«У Эўропе таксама трэба наводзіць парадак: паўсюль квітнее „бесхазяйственнасьць“, усё загнівае»
— Міхась, мы з вамі дамаўляліся на сустрэчу і інтэрвію больш за месяц: вы пастаянна ў разьездах, пастаянна занятыя — ну проста як сапраўдны беларускі чыноўнік Сяргей Мікалаевіч, якога вы ўвасабляеце ў «Чын-Чын-Чэнэле». Чым занятыя? Якія праекты ў вашым «партфэлі»?
Міхаіл Зуй
— Мы працуем над ютуб-каналам «Чын-Чын-Чэнэл». Робім усё, каб ютуб-канал жыў, ёсьць новыя ідэі, праекты. Зараз пачынаем здымаць «Чын-чыны на колах». Гэта будзе такі «трэвэл-блог» «чын-чынаў», якія зразумелі, што ў сябе ў Беларусі яны ўжо навялі парадак, а ў Эўропе таксама трэба наводзіць парадак: вы ж самі бачыце, паўсюль квітнее «бесхазяйственнасьць», усё загнівае. І сваёй жалезнай рукой беларускія чыноўнікі хочуць навесьці парадак і тут.
— А прызнайцеся, калі ласка, вы чалавек творчы, працавалі толькі ў тэатры — дзе вы бачылі тых чыноўнікаў? Адкуль вы ведаеце іх манеры, звычкі, лексыку, мову? І гарнітуры ў вас — проста агонь, шэранькія зь іскрай, навыраст.
— Мне падаецца, мы вырасьлі ў такой абстаноўцы, дзе з чыноўнікамі сутыкаўся кожны. У Купалаўскі тэатар часта прыходзілі «намэнклятурныя людзі»: зьбіралі ўсіх на сходы, гаварылі свае прамовы, загадалі ў тэатры паставіць турнікеты, адзначаць працоўны час. Дык у Купалаўскім толькі турнікеты паставілі, а ў Тэатры арміі прымусілі актораў хадзіць на працу, калі яны былі не занятыя ні ў спэктаклях, ні на рэпэтыцыях! І тыя прыходзілі, сядалі ў грымёрках, глядзелі на сябе ў люстэрка і, мабыць, сумавалі.
Уласна кажучы, гэты сцэнкі пра чыноўнікаў пачаліся з «капусьнікаў» у Купалаўскім тэатры яшчэ гадоў 7 таму. Мы жартавалі, што будзе, калі з такім сьветапоглядам, вузкім, зашораным, пайсьці ў нейкую творчую спэцыяльнасьць. А зараз мы бачым, што гэтыя «рабяты» прыходзяць ва ўсе сфэры грамадзтва са сваім разуменьнем: яны ведаюць, як будаваць дамы, пісаць сцэнары. І гэта вісіць у паветры, трэба ўжо праветрыць, але не, пакуль гэты застой існуе. І гэта ўсмоктваецца: з наведваньня нейкіх ЖРЭУ, ЖЭСаў, калі табе патрэбна нейкая даведка, і калі ты сутыкаесься з сыстэмай дзяржаўнай, ты ўсё гэта ўбіраеш у сябе.
— Вы ведаеце, як вашы прататыпы — беларускія чыноўнікі — рэагуюць на вашы ролікі?
— Так. На першым паказе «Чын-Чын-Чэнэла» таксама былі міністры. І ім нібыта спадабалася, нават адзін высокі чыноўнік зь Мінкульту сказаў: «Хлопцы, як здорава вы нас прапясочылі!»
«Плянуем выдаць караткамэтражку „Чын-чыны праляцелі зязюляй“»
— А як вы ўмудраецеся працаваць? Вы ў Польшчы, некаторыя з вашай каманды застаюцца ў Беларусі. Яны не баяцца?
Міхаіл Зуй
— Я ня ведаю, можа, таму, што мы ня робім наўпрост, ня ў лоб крытыкуем. Мне падаецца, мы ў «чын-чынах» дасьледуем саму зьяву, жартуем ня столькі з канкрэтных людзей, колькі ў прынцыпе з гэтай сыстэмы, з прапаганды, якая пабудаваная на хлусьні, мы бяскрыўдна проста высьмейваем.
— Што ў бліжэйшых плянах? Чаго і калі чакаць?
