Прафэсар Андрэй Зубаў: «Пераварот у Расеі непазьбежны. Рэжым Лукашэнкі пражыве бяз Пуціна адзін тыдзень»

Сьцісла

• Пераварот у вярхах — самы верагодны сцэнар заканчэньня вайны, бо палітыка Пуціна ўсё глыбей і глыбей зацягвае Расею, у тым ліку яе эліту, у яму. Зусім ня гэтага яны чакалі ад кіраваньня Пуціна. А пасьля пачнецца гандаль з Захадам, на якіх умовах ён будзе здымаць санкцыі з Расеі.
• Другі варыянт заканчэньня вайны больш крывавы — гэта посьпех украінскіх войскаў. Ён у канечным выніку безумоўны.
• У канцы траўня — пачатку чэрвеня адбудзецца ваенны пералом і пасьля гэтага пачнецца контрнаступ украінскай арміі. І будзе разгром расейскай арміі, гэта практычна непазьбежна.
• Пуцін выдатна разумее, што ядзерны ўдар не прывядзе да гібелі чалавецтва, але прывядзе да гібелі Расеі і яго асабістай гібелі. Таму заява Пуціна ад 27 красавіка — яшчэ адзін аргумэнт на карысьць перавароту ў вярхах.
• Нацыянальнага руху ў падтрымку вайны ў Расеі няма. Тое, што адбываецца ў Расеі — гэта не расейскі фашызм, не расейскі нацызм, гэта спроба КДБ, якое 105 гадоў кіруе Расеяй, стварыць масавы рух, каб на нешта абаперціся ў сваёй агрэсіі супраць Украіны.
• Ні ў Расеі, ні ў Беларусі, ні ў Казахстане не прайшла сыстэмная дэкамунізацыя. У нас не адбылося зьмены эліт, якая мела месца ў Польшчы, Чэхіі або Вугоршчыне.
• Кадэбісцка-камуністычная вярхушка ненавідзіць Украіну таму, што, як наўпрост сказаў напярэдадні вайны Пуцін, там праводзіцца пасьпяховая дэкамунізацыя. Украіна гэтым ім ненавісная.
• Пасьля Пуціна эліта Расеі дзеля таго, каб аднавіць свае дачыненьні са сьветам, пойдзе на велізарныя саступкі, у тым ліку і адносна кантролю за ядзернай зброяй — паколькі разумее, што Расеі ўжо ніхто ня верыць.
• Чатыры «Д», прынятыя некалі на Патсдамскай канфэрэнцыі для пасьляваеннай Нямеччыны (дэнацыфікацыя, дэмілітарызацыя, дэмакратызацыя, дэцэнтралізацыя), толькі з заменай дэнацыфікацыі на дэкамунізацыю — гэта тое, што расейская эліта будзе вымушаная прыняць, каб зноў стаць часткай сусьветнай супольнасьці.
• Патрэбныя будуць мяккія рэпрэсіі. Бо ёсьць праўда, і ёсьць хлусьня. І тыя, хто будзе несьці хлусьню, скажам, пра перавагу расейцаў ці пра адсутнасьць украінцаў як народу, ня змогуць за межамі сваёй кухні пра гэта казаць.
• Любы этнограф з усёй навуковай дакладнасьцю вам пацьвердзіць, што ёсьць беларускі народ і беларуская мова, і ўкраінскі народ і ўкраінская мова. Як і многія іншыя.
• Я не сумняваюся, што лукашэнкаўская Беларусь не перажыве пуцінскую Расеі больш чым на адзін тыдзень. Беларусь таксама стане дэмакратычнай краінай.

Пра два варыянты заканчэньня вайны ва Ўкраіне

— Апошні раз мы з вамі гутарылі два месяцы таму, 22 лютага. Вы ў тыя дні, незадоўга да пачатку вайны, апублікавалі, на маю думку, выдатны тэкст. Там быў прадказаны пачатак вайны, і вы сьцьвярджалі, што ўкраінцы павінны праявіць мужнасьць і геройства і што ў іх ёсьць шанец перамагчы. Сёньня мы ведаем, што практычна ніхто на Захадзе ня верыў у магчымасьць перамогі Ўкраіны, у тым ліку спэцслужбы ЗША. Чым і калі, на вашу думку, скончыцца гэтая вайна?

