«Большасьць эмігрантаў ня вернуцца ў Беларусь ніколі», — экспэрт Лаўрухін

На гэтыя пытаньні Юрыя Дракахруста на канале Свабода Premium адказвае старшы аналітык Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў, дырэктар па дасьледаваньнях Інстытуту разьвіцьця і сацыяльнага рынку для Беларусі і Ўсходняй Эўропы Андрэй Лаўрухін.

Сьцісла

• Пасьля 5 гадоў эміграцыі пераважная большасьць эмігрантаў ужо ня вернецца ў Беларусь пры любых умовах.
• Мая дачка летась езьдзіла ў Беларусь і, вярнуўшыся, сказала, што ня хоча туды ехаць, бо страціла камунікацыю зь сяброўкамі.
• Сярод тых эмігрантаў, каму цяпер 20–40 гадоў, вернуцца пару адсоткаў, сярод тых, каму за 50 — адсоткаў 40.
• Перад Беларусьсю пасьля паразы Расеі і дэмакратычнага транзыту будуць праблемы зьнікненьня расейскіх датацый, захаваньня санкцый ці іх «рэха» і рэпарацый на карысьць Украіны.
• У дэмакратычнай Беларусі цяперашняя напружанасьць паміж тымі, хто зьехаў, і тымі, хто застаўся, трансфармуецца ў напружанасьць паміж тымі, хто застаўся, і тымі, хто вярнуўся.

* * *

— Андрэй, вы апублікавалі ў ФБ даволі рэзкі і катэгарычны пост, сэнс якога: пераважная большасьць беларусаў-эмігрантаў ня вернуцца нават у дэмакратычную, свабодную Беларусь. Давайце пойдзем па пунктах вашага поста.

Вашая тэза — 5 гадоў знаходжаньня ў эміграцыі робяць яе незваротнай. Чаму?

— Я зыходжу са свайго досьведу, з досьведу калегаў, зь некаторых аналітычных матэрыялаў.

Першы год эміграцыі — гэта час, калі чалавек з найбольшай імавернасьцю можа вярнуцца. Другі год — гэта час ваганьняў, пракрастынацыі.

Але ўжо на трэці год пачынаецца працэс адаптацыі, урастаньня ў паўсядзённае жыцьцё новай краіны.

Калі праз 5 гадоў эміграцыі яны і будуць прыяжджаць у Беларусь, то будуць прыяжджаць ужо ў чужую краіну, ня ў тую, зь якой яны зьехалі.

— Ну, так — у новую, у іншую краіну, чым тая, зь якой яны зьехалі. Дык яны зьехалі з дыктатарскай краіны, дзе пануе тэрор. А магчыма, зьявіцца новая, свабодная краіна. І яны змогуць удзельнічаць у яе пабудове. Хіба ў іх ня будзе жаданьня гэта рабіць?

Нядаўна было праведзенае апытаньне сярод грамадзка актыўных эмігрантаў. Сярод іх 25% адказалі, што не зьбіраюцца вяртацца, але 42% — што зьбіраюцца.

Як бы вы маглі пракамэнтаваць гэтыя лічбы?

— Гэтыя адказы ладнай часткай — толькі жаданьні, пажаданьні, а не рэальныя намеры.

Дапусьцім, што будучыня будзе адпавядаць усім тым спадзевам, марам, якія мы падзяляем. Але ў людзей, якія будуць вяртацца, будзе за плячыма наладжанае жыцьцё ў іншых краінах. І яны так ці інакш будуць параўноўваць.

— Вы ў вашым посьце прыводзіце важны аргумэнт — пра тое, што дзеці эмігрантаў у выпадку вяртаньня з бацькамі ў Беларусь будуць перажываць рэтраўматызацыю. У чым сутнасьць гэтага аргумэнту?

— У маёй старэйшай дачкі — ёй 15 гадоў — вельмі траўматычны досьвед эміграцыі. Ёй за два гады было вельмі цяжка адаптавацца да жыцьця на чужыне. І я ведаю, што падлеткаў з такім досьведам вельмі шмат. У іх абрынуўся сьвет.

Але летам мінулага году яна яшчэ зьезьдзіла ў Беларусь. І вярнуўшыся, сказала мне: «Тата, я не хачу туды вяртацца». Яна ўжо не разумее сваіх сябровак, якія жывуць там.