— Мы плянуем бліжэйшым часам выдаць караткамэтражную стужку, якую зьнялі яшчэ ўлетку: «Чын-чыны праляцелі зязюляй». Гэта гульнявы фільм, у якім будзе раскрытая страшэнная тайна Алены ЖалудОк. Будзе і новая яе песьня, і прыгоды ў Лядзкай псыхіятрычнай лякарні. Мы самі закахаліся ў гэты праект, зьбіраемся зрабіць жывую прэзэнтацыю фільму ў Празе, у Варшаве, можа, яшчэ дзе. А потым ужо выдаць яго на ютуб-канале.
Таксама здымаем з Андрэем Кашперскім (які зьяўляецца рэжысэрам роліка «Шчучыншчына» і рэжысэрам усіх ролікаў «Чын-Чын-Чэнэла») сэрыял «Працэсы» для Белсату. Гэта анталёгія, кожная сэрыя — асобная гісторыя, такая рэфлексія на тэму: што можа быць, калі ўсе тыя абсурдныя працэсы, якія адбываюцца ў Беларусі, дойдуць да мяжы і нават стануць яшчэ больш абсурднымі?
Адна сэрыя, якую мы прадэманстравалі на фэстывалі «Bulbamovie» ў Варшаве, — пра тое, як у Беларусі скончыліся месцы ў турмах, і АМАПаўцаў прымусілі ўзяць да сябе на «ператрымку» арыштаваных на 15 сутак. Мы падрыхтавалі ўжо некалькі сэрый.
«Я так і не зразумеў, што адбылося са «Шчучыншчынай»
— Вас у 2020 годзе ўзнагародзілі мэдалём Францыска Скарыны. Гэта адбылося да выбараў і сыходу з Купалаўскага ці пасьля?
— Гэта напісана ў Вікіпэдыі, там цэлы сьпіс нашых актораў-купалаўцаў — указы аб узнагароджаньні былі нібыта ў студзені і лютым 2020 году. Але насамрэч мэдаля я не атрымаў. Нас паклікалі ўжо пасьля выбараў, але мы не пайшлі атрымліваць. Ну куды?..
— Купалавец Міхаіл Зуй быў больш вядомы і папулярны, чым актрыса Моладзевага тэатру Алена Зуй-Вайцяхоўская. Але яе «Шчучыншчына» імгненна пабіла ўсе рэкорды. Як вам зь Дзьмітрыем Есяневічам удалося так хутка раскруціць Алену?
— Я так і не зразумеў, што адбылося са «Шчучыншчынай». Прыпеў ляжаў гады два. Мы некалі былі ў гасьцях у Андруся Горвата, зразумелі, што гэта вірусны прыпеў: калі хтосьці з кампаніі хоць раз прасьпявае — гэта ўсё! Ён будзе круціцца цэлы дзень у галаве, і ты ўзьненавідзіш яго. Я часам магу для сябе ўключыць гэтую песьню, і яна надае мне нейкі спакой, што ўсё будзе добра.
Тут адбылася дзіўная рэч: зьмяшаліся рэчаіснасьць і творчасьць. Былі сьмешныя камэнты: «Алена ЖалудOk — гэта „ябацька“». «Ды не, Алена ЖалудOk — гэта актрыса Моладзевага тэатру». Былі і такія, што «Алена ЖалудOk — ёсьць такая „ябацька“, а ёсьць і актрыса», нібыта гэта розныя пэрсанажы. Сёстры Грузьдзевы казалі, што Алена ЖалудOk — гэта лягапэд, якая жыве ў Шчучыне і даношвае адзежу за старэйшымі братамі.
Дарэчы, у Львове мы пачалі здымаць сэрыял, які называўся «Тут быў Ленін», які мы не даздымалі праз вайну, і там была гісторыя нараджэньня Алены ЖалудOk. Я спадзяюся, мы некалі даробім гэты сэрыял сюжэтны, дзе чын-чыны, як Шэрлак Холмс і доктар Ватсан, расьсьледавалі злачынства — зьнікненьне статуі Леніна ў горадзе Шчучыншчынску.
«Ня мы гэта прыдумалі: сьмех перамагае жах»
— Пачуцьцё гумару, сьмех у самых цяжкіх і абсурдных сытуацыях — для вас гэта паратунак?
Міхаіл Зуй
— Так. Ня мы гэта прыдумалі, што сьмех перамагае жах. Прынамсі, яго неяк адсоўвае. Калі ты высьмейваеш нешта, яно перастае быць такім «надзьмутым» і пужаючым. А яшчэ сьмех — гэта такая рэч, якая дае энэргію. У добрым сэнсе злую энэргію, баявую, якая вельмі патрэбна і мне асабіста, і сусьвету — не сысьці ў панылае ўспрыняцьце сытуацыі. Мне хочацца верыць, што гумар, сьмех прыдасьць новыя сілы.