— У гэтай вайны могуць быць два зыходы, але абодва яны не на карысьць пуцінскай Расеі. Першы зыход — гэта элітны пераварот у Маскве, я пра яго казаў і два месяцы таму, адразу пасьля пачатку вайны, і паўтараю цяпер. Гэта вельмі магчымы сцэнар.

Нізавой рэвалюцыі чакаць ня варта. Мы ўсе ў нейкай ступені сапсаваныя савецкай гісторыяй, дзе шмат расказваюць пра рэвалюцыю. Бяжыць матрос, бяжыць салдат, страляюць... Вось гэтага ня будзе. Матрос з салдатам не пабягуць на Крэмль.

Прафэсар Андрэй Зубаў

А вось пераварот у вярхах застаецца вельмі верагодным сцэнарам, бо палітыка Пуціна ўсё глыбей і глыбей зацягвае Расею, у тым ліку яе эліту, у яму. Зусім ня гэтага яны чакалі ад кіраваньня Пуціна. Яны чакалі дабрабыту, багацьця, зручнага жыцьця ў заходнім сьвеце. Але нічога гэтага ня здарылася. Цяпер не зразумела наогул, за што яны служаць Пуціну. Поглядаў яго яны не падзяляюць, веру ў тое, што ўкраінцы нацысты — яны таксама не падзяляюць.

Таму я думаю, што адбудзецца пераварот у вярхах і адразу пасьля яго спыніцца вайна ва Ўкраіне. А пасьля пачнецца гандаль з Захадам, на якіх умовах ён будзе здымаць санкцыі з Расеі і што ёй для гэтага трэба зрабіць.

Другі варыянт, больш крывавы — гэта посьпех украінскіх войскаў. Ён у канечным выніку безумоўны.

Пасьля сустрэчы ў Рамштайне міністраў абароны заходніх краін стала зразумела, што ўвесь цывілізаваны сьвет ад Злучаных Штатаў да Ізраілю, ад Вялікай Брытаніі да Японіі і ад Нарвэгіі да Аўстраліі аб’яднаўся супраць расейскай агрэсіі ва Ўкраіне. Прычым аб’яднаўся не маральна, а зусім канкрэтна — пастаўкамі зброі, тэхналёгій і грошай. У гэтай сытуацыі Расея выйграць ня можа. У Расеі быў шанц маланкавага бліцкрыгу, але калі ён праваліўся, праз тыдзень пасьля пачатку ваенных дзеяньняў я сказаў, што вайна ўжо прайграная. Адзіным шанцам выйграць вайну быў бліцкрыг за некалькі дзён.

Але пакуль Расея мае перавагу перад Украінай у колькасьці і якасьці ўзбраеньня. Наступны месяц з канца красавіка да канца траўня будзе цяжкім, гэта будуць цяжкія баі і, магчыма, нейкія тактычныя адступленьні ўкраінскай арміі. Але за гэты час Украіна будзе насычана наймагутнейшай зброяй. Вось ужо стала вядома, што палова з амэрыканскіх 155-мілімэтровых гаўбіц ужо знаходзіцца ва Ўкраіне.

Так што ў канцы траўня — пачатку чэрвеня будзе ваенны пералом, гэта напэўна, і пасьля гэтага пачнецца контрнаступ украінскай арміі. І будзе разгром расейскай арміі, гэта практычна непазьбежна. Ваяваць супраць усяго цывілізаванага сьвету ніводная краіна ня можа, тым больш ня можа гэта рабіць Расея зь яе 2,5 % сусьветнага ВУП.

Так што другі варыянт — гэта цяжкія баі і поўнае вызваленьне Ўкраіны ад расейскай акупацыі. Як 28 красавіка сказала міністар замежных спраў Вялікай Брытаніі Элізабэт Трас, поўнае вызваленьне — гэта вызваленьне і Данбасу, і Крыму. І гэта, па ўсёй бачнасьці, адбудзецца.

