Уладзімер Астапенка, былы амбасадар Беларусі ў Аргентыне, прадстаўнік Народнага антыкрызіснага кіраўніцтва (НАК), расказвае пра галоўныя вынікі нядаўняй беларускай канфэрэнцыі ў Нюрнбэргу, адказвае на пытаньне, ці могуць заходнія палітыкі прызнаць Лукашэнку тэрарыстам, і яшчэ раз тлумачыць, чаму Эўразьвяз увёў санкцыі супраць менскага рэжыму.
Сьцісла
- Беспрэцэдэнтная сытуацыя патрабуе беспрэцэдэнтных падыходаў.
- Фактуры рэпрэсіяў і катаваньняў дастаткова для ініцыяваньня міжнароднага расьсьледаваньня.
- Для больш актыўнага прымяненьня прынцыпу ўнівэрсальнай юрысдыкцыі бракуе палітычнай волі.
- Санкцыі — цалкам легальны мэханізм, прадугледжаны міжнародным правам у рамках адказнасьці за канкрэтныя проціпраўныя дзеяньні з боку асобных дзяржаў.
— Якія галоўныя вынікі прававой канфэрэнцыі ў Нюрнбэргу аб злачынствах супраць чалавечнасьці і прызнаньні Аляксандра Лукашэнкі тэрарыстам? Ці ўдалося арганізатарам канфэрэнцыі дасягнуць асноўных яе мэтаў?
— Мы лічым, што вынікі канфэрэнцыі можна назваць пасьпяховымі. Яна арганізоўвалася ў вельмі сьціслыя тэрміны Народным антыкрызісным кіраўніцтвам. Мэтай было правесьці грунтоўны юрыдычны аналіз усіх перадумоваў і доказаў, якія ўжо сабраныя на гэты момант, зьвязаных са злачынствамі супраць чалавечнасьці ў Беларусі.
На канфэрэнцыі былі заслуханыя даклады юрыстаў, палітыкаў, эўрапарлямэнтароў, праваабаронцаў — як зь Беларусі, так і зь іншых краінаў. Былі прадстаўленыя канкрэтныя выпадкі катаваньняў і бесчалавечнага абыходжаньня ад імя ахвяраў рэпрэсіяў. І гэта зьяўляецца тым грунтам, на якім далей можа будавацца палітыка і дэмакратычных сілаў Беларусі, і ўсіх тых, хто падтрымлівае беларускі народ у барацьбе супраць злачынцаў, якія сёньня кіруюць краінай.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Стварыць міжнародную працэдуру па разглядзе злачынстваў супраць правоў чалавека ў Беларусі». Чым скончылася канфэрэнцыя ў Нюрнбэргу— Паводле вашай ацэнкі, ці гатовыя сёньня заходнія палітыкі прызнаць Лукашэнку тэрарыстам? Натуральна, што тут ёсьць шэраг перашкодаў. Пры якіх умовах гэта можа адбыцца?
— Калі мы кажам пра палітыку, то канстатуем наяўнасьць разумнага кансэрватызму. Бо палітыка часта ня любіць рэзкіх рухаў, любіць паступальнае і прадказальнае разьвіцьцё. Але тое, што адбываецца ў Беларусі — гэта беспрэцэдэнтная зьява ў Эўропе. Такіх рэпрэсіяў, такога ціску на грамадзянскую супольнасьць з боку чалавека, які прайграў прэзыдэнцкія выбары, не было ні ў адной эўрапейскай краіне. Таму беспрэцэдэнтная сытуацыя патрабуе беспрэцэдэнтных падыходаў.
На гэтым фоне тэзіс аб прызнаньні Лукашэнкі тэрарыстам магчыма, зь першага погляду, можа здацца фантастычным. Але мы акурат знаходзім дастаткова аргумэнтаў, каб даказаць, што дзеяньні менскага рэжыму сёньня — гэта дзеяньні тэрарыстаў. Пры гэтым мы спасылаемся на канкрэтныя нормы міжнародных канвэнцыяў.