Калі мы прыехалі з Украіны ў Польшчу пасьля пачатку вайны, спачатку былі ў разгубленасьці: што далей рабіць? Не да жартаў было. А потым паглядзелі, як жартуюць самі ўкраінцы — значна вастрэй, нават па-чорнаму! І разумееш: гумар, жарты павінны быць, бо гэта дае сілы і ім, і нам таксама.
«Я таксама часам стаўлю сабе пытаньне: Міша, а ты пойдзеш таксаваць?»
— А як сябе пачуваюць «Купалаўцы»? Трупа фактычна раскіданая па розных гарадах, творчыя людзі, ведаю, працуюць кіроўцамі таксі, робяць сумачкі — каб выжыць.
— Усё вельмі складана. Купалаўцы цяпер раскіданыя па ўсім сьвеце. Праект зьявіўся пасьля сыходу з тэатру, і хочацца, каб ён жыў і працягваўся.
Вось паказвалі ў Любліне спэктакль «Людзі-гусі-лебедзі» па «Сабаках Эўропы» Бахарэвіча. Дарэчы, гэта быў першы спэктакль, які пасьля сыходу мы паказвалі на сцэне для жывой публікі: было вельмі дзіўнае і ўзьнёслае адчуваньне! («Тутэйшых» мы паказалі ў онлайне.) І першыя паказы былі ў добрым сэнсе містычныя: будынак люблінскага тэатру вельмі падобны да менскага Купалаўскага, іх праектаваў адзін і той жа архітэктар Караль Казлоўскі.
Спэктакль сур’ёзны, але досыць аптымістычны, у ім таксама вельмі шмат гумару. І публіка яго вельмі добра прыняла, хоць там уздымаюцца тэмы апакаліптычныя. Спэктакль звышактуальны і сёньня, хоць гэта антыўтопія і нібыта 2049 год.
Дарэчы, ня толькі беларусы, але і палякі прыходзяць на нашы спэктаклі і разумеюць нашу праблематыку: і на «Людзі-гусі-лебедзі», і на «Сфагнум».
— Вы сыгралі некалькі спэктакляў мінулым летам, потым быў вымушаны перапынак амаль на год — і зь ім, і зь «Дзядамі». Праз год аднавілі паказы. Цяжка гэта — калі няма свайго дому, няма сваёй сцэны?
— Гэта цяжка. У мяне там невялікая роля, але я ўяўляю, як цяжка выканаўцам галоўных роляў: артыст рэпэтуе, месяцы ўжываецца ў ролю, ён ужо як рыба ў вадзе, адыграў пару спэктакляў — і яго выкідваюць з гэтай вады на паветра. А потым праз год даводзіцца ўзгадваць, як ты плаваў...
Таму для нас мара — нейкае сваё месца, да якога паступова прывыкалі б, дзе рэгулярна можна было б граць спэктаклі.
А пакуль людзі мусяць выжываць. Я таксама часам стаўлю сабе пытаньне: Міша, а ты пойдзеш таксаваць? Мабыць, пайду, але гэта будзе вельмі цяжка маральна...
«Немагчыма стварыць тэатральную трупу на шчаўчок пальцаў»
— А прызнайцеся, ці сочыце, што адбываецца ў Купалаўскім, дзе вы адпрацавалі 20 гадоў? Хоць краем вока, вуха...
— Так, я краем вока сачу, заходжу на іх старонку і гляджу, што яны ставяць, хто грае...
Ну як можна ставіцца да таго, што цяперашні мастацкі кіраўнік тэатру Вольга Няфёдава кажа: «Мы сейчас наберём в театр артистов из России, они будут осваивать беларуский язык» — у Нацыянальным акадэмічным тэатры імя Янкі Купалы?! Для мяне гэта сьмешна, гэта нібыта «добрая міна пры дрэннай гульні», калі Няфёдава кажа: «У нас усё добра, у нас такія аншлягі!» Я ж бачу і па рэпэртуары, і па афішах, што гэта бледна выглядае! Такое ёсьць меркаваньне, яшчэ савецкае (памылковае, дарэчы), што «у нас незаменимых людей нет». Важна мець будынак, мець юрыдычную асобу і «ўказ зьверху» — «Набярыце актораў! Вы што, ня можаце набраць?».