«Пагрозы Пуціна прымяніць ядзерную зброю — яшчэ адзін аргумэнт за палацавы пераварот»

— Мы гутарым з вамі 28 красавіка. А 27 красавіка Ўладзімір Пуцін выступіў з новым пагрозамі прымяненьня ядзернай зброі. Як вы лічыце, ці ня можа ўсё ж адбыцца сусьветная катастрофа ў выпадку перамогі ўкраінскай арміі?

— Так, Пуцін паводзіць сябе гэтаксама, як паводзіў сябе Гітлер у 1940 годзе, калі падчас бітвы за Ангельшчыну ён казаў, што проста затопіць Ангельшчыну хімічнай зброяй — газам іпрыт. Але ў адказ ён атрымаў ад тады яшчэ нэўтральных ЗША і ад Вялікай Брытаніі запэўніваньні, што адначасова іпрытам будзе затопленая ўся Нямеччына.

І Гітлер да самага канца Другой сусьветнай вайны так і не прымяніў хімічнай зброі, хоць яе ў яго было поўна на складах. Ён мог тапіць сваіх людзей ў мэтро ў апошнія дні вайны, кажучы, што яны несапраўдныя арыйцы, але хімічнай зброі так і не ўжыў.

Вось я думаю, што і цяпер будзе роўнавялікі адказ. Пуцін сказаў, што ў яго ёсьць маланкавая зброя, але ва ўсяго цывілізаванага сьвету, у тым ліку ў ядзерных дзяржаў, таксама дастаткова ядзернай зброі, а плюс — у іх выдатныя, найноўшыя проціракетныя сыстэмы. І адказ на «маланкавы ўдар» будзе азначаць толькі адно — поўную гібель Расеі. У тым ліку і Пуціна з усім яго атачэньнем. Нават калі яны схаваюцца ў бункеры, іх пасьля адтуль дастануць, і чалавецтва будзе іх судзіць.

Так што Пуцін выдатна разумее, што ядзерны ўдар не прывядзе да гібелі чалавецтва, але прывядзе да гібелі Расеі і яго асабістай гібелі. Чалавецтва, вядома, вельмі пацерпіць, бузе цяжкая сытуацыя, але ўсё роўна гэта будзе перамога цывілізаванага сьвету над Расеяй. Таму, хутчэй за ўсё, як я думаю, Пуцін і яго атачэньне — не такія вар’яты. Каб прымяніць ядзерную зброю, якая знаходзіцца ў Расеі.

Таму заява Пуціна ад 27 красавіка — яшчэ адзін аргумэнт на карысьць перавароту ў вярхах. Бо калі Пуціну, як ходзяць чуткі, ужо ўсё роўна — паміраць ці жыць, то іншым людзям ня ўсё роўна. Ні Патрушаву, ні Бортнікаву, ні больш маладым генэралам ФСБ і арміі, ні Кадыраву...

Так што Пуцін — гэта небясьпечны чалавек, які можа пагубіць сваё атачэньне. Адпаведна — атачэньню лепш пазбавіцца ад самога Пуціна.

У рэшце рэшт нешта падобнае, па ўсёй бачнасьці, адбылося ў сакавіку 1953 году, калі атачэньне Сталіна, ведаючы аб яго плянах Трэцяй сусьветнай вайны (цяпер пра гэтыя пляны ведаюць усе, яны апублікаваныя, дзякуючы ўсходнеэўрапейскім архівам), вырашыла прыбраць яго, каб ня ставіць сябе пад пагрозу зьнішчэньня ў атамнай вайне.

«Гэта не нацызм, гэта старэчая настальгія генэралаў КДБ, да якой далучыўся Пуцін»

— Зноў вы ідзяце супраць усіх, супраць магутнага хору аналітыкаў, якія ў апошнія два месяцы сьцьвярджаюць, што палацавы пераварот у Маскве немагчымы. За апошнія два месяцы рэзка павялічылася колькасьць спробаў філязофскага, паліталягічнага і гістарычнага аналізу таго, што цяпер адбываецца з Расеяй і ў Расеі. Уладзімір Пастухоў называе тое, што цяпер адбываецца ў Расіі, нейкім «нацыянальным рухам». А сёй-той з назіральнікаў сьцьвярджае, што гэта рускі фашызм ці нацызм, які праявіў сябе ва Ўкраіне, і што дэнацыфікаваць трэба не Ўкраіну а Расею. Што вы думаеце пра гэта?