І гэты тэзіс сустракае ўсё больш разуменьня ў тых, з кім мы размаўляем.
Хаця нам яшчэ трэба дабіцца пэўнага кумулятыўнага эфэкту ў выніку нашых дзеяньняў, каб эўрапейскія палітыкі перайшлі ад публічнай згоды з гэтым тэзісам да канкрэтных дзеяньняў.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Беларусы жывуць ва ўсё больш падзеленай краіне». Новае апытаньне Chatham House— Якія пэрспэктывы ў ідэі стварэньня міжнароднага крымінальнага суду для расьсьледаваньня катаваньняў у Беларусі? Мне думаецца, што тут менш палітычных перашкод, але, магчыма, больш арганізацыйных праблемаў.
— Гэтыя дзьве тэмы ўзаемазьвязаныя. Адным з элемэнтаў тэрарызму зьяўляюцца дзеяньні для запалохваньня насельніцтва дзеля дасягненьня палітычных мэтаў, што праяўляецца ў масавых сыстэматычных рэпрэсіях, парушэньнях правоў чалавека. Рэпрэсіі ажыцьцяўляюцца шляхам канкрэтных злачынстваў супраць чалавечнасьці, шляхам катаваньняў.
Стварэньне мэханізму міжнароднага расьсьледаваньня ад пачатку было прапанавана па выніках дакладу АБСЭ, і ўжо тады аўтары дакладу паказвалі і статыстыку, і фактуру, якая сьведчыла аб поўным парушэньні з боку рэжыму ўсіх міжнародна-прававых абавязаньняў, аб сыстэмных і масавых парушэньняў правоў чалавека. Такія рэчы могуць і павінны быць разгледжаныя на міжнародным узроўні, бо ўнутранае расьсьледаваньне для іх цяпер немагчымае.
Вядома, гэта не такая простая працэдура — стварэньне міжнароднага крымінальнага трыбуналу. Але былі прэцэдэнты зь Югаславіяй, Руандай. Хтосьці скажа, што там былі непараўнальна большыя ахвяры і рэпрэсіі. Але ад гэтага беларуская сытуацыя не становіцца менш трагічнай. У нас дзясяткі тысяч пацярпелых, сотні выпадкаў прымяненьня катаваньняў — і мы лічым, што гэтай фактуры дастаткова, каб ініцыяваць міжнароднае расьсьледаваньне.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Ці магчымы на Захадзе суд над Лукашэнкам? Экспэрты пра канфэрэнцыю ў Нюрнбэргу— Паводле прынцыпу ўнівэрсальнай юрысдыкцыі ўжо былі пададзеныя заявы ад беларусаў, якія зазналі катаваньні і рэпрэсіі. Але пакуль ня вельмі відаць актыўныя дзеяньні. Чым вы гэта патлумачыце — справа ў палітыцы ці проста ўзьніклі пэўныя юрыдычныя моманты?
— Гэта адносна новая зьява ў міжнародным праве, калі размова ідзе пра гатоўнасьць краінаў расьсьледаваць у рамках свайго ўласнага заканадаўства злачынствы супраць чалавечнасьці ў іншай краіне. Гэта тая ніша, якая яшчэ мае быць запоўненая сусьветнай супольнасьцю. Ёсьць асобныя рашэньні ў рамках унівэрсальнай юрысдыкцыі, але мы разумеем, што сёньня для больш актыўнага прымяненьня гэтага мэханізму бракуе палітычнай волі. Альбо нават грамадзкай думкі, якая б мабілізавала палітыкаў, чыноўнікаў, юрыстаў на больш актыўныя дзеяньні.
Вялікіх перашкодаў на нацыянальных узроўні ў тых краінах, дзе прызнаецца міжнародная юрысдыкцыя, няма. Але ёсьць пэўныя юрыдычныя моманты. Напрыклад, немагчыма прыцягнуць абвінавачанага на допыт, немагчыма правесьці нейкія сьледчыя дзеяньні.
