«Застаюся камуністам»... Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы»

Газэта «Наша Ніва» выкарыстоўвала клясычны правапіс. 1996 год

Ніяк не магу сабе растлумачыць, чаму «экстрэмісцкі» СМІ, які працуе за мяжой, перадрукоўвае са Свабоды вялікае інтэрвію Сьвятланы Ціханоўскай, перад тым пасьлядоўна павыкалупаваўшы з тэксту мяккія знакі ды іншыя адметнасьці клясычнага правапісу беларускай мовы.

У чым тут пасыл? Мы застаемся вернымі сваёй колішняй вымушанай здрадзе? Хоць цяпер нішто нас да гэтага не змушае. Наадварот.

Але ж гісторыя, хай сабе малавядомая, нікуды не падзелася. Пачынаючы з падпісанай наркамам Галадзедам рэформы правапісу 1933 году (з мэтай спрашчэньня і набліжэньня беларускай мовы да расейскай), якая суправаджалася турмамі і расстрэламі беларускай мовазнаўчай эліты.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна

З таго часу клясычным правапісам беларушчына выходзіла толькі па-за межамі БССР. У самой Беларусі інтэлігенцыя раз-пораз падавала голас за вяртаньне тарашкевіцы (Ян Скрыган, Фёдар Янкоўскі, Алесь Якімовіч...), прысьвячала ёй цэлыя паэмы (Сяржук Сокалаў-Воюш) або партызанскім шляхам набліжала гэтае вяртаньне. Як галоўны рэдактар Беларускай Энцыкляпэдыі Барыс Сачанка з калегамі, якія ў некаторых выданьнях мянялі апостраф на мяккі знак (у слове «зьява», напрыклад).

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Мяккі знак тарашкевіцы як сымбаль жорсткай трагедыі Тарашкевіча

Затое напрыканцы СССР са зьяўленьнем недзяржаўнае прэсы яна ўся адразу стала выходзіць тарашкевіцай. Гэта быў і маральны выбар, і вяртаньне гістарычнай справядлівасьці, а галоўнае — узмацненьне пазыцыяў самой мовы, вызваленай ад калецтва.

З прыходам першага прэзыдэнта пазыцыі мовы былі рэзка вернутыя на бээсэсэраўскія — да арнамэнтальнага ўзроўню. Але мова змагалася.

22 сьнежня 1998 году рэдакцыя газэты «Наша Ніва» ў Вышэйшым гаспадарчым судзе дамаглася адмены папярэджаньня Дзяржкамдруку за выкарыстаньне клясычнага правапісу.

Тады на баку газэты выступілі ўсе аўтарытэтныя экспэрты-мовазнаўцы.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Замест беларушчыны — сьмерць і тэрор. Як нацыянальныя дзеячы паверылі бальшавікам і што з гэтага выйшла

Яшчэ празь дзесяць гадоў рэжым працягваў закручваць гайкі, і выкарыстаньне наркамаўкі можна было апраўдаць патрэбамі выжываньня недзяржаўных СМІ ў Беларусі, прыстасаваньнем да наяўных умоваў, тым, што здрада вымушаная, але бяскрыўдная. Гэта, вядома, была слабая пазыцыя, асабліва калі ўлічыць, што тагачасная «лібэралізацыя» і «мяккая беларусізацыя» патрэбныя былі рэжыму выключна для таго, каб выявіць усе цэнтры беларускай актыўнасьці і ў 2020-м пачаць супраць іх тэрор і татальную русыфікацыю. То бок працягнуць палітыку 1933 году на паступовае вынішчэньне беларускай мовы.

Пасьля той перамогі ў судзе «Наша Ніва» ў рэдакцыйным артыкуле пісала:

«Адзіным знакам абароны беларускае мовы й яе жывога жыцьця на сёньня застаецца наш несавецкі правапіс. Справа нават стаіць шырэй. Правапіс Б. Тарашкевіча — гэта ўсё, што засталося ў беларускай апазыцыі пасьля страты ўлады і нацыянальнай сымболікі» (пад уладай мелася на ўвазе прысутнасьць у парлямэнце). Ігар Бабкоў тады казаў пра «энэргетычную крыніцу» мовы і падставы адрознасьці несавецкага кшталту беларускай культуры. Адрознасьці ад «культуры» дажынак, славянскага базару і амону.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: UNESCO: Беларуская мова на мяжы зьнікненьня, але шанец ёсьць

Сёньня ўсе недзяржаўныя СМІ працуюць па-за межамі Беларусі, дзе яны афіцыйна прызнаныя экстрэмісцкімі. Тым ня менш, большасьць іх выходзіць наркамаўкай. Чаму? Аргумэнт, што гэта «школьны» правапіс, не працуе, бо школа ўшчэнт русыфікаваная, а выкладаньне там беларушчыны ў большасьці выпадкаў прыводзіць да яе зьнялюбленьня. І нікуды не прапаў той факт, што гэты правапіс уведзены праз фізычную расправу з мовазнаўцамі. Раскажэце дзецям пра гэта. У нэафітаў беларушчыны «набліжаны да расейскага» правапіс фармуе расейскае, а не беларускае вымаўленьне. Бо большасьць нэафітаў прыходзіць не праз школу, а праз тыя самыя недзяржаўныя СМІ.

Калісьці я мог два правапісы, клясычны і наркамаўку, параўнаць з двума сьцягамі — бела-чырвона-белым і чырвона-зялёным. Сёньня, калі другі вывешаны на аўтазаках і турмах, а па першым карнікі гоняць змардаваных і ні ў чым не вінаватых беларусаў у турмы, такое параўнаньне ўжо немагчымае, як немагчымае і прымірэньне двух сьцягоў. Наркамаўка засталася мёртванароджаным прадуктам на ўзбочыне гісторыі, які выканаў сваю русыфікатарскую функцыю. Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць ёй, я растлумачыць не магу.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Па-беларуску зь Вінцуком Вячоркам. Тарашкевіца і наркамаўка. Што гэта і адкуль гэтыя словы

За савецкім часам была такая зьява — многія цалкам сабе сьвядомыя беларусы ўступалі ў кампартыю, каб зрабіць нармальную кар’еру, але зусім не таму, што падзялялі погляды і палітыку КПСС. Як толькі скончылася кампартыя, скончыліся і камуністы. І вось уявім сабе, што нехта зь іх застаўся дэманстратыўным камуністам. То бок першы раз ён здрадзіў самому сабе, а цяпер, калі многія публічна выйшлі з партыі, застаўся ёй верным? Верным сваёй колішняй вымушанай здрадзе, зь якой зросься ў адно цэлае.

Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.