— Няёмка аднаму навукоўцу казаць іншаму, што з Масквы, дзе я цяпер знаходжуся, лепш бачна, чым з Оксфарду, дзе цяпер знаходзіцца мой калега Пастухоў, але я думаю, што ніякага нацыянальнага руху ў Расеі няма. Яго спрабуе стварыць улада.

Ведаеце, нам цяпер нават жыроўкі з аплатай камунальных паслуг прыходзяць зь літарай Z. Гэтыя ж літары прымушаюць пісаць на машынах дзяржаўных таксапаркаў. А людзі ня пішуць, пішуць адзінкі. Часам гэтая літара напісаная на фургонах пальцам па брудзе і адразу ясна, што гэта несур’ёзна. Я хачу сказаць, што нацыянальнага руху ў падтрымку вайны ў Расеі — няма.

Хутчэй ёсьць іншае пачуцьцё — пачуцьцё глыбокай падаўленасьці. Бо нават я, чалавек, якому ўжо споўнілася 70 гадоў, ніколі ня жыў у краіне, якая вядзе вялікую вайну. Вайна ў Афганістане была далёкаю і вялася абмежаваным кантынгентам, адпаведна, не адчувалася вайной, якую вядзе Расея супраць усяго сьвету. Ды так і не было. А цяпер гэта вайна супраць усяго сьвету, і гэта адчуваюць усе. Для мяне гэта новы вопыт, я нарадзіўся ў 1952 годзе, Трэцяя сусьветная вайна, дзякуй Богу, не адбылася.

Я гляджу на людзей у Маскве і бачу, што гэта велізарная падаўленасьць, гэта пачуцьце неразуменьня — што адбываецца, навошта. Вядома ёсьць людзі, якія з захапленьнем успрымаюць гэтую вайну, але іх няшмат, гэта нікчэмная меншасьць. Калі гэта не палітыканы, якія хочуць на гэтым збудаваць сваю кар’еру, нейкія «адзінаросы», то гэта нікчэмная меншасьць, ёсьць такія сярод праваслаўных імпэрцаў. Але гэта ня масавы нізавы рух — такога руху няма.

І нямецкі фашызм, нямецкі нацызм, і італьянскі фашызм — гэта масавыя нізавыя рухі. Гітлер не стварыў нацызм, нацызм стварыў Гітлера. Пасьля Першай сусьветнай вайны адчуваньне, што Нямеччыне нанесьці ўдар нажом у сьпіну, было ўсеагульным, і яно стварыла жаданьне рэваншу. Гітлер проста гэта артыкуляваў.

Таксама і ў Мусаліні была ўлюбёная фраза — «падмануты саюзьнік». Італьянцы лічылі, што яны мала атрымалі за пралітую кроў, і гэта стварыла ў іх фашызм.

Нічога падобнага ў Расеі няма. У часткі людзей, асабліва старэйшага пакаленьня, маюцца нейкія імпэрскія пачуцьці. Але гэта пажылыя людзі, якія кажуць, маўляў, не дазволім выціраць аб нас ногі, але гэтыя людзі ўжо ня рухаюць палітыкай. А моладзі сярод іх няма.

Таму, я думаю, што гэта — не расейскі фашызм, не расейскі нацызм, гэта спроба КДБ, якое 105 гадоў кіруе Расеяй, стварыць гэты масавы рух, каб на нешта абаперціся ў сваёй агрэсіі супраць Украіны, якую ненавідзіць гэтая кадэбісцка-камуністычная вярхушка таму што, як наўпрост сказаў напярэдадні вайны ў сваім выступе Пуцін, там праводзіцца пасьпяховая дэкамунізацыя. Украіна гэтым ім ненавісная.

Паглядзіце, у любым горадзе, куды ўваходзяць Расейскія войскі, ці Херсон, ці то Ізюм, там уздымаюцца нават не расейскія, але чырвоныя савецкія, сярпаста-малаткастыя сьцягі, вяртаюцца савецкія назвы вуліц і ставяцца помнікі Леніну. Відавочна, што гэта за рэсэнтымэнт. Моладзі ён чужы. Гэта старэчая настальгія генэралаў КДБ, да якой далучыўся і Пуцін.