— Дык гэтая немагчымасьць дапытаць падазраванага будзе заставацца да таго часу, пакуль у Беларусі існуе цяперашні рэжым. Ці азначае гэта, што з гэтай прычыны такія справы так і ня будуць заведзеныя?
— Мы гаворым пра тое, што такія справы разглядаюцца ў краінах, пабудаваных на прынцыпах павагі да права. На нашай канфэрэнцыі было канстатавана, што калі і будзе праводзіцца суд над падазраванымі зь Беларусі, то ён павінен быць справядлівым, даць абвінавачаным права на абарону, права прадставіць свае аргумэнты. Для любога суду ў дэмакратычнай краіне стаіць задача апытаць і той бок.
Мы разумеем, што нашыя магчымасьці сёньня ў гэтым пляне даволі абмежаваныя, але з другога боку, мы мусім зрабіць першыя крокі ў гэтым кірунку, каб у выніку дайсьці да фінішу. Таму мы поўныя рашучасьці пачаць па гэтай дарозе ісьці.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Злачынца і тэрарыст паводле міжнароднага права». Польскі юрыст патлумачыў, па якіх законах можна судзіць Лукашэнку— Ці ёсьць на гэты момант стратэгічная згода на Захадзе наконт неабходнасьці працягваць санкцыі? Як вы ставіцеся да ўнутрыбеларускай дыскусіі сярод апанэнтаў рэжыму наконт санкцыяў?
— Я б не хацеў глыбока ўвязвацца ў гэтую дыскусію, бо сэнс сваёй працы бачу ў іншым. Што тычыцца санкцыяў у цэлым, то гэта цалкам легальны мэханізм, прадугледжаны міжнародным правам у рамках адказнасьці за канкрэтныя проціпраўныя дзеяньні з боку асобных дзяржаў. Эўразьвяз у прынцыпе вельмі неахвотна прымяняе гэты мэханізм — толькі ў якасьці выключнай меры. Бо гэта самы апошні элемэнт, калі ўсе іншыя інструмэнты ўжо не працуюць.
Гэта і адбылося ў Беларусі. Увесь час ад краінаў Эўропы ў адрас Менску гучаў тэзіс аб неабходнасьці выкананьня правоў чалавека, базавых дакумэнтаў АБСЭ, пад якімі стаяць подпісы Рэспублікі Беларусь. Менавіта парушэньне гэтых абавязаньняў, катэгарычная адмова Менску весьці нейкі дыялёг, прывялі да таго, што Эўразьвяз перайшоў да санкцыйнага ціску.
На сёньня гэта ўжо ўласная палітыка Эўразьвязу, які пачынае размаўляць зь Менскам менавіта ў такім санкцыйным полі. Паўтаруся, гэта спосаб пакараньня за ўчыненыя проціпраўныя дзеяньні. Мы ж не абураемся, калі кагосьці садзяць у турму за крадзеж ці пабіцьцё. Тое самае адбываецца ў дачыненьні да дзяржаваў ці ўрадаў, якія гэтымі дзяржавамі кіруюць.
Таму сёньня санкцыі трэба ўспрымаць як дадзенасьць. І ў Эўропы, і ў ЗША ёсьць разуменьне, што калі палітыка рэжыму Беларусі кардынальна ня зьменіцца, то санкцыйны ціск будзе толькі ўзрастаць. І мэта санкцыяў ранейшая — вярнуць Беларусь у рэчышча выкананьня яе ж міжнародна-прававых абавязаньняў.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «У адну руку трэба ўзяць бел-чырвона-белы сьцяг, а ў другую — афіцыйны». Някляеў пра паразу рэвалюцыі, Лукашэнку-прэм’ера і Ціханоўскую ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Аналітык Вадзім Мажэйка: самы пэсымістычны прагноз — Лукашэнка будзе перадаваць уладу праз два гады