У сэрыі «Бібліятэка Свабоды. XXI стагодзьдзе» выйшла кніга Сяргея Навумчыка «Дзевяноста шосты», якая храналягічна завяршае аўтарскі цыкль на тэму найноўшай гісторыі Беларусі.
1996 год умясьціў у сябе масавыя выступы супраць інтэграцыйных дамоў Лукашэнкі і Ельцына, брутальнае пабіцьцё мірных маніфэстантаў, галадоўку за кратамі Сіўчыка і Хадыкі, пераасэнсаваньне Вашынгтонам стаўленьня да Беларусі праз наданьне Зянону Пазьняку і аўтару кнігі палітычнага прытулку; нарэшце, спробу абвясьціць імпічмэнт Лукашэнку і рэфэрэндум, які зьмяніў Канстытуцыю.
Пра ўсё гэта — у кнізе «Дзевяноста шосты». Прапануем вашай увазе фрагмэнты, якія будуць публікавацца па суботах і серадах.
Ксэракс расейскіх памежнікаў ставіць рэкорд
Сьведчаньні пра прыняцьце Пазьняком рашэньня аб выезьдзе ў Кіеў ад двух удзельнікаў сустрэчы крыху разыходзяцца.
Галя кажа, ёй давялося больш гадзіны ўгаворваць Пазьняка пакінуць Менск і пахаць у Кіеў: «Пазьняк сказаў, што гэта цяжкае рашэньне, і ён павінен падумаць. Але з машынай ужо было дамоўлена, і я сказала, што буду ля пад’езду а 8-ай гадзіне раніцы. Калі ён вырашыць — паедзем. Калі не — я вяртаюся ў Кіеў цягніком».
Пазьняк, наадварот, сьцьвярджае, што рашэньне ім было прынятае імгненна: «Пра мой выезд ніхто ня ведаў, нават жонка. Ня верылася і не меркавалася, што ад’язджаю надоўга».
Думаю, што абодва не памыляюцца. Пазьняк унутрана прыняў рашэньне адразу, але «адпрацоўваў» на субяседніцы pro і contra.
Паводле Галі, адным з аргумэнтаў супраць, якія прыводзіў Пазьняк, было той самы, што два дні таму выкладаў і я — калі пасадзяць, народ зьвергне рэжым.
Праз больш чым дваццаць гадоў, калі я прыгадваю тыя нашыя спадзяваньні, яны падаюцца мне верхам наіўнасьці. Але яшчэ раз нагадаю, што на той момант, у сакавіку 96-га, нікога зь лідэраў апазыцыі і нават з актывістаў у турму не садзілі. Мне падобнае здавалася проста немагчымым. Пазьняк глядзеў на сытуацыю больш рэальна і такой магчымасьці не выключаў.
Праз дзень Галя пазваніла мне ў Кіеў і паведаміла, што трэба «рыхтавацца да прыёму гасьцей».
Галіна Навумчык: «У нас была дамоўленасьць з прэс-сакратаром РУХУ Дзьмітро Панамарчуком, што калі ўсё нармальна, я званю яму і кажу, што „пячатка гатовая“, і дзе яе трэба забраць. Гэтым разам нашыя сябры ня мелі магчымасьці ехаць да Кіеву, таму вырашылі, што яны пакінуць нас з Пазьняком у расейкім гарадку Ўнеча, гэта Бранская вобласьць. Я сказала Панамарчуку, што пячатку можа будзе забраць кожную гадзіну ва Ўнечы ля ўнівэрмагу. Дзе той унівэрмаг — ні я, ні Дзьмітро ня ведалі, але ж павінен быў быць у той Унечы ўнівэрмаг».
Раніцой наступнага дня па гасьцей з Менску выехаў джып — разам з кіроўцам былі два чалавекі з «Руха», якім, па словах Чарнавола, ён давяраў як самому сабе — палкоўнік Цымбалюк і прэсавы сакратар РУХу Дзмітро Панамарчук. У пяць, максымум сем гадзінаў вечара, па нашых разьліках, яны мусілі вярнуцца ў Кіёў.
... Сем гадзінаў вечара — машыны ўсё яшчэ няма. Людзі са штаб-кватэры пачалі разыходзіцца. Зазьбіраліся і мае гаспадары, але ехаць зь імі ў Боярку адмовіўся. Не прыйшла машына ні ў восем, ні ў дзевяць гадзінаў. Ні ў дванаццаць.
Сядзеў у кабінэце Чарнавіла, і ўсю ноч у галаву лезьлі самыя дрэнныя вэрсіі, ды такія, што затрымка на мяжы здавалася дробязьзю. Дарога была пакрытая лёдам — раптам катастрофа?