«Усе праблемы Расеі і Беларусі ад таго, што не адбылося сыстэмнай дэкамунізацыі і зьмены эліт»

— Чаму гэта адбылося зь імі і з Расеяй? Чаму яны выбралі імпэрыю і імпэрскі спосаб кампэнсацыі сваіх рэальных і гіпатэтычных адставаньняў ад Захаду? Дзяцей жа сваіх яны якраз на Захад адпраўляюць.

— Здарылася ўсё вельмі проста. Як, дарэчы, і ў Беларусі. Ні ў Расеі, ні ў Беларусі, ні ў Казахстане не прайшла сыстэмная дэкамунізацыя. У нас не адбылося зьмены эліт, якая мела месца ў Польшчы, Чэхіі або Вугоршчыне. Там камуністычная эліта сышла, прычым, мякка, бяз масавага тэрору, як падчас зьмены эліт у ходзе рэвалюцыі 1917 году. Але КДБ было разагнанае цалкам, сілавыя структуры створаныя наноў, суды былі створаныя наноў

Нічога гэтага не адбылося ні ў Расеі, ні ў Беларусі. І, між іншым, толькі часткова адбылося ва Ўкраіне. Таму ва Ўкраіне гэта таксама вельмі цяжкі працэс, які пачаўся толькі ў 2014 годзе і ідзе нялёгка. Я размаўляў зь людзьмі, якія кіравалі Ўкраінай пры Парашэнку, і яны казалі, што гэта трэба рабіць больш пасьлядоўна.

Таму ў Расеі, фактычна, працягваецца савецкая ўлада. І ў Беларусі таксама. І каб абедзьве краіны сталі нармальнымі, трэба не змагацца з імпэрыяй, але змагацца са сваёй камуністычнай спадчынай, са сваім камуністычным мінулым.

Вядома, яно і імпэрскае, але толькі ў частковым значэньні гэтага слова. Расея ня мела многіх характарыстык былых імпэрый. Напрыклад, у яе не было бяспраўнай пэрыфэрыі і паўнапраўнага цэнтру, усе былі аднолькава бяспраўнымі і карысталіся аднолькавымі правамі. Гэта была таталітарная дзяржава.

Тое, што адбылося ў Нямеччыне пасьля 1945 году — дэнацыфікацыя краіны, павінна адбыцца і ў Расеі — гэта дэкамунізацыя Расеі. Татальная, сыстэмная дэкамунізацыя Расеі, якая выклікае такую нянавісьць Пуціна, гэта і ёсьць той адзіны ключ, які дазволіць Расеі і Беларусі стаць нармальнымі краінамі.

Мы ў свой час гэтага не зрабілі і, адпаведна, нармальнымі краінамі так і ня сталі. І ня станем, пакуль гэтага не ажыцьцявім.

«Пасьля Пуціна эліта пойдзе на велізарныя саступкі Захаду, у тым ліку, і адносна кантролю за ядзернай зброяй»

— Гары Каспараў нядаўна напісаў, што расейская дзяржава павінна быць дэмантаваная і зноў заснаваная на новых дэмакратычных прынцыпах. Я, калі думаю пра Расею, лаўлю сябе на думцы, што зусім не магу ўявіць сабе нейкае яе перафарматаваньне. Не магу ўявіць утварэньне дэмакратычнай і не імпэрскай Расеі. Скажам, у Нямеччыне ў 1945 годзе была акупацыя і акупацыйныя войскі. У Расеі з прычын наяўнасьці ядзернай зброі акупацыі ня будзе. Як можа нарадзіцца новая Расея? Хто і што гэтаму дапаможа? Той пераварот, пра які вы казалі?

— І пераварот таксама. А можа і не пераварот. Акупацыя — гэта не абавязковы сцэнар. Самае галоўнае, што Расею цяпер ізалявалі ад усяго цывілізаванага сьвету. І з кожным днём гэтая ізаляцыя будзе толькі павялічвацца.