Адна зь яе найлепшых сябровак зьбіраецца паступаць на журфак БДУ. Мая дачка пытаецца ў гэтай сяброўкі: «Ты разумееш, як ты пасьля гэтага журфаку будзеш працаваць?» І дыялёг у іх ужо не атрымліваецца.

Ну так, гэта мой досьвед, я не магу яго экстрапаляваць на ўсіх. Але я ведаю, што падобная сытуацыя — шмат у каго.

— Андрэй, вы прагназуеце, што з эмігрантаў узросту 20–40 гадоў вернецца зусім вобмаль, пару адсоткаў, а з тых, каму 50 гадоў і больш — адсоткаў 40. Чаму?

— Гэта вынікае з мэханізмаў сацыялізацыі асобы. Гэта абумоўлена тым, што маладыя людзі і людзі сярэдняга веку больш здольныя адаптавацца да новых сытуацый, засвойваць новыя культурныя коды.

Чым маладзейшы чалавек, тым больш аптымістычна ён глядзіць на сьвет.

Я якраз ужо ва ўзросьце 50+. І людзям майго ўзросту і старэйшым цяжэй урастаць у новае жыцьцё.

— Але ў новай, свабоднай Беларусі, можа, якраз адкрыюцца новыя магчымасьці самарэалізацыі, і найбольш прывабнымі яны будуць менавіта для людзей узросту 20–40 гадоў.

— Гэта залежыць ад умоваў. А ўмовы нас чакаюць ня самыя спрыяльныя.

— А гэта яшчэ адзін пункт вашай аргумэнтацыі ў посьце. Вы пішаце, што ў выпадку паразы Расеі ў вайне і дэмакратычнага транзыту ў Беларусі Беларусь сутыкнецца з трыма праблемамі: расейскія датацыі зьнікнуць, заходнія санкцыі ня зьнікнуць, давядзецца плаціць рэпарацыі Ўкраіне.

Але, можа, Захад падтрымае Беларусь, якой была накінутая роля суагрэсара, мо пасьля сканчэньня дыктатуры здымуць санкцыі, а Ўкраіна ня будзе спаганяць рэпарацыі з краіны, якая, на думку некаторых, сама стала ахвярай расейскай акупацыі. Так ня можа быць?

— Аналітык павінен разглядаць і пэсымістычныя сцэнары. Ня выключана, што Беларусь праз пэўны час увядзе свае войскі ва Ўкраіну. Тады статус суагрэсара будзе бясспрэчны. І адпаведна — абавязак плаціць рэпарацыі.

Што тычыцца санкцый, то іх лёгка ўвесьці, але складана скасаваць. Нават калі яны фармальна зьнятыя, ад іх застаецца доўгае «рэха». І каб вярнуцца да стасункаў, якія былі да ўвядзеньня санкцый, спатрэбяцца ня месяцы, а гады.

Што тычыцца гіпатэтычнай дапамогі Беларусі з боку Эўразьвязу. Дай Бог, каб пасьля вайны ЭЗ змог адбудаваць Украіну хаця б да мінімальных умоваў жыцьця.

Беларусы таксама ахвяры гэтай вайны. Але гэта погляд нашай супольнасьці людзей з прадэмакратычнымі перакананьнямі. Аднак у Беларусі прынамсі ладная траціна людзей з зусім іншымі поглядамі. Дык ці ўсе беларусы ахвяры?

Я кажу пра пэсымістычны сцэнар — мінус расейская падтрымка, і ня факт, што будзе падтрымка з боку ЭЗ. І да таго ж могуць быць рэпарацыі.

І ці будуць такія эканамічныя ўмовы спрыяльнымі для вяртаньня эмігрантаў?

— Яшчэ адна тэза з вашага допісу — пра пэўную напружанасьць паміж тымі, хто зьбярэцца вярнуцца, і тымі, хто заставаўся ў Беларусі ўвесь час. Напружанасьць паміж тымі, хто застаўся, і тымі, хто зьехаў, мы назіраем і цяпер.

Ці ў новай Беларусі гэтая напружанасьць неяк рассмокчацца, залагодзіцца?

