмі хацеў, каб зь мяне нешта атрымалася. А потым, калі я ўжо прыйшла ў тэатар і трапляла ў ягоныя спэктаклі, ён зьмяніўся.

Сёньня, калі я гляджу назад, мне ня ўсё падабаецца, што я рабіла раней. «Вось гэты спэктакль я люблю, у мяне тут нешта цікавае атрымліваецца», — думала я. Цяпер мне здаецца, што ня так шмат у мяне атрымалася.

Спэктакль Купалаўскага тэатра па кнізе Альгерда Бахарэвіча «Сабакі Эўропы». Валянціна Гарцуева (справа)

Мне здаецца, у мяне цяпер як для актрысы цудоўны момант, цудоўны час! І ён вельмі хутка пройдзе — вось аб чым я шкадую. Калі я яшчэ ня вельмі старая, а навыкі, досьвед ужо ёсьць. І ў мяне вялікае жаданьне, гатоўнасьць працаваць. А магчымасьцяў менш. Нават ня тое што магчымасьцяў менш — сытуацыя памянялася цалкам. І тут крыху шкада, што празь некалькі гадоў, магчыма, я ўжо буду ў іншай якасьці. Але гэта было асэнсаваная ахвяра, на якую я пайшла. Я разумела, што не шкада ніякіх навыкаў, ніякіх спэктакляў у параўнаньні са свабодай. Гэта ня можа стаяць на адных шалях ні ў якім разе.

«Мой муж-немец быў першым чалавекам, які прадчуў зьмены ў Беларусі»

— Зразумела, што вы ў любы момант маглі зьехаць у стабільную Нямеччыну, дзе іншы ўзровень жыцьця...

— І загніць...

— А чаму адразу «загніць»?

— Ну дык «загніваючы Захад» (сьмяецца).

— Ці былі памкненьні, думкі паехаць да мужа ў Нямеччыну і хаця б да зьмены сытуацыі ў Беларусі пажыць у нармальнай, спакойнай краіне?

— Не. Нават у майго мужа не было такіх думак, хаця ён немец. (муж Валянціны Гарцуевай — нямецкі актор Жан-Марк Біркхольц. — РС). Калі ён прыехаў у Менск, ён амаль нічога ня ведаў пра Беларусь, не разумеў, і паціху-патроху пачаў унікаць у сытуацыю. Яму вельмі спадабаліся беларусы, ён заўсёды гаварыў, што ў нас людзі асаблівыя. А я не разумела, чаму асаблівыя. Казаў, што людзі вельмі шчырыя. Магчыма, таму, што яму заўсёды ўсе былі рады.

Мой муж-немец быў першым чалавекам, які прадчуў зьмены ў Беларусі. Яшчэ зімой 2019 году ён мне сказаў: «Ты яшчэ ня ведаеш сваіх людзей, беларусаў, сваю краіну. Яны яшчэ выйдуць, яны яшчэ скажуць сваё слова. Я бачу, як у вас тут усё мяняецца». А ён пражыў да гэтага ўжо тры гады тут. У беларусаў ён верыў. А я казала: «Ну што ты, нічога ня будзе». І праз паўгода мы гэта ўбачылі.

А потым адбылося тое, што адбылося. Спачатку я паехала на здымкі, а ён заставаўся ў Менску, бо здымаўся там. Я яму казала: «Едзь, я не вярнуся туды. Пакуль гэта ня скончыцца, я не вярнуся». Яму было цяжка.

Валянціна Гарцуева

Цяпер мой муж у Нямеччыне, ён працуе над спэктаклем. У яго было адчуваньне, што туды ён вяртаецца ўжо як госьць — так ён парадніўся зь Беларусьсю. А цяпер мы абое шукаем свае месцы.

Я ня буду заракацца: можа, я і паеду ў Германію калі-небудь. Пакуль мне здаецца, што я не знайду сябе там. А яму пакуль здаецца, што ён ня знойдзе сябе ў Польшчы. Магчыма, ён мае рацыю. Мы сустракаемся, езьдзім адно да аднаго.

— А як вам Нямеччына, падабаецца?

— Нямеччына розная, я яе ўсю яшчэ ня бачыла. Гэта такая краіна для жыцьця ў самым лепшым сэнсе.

Так сталася, што мы з мужам адразу пачалі размаўляць па-ангельску. Нямецкую мову я да сёньняшняга моманту ня ведаю, і для мяне гэта будзе вялікае выпрабаваньне, калі я туды паеду, давядзецца вучыць абсалютна з нуля. І я ня ведаю, ці ёсьць у мяне там шанц стаць акторкай. Ці ён ёсьць увогуле.

— Верыце, што вернецеся ў будынак Купалаўскага тэатру і зноў выйдзеце на сцэну?

— Безумоўна! Гэта адзін з момантаў, які нас трымае і абнадзейвае: вярнуцца ў Купалаўскі. Я ня ведаю, калі, у якім стане ўсе будуць, як гэта будзе выглядаць. Але я ўпэўнена: калісьці гэта адбудзецца. Мы вернемся.

— А што варта паставіць у Купалаўскім у першую чаргу?

— Ня ведаю. Магчыма, «Паўлінку». Але з купалаўскім першым фіналам.

Іншы момант — не хацелася б, каб гэта адбылося праз 15 гадоў.

І гэта тычыцца ня толькі Купалаўскага тэатру. Чым больш мы тут, тым больш у Беларусі будзе працы потым. І ня толькі ў сфэры культуры.

А пакуль трэба падтрымаць сябе. Ня трэба расклейвацца. Захаваць сябе, сваю душу, сваё жыцьцё — гэта максымум, што мы можам зрабіць. Апавядаць паўсюль пра тое, што адбываецца ў Беларусі — гэта самая вялікая дапамога, якую мы можам аказаць для тых людзей, якія застаюцца у Беларусі.

Веру, што з часам усё будзе добра. Альбо, як у нас жартуюць: «Ну ў скрайнім выпадку — не».