Гэта мы тут, у Маскве, адчуваем ужо вельмі ясна. Пакуль гэта драбяза — зьніклі нейкія прывычныя прадукты ў крамах, бытавая хімія, запчасткі да аўтамабіляў. Але гэта толькі пачатак, пакуль ёсьць запасы на складах. Але рыхтуюцца і прымаюцца новыя пакты санкцый, і Расея ўрэшце апынецца ў жахлівым стане. Цяперашняя, пуцінская Расея ня зможа прадаваць свае энэрганосьбіты і, адпаведна, атрымліваць за гэта грошы, і вось вялікая краіна, якая прывыкла быць часткай сусьветнай супольнасьці, будзе адрэзаная ад ўсяго сьвету.

Таму адбудзецца тое, пра што мы казалі ў пачатку нашай размовы. Новая пасьляпуцінская эліта, як бы яна ні прыйшла да ўлады — дэмакратычна ці не дэмакратычна — будзе весьці дыялёг з Захадам, каб аднавіць месца Расеі ў сьвеце. Бяз гэтага жыць немагчыма. Бяз гэтага эліта будзе зьмеценая галодным народам. Ды і сама эліта хоча жыць добра. Значыцца, будзе гэты гандаль. І без усялякай акупацыі эліта пойдзе на велізарныя саступкі, у тым ліку і адносна кантролю за ядзернай зброяй — паколькі разумее, што Расеі ўжо ніхто ня верыць — дзеля таго, каб аднавіць свае дачыненьні са сьветам.

Ведаеце, Каспараў — гэта чалавек, які займаецца шахматамі, яму можна скінуць фігуры з дошкі і пасьля зноў іх туды паставіць, каб пачаць новую партыю. Але з кранай так нельга зрабіць. Народ Расеі — гэта народ, які мае тысячагадовую культуру і тысячагадовую гісторыю. Расею нельга зноў перазаснаваць. Людзям жа мазгі ня вычысьціш. Таму трэба не перазасноўваць, але зьмяняць, рэфармаваць, і чым зь меншай кроўю, тым лепш.

Таму я мяркую, што якраз жаданьне аднавіць дачыненьні з Захадам, з цывілізаваным сьветам — стане тым рухавіком, з дапамогай якога Расея дэкамунізуецца. Дэмілітарызуецца (я гэта падкрэсьліваю), дэкарпарацызуецца — гэта значыць, будуць зьнішчаныя гэтыя дзяржаўныя карпарацыі, і дэмакратызуецца.

Захад у будучыні ніколі ня згодзіцца мець дыялёг з расейскімі дыктатарамі і алігархамі. Цяпер Захад разумее, што ён заплюшчваў вочы, вёў дыялёг з Пуціным, і вось які вынік атрымаўся. Больш гэтага ня будзе.

Дэмакратыя — не ідэальная штука, але яна абароніць краіну ад такіх вар’яцтваў дыктатара. Таму Захад будзе настойваць на дэмакратызацыі Расеі. Таму чатыры «Д», прынятыя некалі на Патсдамскай канфэрэнцыі для пасьляваеннай Нямеччыны (дэнацыфікацыя, дэмілітарызацыя, дэмакратызацыя, дэцэнтралізацыя), толькі з заменай дэнацыфікацыі на дэкамунізацыю — гэта тое, што без усялякай акупацыі расейская эліта будзе вымушаная прыняць, каб зноў стаць часткай сусьветнай супольнасьці. Як Нямеччына пасьля нацызму паступова стала часткай сусьветнай супольнасьці. Так будзе і з Расеяй.

«Лукашэнкаўская Беларусь не перажыве пуцінскую Расею больш чым на адзін тыдзень»

— Мы ня ведаем, колькі рэальна людзей падтрымліваюць цяперашнюю імпэрскую лінію Крамля. Верыць афіцыйнай расейскай сацыялёгіі нельга. Але мы таксама ня можам і абвяргаць той відавочны факт, што прапаганда ўсё ж мае ўплыў на погляды грамадзян Расеі. Імпэрскі наратыў пранік у галовы людзей, маецца ён і ў часткі афіцэрства і творчай інтэлігенцыі. Што рабіць зь людзьмі, зь дзясяткамі мільёнаў, якія вераць у тое, што беларусаў і ўкраінцаў не існуе, што «мы — адзін народ», што Расея заўсёды ўздымалася ў процістаяньні з Захадам, што імпарт можна замяніць і г. д.? Бо ні такія людзі, ні такія погляды нікуды не падзенуцца.