У сем раніцы я пазваніў Чарнаволу.
— Не хвалюйся, кіроўца добры, сто дваццаць кіламетраў у гадзіну па такой дарозе для яго — элемэнтарна!
Ад гэтых словаў мне стала ніякавата.
— Але, — працягваў Вячаслаў Максімавіч, — я пазваню дзяжурнаму па міністэрству ўнутраных справаў, ці не здарылася што па дарозе.
Праз паўгадзіны была інфармацыя, што за мінулы дзень на трасе транспартных здарэньняў не было. Але гэта — на тэрыторыі Украіны; пра дарогі Смаленскай і Бранскай вобласьцяў у міністэрстве нічога, натуральна, не ведалі.
— Я ўсё ж баюся, што нешта нядобрае здарылася на мяжы, — сказаў Чарнавол. — Украінцы іх затрымаць не маглі, а вось расіяне — зусім магчыма. І самае паскуднае, што мы нічога не будзем ведаць — субота, выхадны, усё начальства адпачывае.
Але а дзясятай гадзіне раніцы машына прыехала. Усе былі цэлыя, хаця і ня выспаліся.
Джып і сапраўды затрымалі на мяжы, на расейскай тэрыторыі. Толькі палітыка была ні пры чым — расейскім мытнікам хацелася «пазалаціць ручку». Запатрабавалі копіі шофэрскіх правоў кіроўцы ды тэхнічнага пашпарту на аўтамабіль.
— Першы раз чую такое патрабаваньне, — зьдзівіўся кіроўца. — Гэта ў якім законе так напісана?
— Гэта ў маёй інструкцыі так запісана, і я вам яе паказваць не абавязаны. — вышчарыўся расейскі мытнік. — Бяз копіяў не прапусьцім.
— А дзе ж ксэракс знайсьці ўначы, ды яшчэ ў чыстым полі?
— А дзе хочаце! — быў кароткі адказ.
Праз гадзіну мытнік з явіўся зноў.
— Ну што, зрабілі копіі? Не? Тады ад’едедзьце ў бок, а то астатнім машынам замінаеце.
Праз гадзіну Галя сама пайшла да мытнікаў і папрасіла параіць, дзе знайсьці ксэракс.
— Вось цяпер я бачу чалавека, які хоча законна пераехаць мяжу! — пацяплеў твар мытніка. — А то ўчапіліся — «пакажыце інструкцыі»... Для вас я — галоўная інструкцыя. Ксэракс ёсьць у нас. Вам трэба восем старонак, наш тарыф — дзесяць долараў за старонку. Прашу!
80 даляраў у Галі пры сябе знайшліся.
Бясспрэчна, то быў самы рэнтабэльны ксэракс у сьвеце.
Генпракуратура патрабуе ад Кіеву нас выдаць
У Кіеве быў іншы час — іншы гістарычны час.
Праз гадзіну ў штаб-кватэры РУХу зьявіўся і Чарнавол — ён хіба што не сьвяціўся ад радасьці, вітаючы менскага госьця. Нехта сказаў, што было б няблага адразу вырашыць, дзе можна было б схавацца Пазьняку.
— Навошта хавацца? — зьдзівіўся Чарнавол. — Трэба, наадварот, максымальна «засьвяціцца». Не мы іх — яны нас баяцца павінны. Я ўжо дамовіўся з міністрам тэлебачаньня — праз дзьве гадзіны ён сам прывязе здымачную групу, інтэрвію сёньня ж пойдзе ў эфір. Заўтра — прэсавая канфэрэнцыя, пасьлязаўтра — мітынг на Сафійскім майдане. Шмат у нас цяпер людзей не зьбіраецца, ну але тысяч пяць падыдзе, я думаю. А пра астатняе — не хвалюйцеся. Я ўжо папярэдзіў кіраўніцтва Службы бясьпекі, яны пэрсанальна будуць несьці адказнасьць, калі нешта здарыцца з Пазьняком. Але думаю, што ў Кіеў лукашэнкаўцы ня сунуцца, бо ведаюць, што тут ім не Масква.
Вячаслаў Чарнавол, 1998 год
Адразу ж вырашылі, што нашае знаходжаньне ў Кіеве трэба выкарыстаць дзеля інфармаваньня пра становішча на Беларусі. Мы ўжо ведалі пра цікавасьць заходняе прэсы да апошніх менскіх падзеяў, але камэнтатары пісалі пра іх як пра дзіўны і невытлумачальны ўсплёск пратэсту ў краіне, якая ўжо канчаткова вырачаная на зьнікненьне. Тым болей, што ВС-13 вітаў кожную інтэграцыйную ініцыятыву Крамля. Трэба было выкарыстаць момант ды растлумачыць заходнім палітыкам, што існуюць сілы, якія будуць пасьлядоўна супрацьстаяць анэксіі.