Няма разуменьня, што немагчыма стварыць тэатральную трупу на шчаўчок пальцаў.
«Калі пачалася вайна — такая злосьць была! Якая дэнацыфікацыя?»
— Што стала апошнім пунктам, калі вы вырашылі зьехаць зь Беларусі? Тым больш зь сям’ёй, дзе двое дзяцей?
Міхаіл Зуй у Варшаве
— Мы зьехалі ў верасьні 2021 году. Пачаліся дзіўныя ўзгадваньні пра нас у праўладных тэлеграм-каналах, нейкія запалохваньні. Стала маральна цяжка жыць, працаваць. Зьявілася нейкая няўпэўненасьць, ты начуеш у сяброў, бо дома небясьпечна. І ў нейкі час разумееш: у лепшым выпадку ты хутка выгарыш, а ў горшым — страціш волю.
Спачатку прыехалі ў Кіеў, пажылі там месяц. Потым пераехалі ў Львоў, гэты горад я зь вялікай прыязнасьцю ўзгадваю. Прывялі дзетак у школу — няма даведак. Нам кажуць: «Потым прынесяце, няхай вучацца».
А зь якой прыязнасьцю ставіліся людзі да беларусаў у Львове! Асабліва калі ты размаўляеш па-беларуску. Нешта куплялі, гаварылі па-беларуску: «А вы зь Беларусі? Давайце мы зробім вам зьніжку». Я зьдзіўляўся: а вы ведаеце, што мы гаворым па-беларуску? — «Так, канечне!»
Таму калі пачалася вайна, зараўлі сырэны — такая злосьць была! Якая дэнацыфікацыя? Нейкія штучна прыдуманыя словы, якія наагул не вымаўляюцца! Ды ў Кіеве ты можаш размаўляць на любой мове. Ні разу не было і ў Львове, калі б на нас коса паглядзелі за беларускую. Я ўзгадваю Каляды ў Львове, калі людзі на вуліцы сьпявалі, калядавалі, нам нейкія падаруначкі ўручылі! Я са зьдзіўленьнем і з зайздрасьцю глядзеў: няўжо і ў Беларусі так можа быць?
Вельмі шкада было зьяжджаць! Мы пабылі яшчэ пару дзён пасьля пачатку вайны, спускаліся некалькі разоў у бамбасховішча — прыемнасьць так сабе. Тады былі трывожныя думкі, што могуць тыя расейскія хлопцы дайсьці... Але цяпер гонар бярэ за ўкраінцаў!
Паехалі ў Польшчу. У Варшаве абсалютна незнаёмы чалавек Гжэгаж пусьціў нас да сябе, мы месяц у яго жылі. Потым зьехалі ў Беласток, таму што там пастаянна здымаецца праграма «Хай так».
Дзеці толькі прывыклі да Ўкраіны, да ўкраінскай мовы, спачатку лямантавалі: «Я ня буду гэтую польскую мову вучыць!» А цяпер і дачка, і сын размаўляюць лепш, чым я. У іх ужо сябры зьявіліся. І я гляджу на польскую адукацыю: невялікая школа, больш чалавечнае стаўленьне да дзяцей, яны не баяцца ісьці ў школу, як часам было ў Беларусі, у іх пастаянна нейкія забавы ў школе, нейкія «выцечкі», зусім іншая атмасфэра. Хочацца верыць, што і ў Беларусі так некалі будзе.
«Ты не чакай, сюрпрызаў ня будзе». Але рабі, што можаш
— Ці вернуцца ў Беларусь людзі, якія вымушаныя былі зьехаць?
— Паглядзім. Мне падаецца, што да гэтага сьветлага моманту можа яшчэ шмат часу прайсьці. Бо пасьля выбараў і гвалту ў мяне не было адчуваньня, што гэта хутка скончыцца. Я сам сабе казаў, што гэта доўгі маратон. Эўфарыя была, магчыма, ад еднасьці, калі ўбачыў, колькі людзей выходзіла на маршы — па 400 тысяч! Што мы, беларусы, можам адзін аднаму дапамагаць, што мы добрыя, мы крэатыўныя. Але адчуваньня, што мы хутка пераможам, не было. Я настройваўся на доўгую дыстанцыю.
Што мы можам? Працягваць працаваць. Не спадзеючыся на цуд. Як сьпяваў некалі Лявон Вольскі: «Ты не чакай, сюрпрызаў ня будзе». Так, сюрпрызаў ня будзе. Але рабі, што можаш.