— Гэта залежыць ад таго, як будзе разьвівацца працэс. Калі працэс будзе дастаткова доўгатэрміновы, то людзі самі пераканаюцца, што ніякага імпартазамяшчэньня не атрымліваецца, што іх жыцьцё робіцца значна горшым. У эліце ўжо ўсе гэта ведаюць і разумеюць, там жа людзі прапагандзе ня вераць і ўсё разумеюць, яны на сваёй скуры ведаюць, у што ім абышлася гэтая вайна. А народ паступова будзе гэта разумець усё глыбей і, натуральна, таксама захоча аднаўленьня нармальнага жыцьця.

Не забудземся і на прыклад Нямеччыны, які цяпер ва ўсіх на слыху. У 1945 годзе, нават у 1947 годзе паводле ангельскага апытаньня ў Гамбургу, большасьць немцаў (каля 70%) лічылі Гітлера самым выбітным дзеячам ў гісторыі Нямеччыны. І гэта ўжо пасьля паразы і ўсяго ваеннага кашмару. А цяпер там ніхто, апрача маргіналаў, так ня лічыць.

Я думаю, што з гэтымі дзясяткамі мільёнаў нашых людзей давядзецца працаваць. Як было ў Нямеччыне? Мне расказвалі старыя немцы яшчэ ў 90-я гады. Калі ў нейкай заходненямецкай школе ў пачатку 1950-х гадоў настаўнік пачынаў казаць, што, маўляў, Гітлер зрабіў памылкі, але ён зрабіў і шмат добрага, то таго настаўніка на наступны дзень выганялі са школы, які б ён ня быў залужаны і паважаны. Якая б не была ў Нямеччыне свабода слова, але дэнацыфікацыя — гэта быў жалезны закон.

Тое самае будзе і ў Расеі. І тыя, хто будзе хваліць камуністычны рэжым, Сталіна ці Пуціна, КДБ, масавы тэрор або вайну ва Ўкраіне — яны будуць падвяргацца хоць мяккім, але рэпрэсіям. Іх ня будуць дапускаць на настаўніцкай ці выкладчыцкай дзейнасьці, каб не сапсаваць яшчэ адно пакаленьне.

Бо ёсьць праўда, і ёсьць хлусьня. І тыя, хто будзе несьці хлусьню, скажам, пра перавагу расейцаў ці пра адсутнасьць украінцаў як народу, ня змогуць за межамі сваёй кухні пра гэта казаць. Іх ня будуць друкаваць, іх ня будуць дапускаць да прафэсарскіх катэдраў і т. д. Гэта неабходна.

Тым больш, што любы этнограф з усёй навуковай дакладнасьцю вам пацьвердзіць, што ёсьць беларускі народ і беларуская мова, і ўкраінскі народ і ўкраінская мова. Як і многія іншыя.

Я думаю, што гэта балючы працэс, але ён неабходны для вяртаньня Расеі ў сусьветную супольнасьць. Гэта ня проста разьвітаньне з імпэрскімі ілюзіямі, але актыўнае ім процідзеяньне. Бяз гэтага ў Расеі сапраўды няма будучыні. А паколькі перафармтаваць яе, як прапануе Гары Каспараў, яе нельга, то яе трэба ачышчаць. У адваротным выпадку яна будзе ізгоем сусьветнай цывілізацыі. А ізгой на вялікай прасторы, тым больш зь ядзернай зброяй, гэта немагчыма. Захад ніколі не дапусьціць, каб Паўночная Карэя была на адной сёмай частцы сьвету.

Таму будзе сыстэмная дэмілітарызацыя, дэкамунізацыя, якая зробіць Расею нармальнай краінай. Якраз вайна, пры ўсім яе жаху, пры ўсім яе чалавечым, гуманітарным кашмары, зьяўляецца тым каталізатарам канчатковага абрушэньня бесчалавечнага камуністычнага мінулага, якога б мы чакалі яшчэ многія гады, і якое адбываецца цяпер на нашых вачах. Прычым і для Расеі, і для Беларусі.

Я не сумняваюся, што лукашэнкаўская Беларусь не перажыве пуцінскую Расею больш чым на адзін тыдзень. Беларусь таксама стане дэмакратычнай краінай.