Паводле Чарнавола, зрабіць гэта эфэктыўна можна толькі пад час асабістых спатканьняў. Магчыма, давядзецца і самім паехаць на Захад.
Чарнавол не здарма клапаціўся пра нашу бясьпеку на палітычным узроўні.
«Першага красавіка ў штаб-кватэры Беларускага Народнага Фронту праведзены двухгадзінны вобыск. Як паведамілі карэспандэнту „БДГ“ у кіраўніцтве БНФ, у ордэры, выдадзеным гарадзкім пракурорам, было пазначана, што вобыск праводзіцца з мэтаю вынятку матэрыялаў і памнажальнай тэхнікі, на якой рабілася друкаваная прадукцыя з заклікам прыняць удзел у мітынгу 2 красавіка. У штаб-кватэры пацьвердзілі інфармацыю пра тое, што лідэр БНФ Зянон Пазьняк і прэс-сакратар БНФ Сяргей Навумчык знаходзяцца ў Кіеве, дзе сустракаюцца з замежнымі журналістамі і афіцыйнымі ўкраінскімі асобамі з тым, каб праінфармаваць міжнародную супольнасьць пра палітычны клімат на Беларусі. Згодна неафіцыйнай інфармацыі, Пракуратура Беларусі зрабіла запыт на імя ўкраінскага пракурора з просьбай выдаць лідэраў БНФ, аднак у адказ атрымала адмову» (Юрась Карманаў, БДГ, красавік 1996).
Пазыцыя ўкраінскае пракуратуры — не адзінае, што зьдзіўляла ў Кіеве; здавалася, што патрапілі ў іншы час.
А гэта проста была краіна, дзе прызнавалася за чалавекам права на ўласнае меркаваньне.
Нязвыкла было чуць па дзяржаўным тэлебачаньні крытыку прэзыдэнта Кучмы. Было дзіўна, што газэта «Час-Тайм», якую рэдагуе Вячаслаў Чарнавол, выходзіць аж на шаснаццаці палосах.
Зразумела, я ведаў, што гэта нармальна для свабоднага грамадзтва. Нешта падобнае было і ў нас, у Беларусі ў 1991-1994 гадах, калі была свабода, хай тады яна і падавалася нам абмежаванай. Але за амаль два гады прэзыдэнцтва Лукашэнкі мы ад такога адвыклі. Далібог, да рабства прызвычаіцца лягчэй, чым да свабоды. Нават калі і вельмі яе прагнеш.
Ну, а мае ўкраінскія гаспадары дзівіліся іншаму. Увечары, калі ўжо разам з жонкай селі за стол у хаце Харчукоў, гаспадары самі распачалі гутарку пра Лукашэнку. Спачатку падзівіліся жорсткасьці, з якой распраўляліся з дэманстрантамі, а потым — памкненьню беларускага прэзыдэнта зьліквідаваць сваю краіну.
— З Лукашэнкам усё зразумела, гэта — расейскі агент, — катэгарычна падсумаваў гаспадар дома пан Анатоль. — А што ж з народам? Няўжо беларусы так проста здадуцца?
Гэтае пытаньне — у тых ці іншых варыяцыях — гучала ня толькі ў Кіеве. Яшчэ часьцей яго задавалі ў Польшчы, у Брытаніі, і штораз — у Злучаных Штатах. Відавочна, што чым больш сталай была дэмакратыя, тым больш незразумелай для людзей была інэртнасьць беларусаў, іх гатоўнасьць прамяняць свабоду на ярмо. І цяжка было знайсьці нейкі ўнівэрсальны адказ, бо не заўсёды быў час распавядаць пра крывавыя набегі на беларускія землі Івана Жахлівага, Пятра Першага ды Суворава, пра зьнішчэньне Вялікага Княства Літоўскага, падаўленьне паўстаньня Каліноўскага ды рэпрэсіі беларускай інтэлігенцыі ў трыццатыя гады ўжо нашага стагодзьдзя.