— Ніхто канкурэнцыі не адмяняў. Беларусы здольныя на салідарнасьць, але таксама схільныя і сварыцца, асабліва ў палітычнай сфэры. Уяўляецца амаль верагодным, што канкурэнцыя паміж тымі, хто вярнуўся, і тымі, хто заставаўся, будзе. І ня толькі ў палітыцы. Гэтую канкурэнцыю будзе абвастраць брак грошай, у тым ліку і бюджэтных.

Зразумела, будзе некалькі чалавек, якім створаць самыя спрыяльныя ўмовы, каб яны вярнуліся. Але мы ж гаворым пра масавы працэс.

— Вы пішаце, што на фармаваньне сярэдняй клясы, якая была да 2020 году, спатрэбілася 20 гадоў. Маўляў, пасьля масавай эміграцыі 2020–2022 гадоў і вяртаньня дэмакратыі спатрэбіцца яшчэ 20 гадоў, каб наноў сфармаваць сярэднюю клясу.

Але, можа, мы перабольшваем сацыяльныя маштабы гэтай хвалі эміграцыі? Суб’ектыўна нам сапраўды здаецца, што ўся Беларусь зьехала. А можа, ня ўся? Большасьць усё ж засталася. Можа, у тым ліку і сярэдняй клясы?

— Можа і так. Я паглядзеў дадзеныя па эміграцыі за апошнія гады — гэта 200–250 тысячаў чалавек. Паводле Эўрастату, за 2021 год у ЭЗ зьехала 150 тысячаў чалавек.

Гэта недзе 5% ад занятых у эканоміцы. Шмат гэта ці няшмат? Адказ залежыць ад таго, наколькі значным быў слой сярэдняй клясы.

Яшчэ і да 2020 году ўсе экспэрты казалі, што ён ня надта тоўсты. Хтосьці, безумоўна, застаўся, і ў ІТ-сэктары ў тым ліку.

Але калі гаварыць пра палітычна актыўную частку сярэдняй клясы, то мяркую, што эмігравалі многія зь яе. Нядаўна Аляксандар Кныровіч у «Двубоі» на Белсаце казаў, што ў любым грамадзтве доля такіх грамадзка актыўных складае прыкладна 5%. Дык, можа, зь Беларусі яны і зьехалі.

— Яшчэ адзін пункт вашых аргумэнтаў — гэта магчымасьць зацяжной, доўгай вайны. Што будзе зь міграцыйнымі хвалямі зь Беларусі і ў Беларусь у такой сытуацыі?

— Міграцыйныя хвалі могуць павялічвацца і пры спрыяльным разьвіцьці падзей. Колькасьць насельніцтва Літвы за 30 гадоў (1992–2022) зьменшылася на мільён чалавек. І гэта адбывалася не таму, што жыцьцё стала горшым. У гэтыя гады адбываліся дэмакратычныя зьмены, краіна ўступіла ў Эўразьвяз. Людзі атрымалі магчымасьць рухацца і адначасна ўбачылі, якія вялікія праблемы стаяць перад эканомікай і грамадзтвам.

Дарэчы, у апошнія гады ёсьць тэндэнцыя, хоць і няпэўная, што ў Літву больш людзей вяртаецца, чым едуць зь яе.

Але і сапраўды мне падаецца імаверным сцэнар зацяжной вайны. Ня ведаю, што можа прымусіць Расею яе спыніць. Эканамісты кажуць, што фінансавых рэсурсаў ёй хопіць мінімум на 3 гады. Зразумела, калі Пуцін раптам памрэ, то сытуацыя можа зьмяніцца. Але я лічу, што ў Расеі склаўся кансэрватыўны кансэнсус, і ня толькі на ўзроўні эліты, але і на ўзроўні грамадзтва. Пакуль гэтая топка ня выгарыць знутры, нічога ня зьменіцца. І нават параза ва Ўкраіне не азначае краху крамлёўскага рэжыму. Расея будзе чакаць рэваншу і рыхтавацца да яго, пераходзіць да мабілізацыйнай мадэлі.

Хто ў лютым 2020 году ў Беларусі мог падумаць, што праз 3 гады сытуацыя будзе такая, якой яна ёсьць цяпер?