Магчыма, у генэтычнай памяці беларускага народа трывала замацаваўся страх перад Масквой, які адбівае ўсялякую ахвоту супраціўляцца, бо, як вучыла гісторыя, супраціў заўсёды меў фіналам паразу ды сьмерць. Але ж, адначасна, — заўсёды нехта і паўставаў. І можа быць, якраз гэта — што супраціў не спыняўся ніколі, ні ў часы імпэрскага царызму, ні ў гады сталінскага тэрору — і павінна было зьдзіўляць найбольш.
— Бачаце, —казаў я сваім кіеўскім сябрам, — трыццаць тысяч менчукоў выйшлі на вуліцы. І не каўбасы прасілі таннай — а палітычнай незалежнасьці.
«То так, — згаджаліся ўкраінцы. — У нас цяпер на мітынг і тры тысячы не зьбярэш». «Вясновы авітаміноз у кіяўлянаў», — сумна канстатаваў лідэр Рэспубліканскай партыі пісьменьнік Уладзімер Яварыўскі.
Уладзімір Яварыўскі выступае на Устаноўчым з'езьдзе Народнага руху Ўкраіны, 1989 год.
Пройдуць гады, і на кіеўскі Майдан будуць выходзіць сотні тысяч людзей. Не бывае нічога вечнага — у тым ліку і палітычнага авітамінозу.
А ў 2020-м ужо і Беларусь прачнецца, і зьдзівіць сьвет магутнымі шэсьцямі за свабоду, за права «людзьмі звацца».
Што яшчэ зьдзівіла мяне ў Кіеве — шмат якія буйныя бізнэсоўцы лічылі сваім абавязкам дапамагаць нацыянальна-дэмакратычным сілам. У адрозьненьні ад менскіх бізнэсоўцаў, большасьць якіх у першай палове 90-х і слухаць не жадалі пра БНФ, імкнуліся пасябраваць зь кебічаўскімі чыноўнікамі, і ў выніку страцілі значную частку сваіх грошай, а некаторыя і свабоду.
Праўда, кожны кіяўлянін, у якога пытаўся, быў незадаволены сваім эканамічным становішчам — ці то зарплатай, ці то бізнэсовым даходам. Але ніхто і не выказваў жаданьня палепшыць сваё жыцьцё далучэньнем да Расеі.
Хоць аднойчы я пачуў такіх людзей — мы ехалі па Кіеву, і па радыё слухалі трансьляцыю з сэсіі Вярхоўнае Рады.
Група камуністаў зьвярнулася да сьпікера з запытам: як здарылася, што першы канал украінскага тэлебачаньня аддаў прайм-тайм, лепшы эфірны час, «белорускому фашисту Позняку»? Саліраваў лідэр камуністаў дэпутат Пятро Сыманэнка. Пачалася сварка і, як нам потым распавялі, ледзь не дайшло да бойкі. А ў вечаровай праграме навінаў палітычны аглядальнік таго ж самага першага тэлеканалу пракамэнтаваў паводзіны камуністаў як рэцыдыў імпэрскага мысьленьня.
Імпэрскі час тады таксама яшчэ ня змыла хадой гісторыі.
Кнігі Сяргея Навумчыка ў сэрыі «Білібліятэка Свабоды XXI стагодзьдзя»
Сяргей Навумчык
Ашаламляльнае падарожжа ў будучыню, якая пакуль застаецца ў мінулым, вачыма ўдзельніка гістарычных падзей, дэпутата Вярхоўнага Савету Беларусі (1990–1995) Сяргея Навумчыка.
Дзевяноста першы
Гэта кніга пра тое, як дзякуючы спрыяльным абставінам і насуперак абставінам неспрыяльным у 1991 годзе Беларусь стала незалежнай.
Дзевяноста другі
Кніга пра год, калі быў забаронены рэфэрэндум аб датэрміновых выбарах у Вярхоўны Савет, пачатак драмы беларускай дэмакратыі.
Дзевяноста трэці
Ва ўсёй вастрыні ў Беларусі аднаўляецца барацьба ў парлямэнце за і супраць вайсковых саюзаў, за энэргетычную незалежнасьць і супраць увядзеньня прэзыдэнцтва. Кніга расказвае пра ашаламляльныя здабыткі і паразы нацыянальнага адраджэньня і дэмакратыі, галоўных дзейных асобаў і драматычныя наступствы іх выбару для свабоды.
Дзевяноста чацьверты
Як карнавал дэмакратыі ператварыўся ў хаўтуры. У новай кнізе аўтар, якому давялося быць удзельнікам і сьведкам падзеяў, апісвае першыя прэзыдэнцкія выбары.
Дзевяноста пяты
Увага чытача канцэнтруецца на галоўнай (паводле аўтара) падзеі году — рэфэрэндуме 1995 году.