Пісьменьнік Віктар Марціновіч разважае пра беларускую ананімнасьць зла, абгрунтоўвае свае пэсымістычныя выказваньні і ацэнкі і заяўляе, што цяпер улада змагаецца не з апазыцыйнай культурай, а з культурай у прынцыпе.
Сьцісла:
- Летні карнавал 2020-га меў крышачку пахавальнае адценьне.
- Сэрца гэтай краіны перастала біцца.
- Цяпер усё, што я любіў, альбо забаронена, альбо немагчыма.
- Ананімнасьць зла — гэта самае страшнае, гэта нават страшнейшая рэч за банальнасьць зла, пра якую пісала Арэнт.
- Тое, што мы назіраем цяпер, — гэта, хутчэй, умацаваньне сыстэмы, пераўтварэньне твані ў бэтон.
— Як справы з «Рэвалюцыяй»? Я, вядома, маю на ўвазе ваш апошні раман, у якога ўжо былі праблемы. Не баіцеся трапіць у сьпіс «экстрэмісцкай» літаратуры?
— Паколькі кніга цяпер прадаецца ў дзяржаўных кнігарнях — я так разумею, што тыя, ад каго залежаў яе лёс, усьвядомілі, што гэта мастацкі твор, дзеяньне якога адбываецца ў Маскве, у нулявыя гады. І забараняць яго ня варта. Тым больш што гісторыя забароны майго першага рамана «Параноя» толькі дадала яму цікавасьці.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: У менскай «Акадэмкнізе» ня сталі праводзіць аўтограф-сэсію Віктара Марціновіча, бо «трэба ўзгадніць»«Рэвалюцыя» чытаецца, актыўна камэнтуецца. Трэба сказаць, што шмат каго расчароўвае пэўны пэсымістычны мэсыдж, які ёсьць у рамане, многія чакалі нейкага падбадзёрваньня. Як выказаўся адзін з чытачоў, гэта гісторыя пераўтварэньня добрага чалавека ў кепскага праз датычнасьць да пэўнай улады.
Раман зараз выйшаў у Расеі, прадаецца ва ўсіх маскоўскіх кнігарнях, у «Доме кнігі», ягоны посьпех у Нямеччыне ўражвае, бо мы трапілі на тэлевізію, былі рэцэнзіі ў вельмі прэстыжных выданьнях.
— Акурат наконт пэсымістычнасьці... Некалькі вашых апошніх інтэрвію і выказваньняў якраз напоўненыя гэтым самым пэсымізмам. Вядома, вы скажаце, што гэта на самой справе рэалізм і аб’ектыўная ацэнка сытуацыі. Але можна спрачацца наконт дарэчнасьці і своечасовасьці нейкіх ацэнак. Чалавеку, які памірае, зусім не абавязкова штодня нагадваць, што ён памірае. Але вы настойваеце на сваіх ацэнках, бо гэта вашы дакладныя адчуваньні, і вы ня хочаце ад іх адступаць, нават калі гэта «непаліткарэктна» ці несвоечасова?
— За кошт залішняга аптымізму могуць здарыцца асабістыя памылкі ў людзей, якія не ўсьведамляюць, дзе апынуліся. Так, чалавеку, які памірае, ня варта казаць, што ён памірае. Але яму трэба сказаць, што ён памірае, у тым выпадку, калі ён гэтага не разумее. І калі ты ведаеш, што ты сьмяротна хворы, то будуеш сваё жыцьцё па-іншаму.
Я выдатна ўсьведамляю, што некаторыя мае інтэрвію могуць быць дэматывуючымі, і таму я імкнуся ня бразгаць гэтымі словамі надта шмат. Але калі я бачу... Гэта было асабліва актуальна летам, калі ўсе ашалелі ад вельмі кранальнай еднасьці, якая ўсіх захапіла. Я тады быў проста змушаны зьвярнуць увагу на тое, што гэты карнавал мае крышачку пахавальнае адценьне. Кім бы я быў, калі б пра гэта не папярэдзіў? Магчыма, шмат рэчаў лепш бачныя чалавеку, які чытае кнігі, а не чалавеку, які чытае тэлеграм-каналы.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Наша рэвалюцыя годнасьці — мастацкая». У Кіеве праходзіць выстава беларускіх мастакоўАле ваш закід я прымаю. Я разумею, што любыя словы мадэлююць рэальнасьць, ня столькі адлюстроўваюць яе, колькі задаюць пэўны настрой. Я ведаю, што ёсьць людзі, якія вельмі пільна слухаюць мяне.
Аднак гэта ня той момант, калі я магу сказаць нешта суцяшальнае. Бо калі я скажу нешта суцяшальнае і нехта праз гэта зробіць дзею, якая скалечыць лёс чалавека, я буду адчуваць велізарную адказнасьць. Большую, чым адказнасьць, якая вынікае з таго, што я нікога не падбадзёрваю.
— Некаторыя вашыя творы з пэўнай доляй умоўнасьці можна назваць антыўтопіяй («Мова», «Ноч», дый «Паранойя»). І вы цяпер, магчыма, ня можаце пазьбегнуць спакусы, каб не знаходзіць у цяперашнім беларускім жыцьці паралелі з вашымі творамі. Ці не падаецца, што мы паглыбляемся ў нейкую антыўтопію і людзям застаецца гадаць, ці гэта Оруэл, ці Гаксьлі, ці Марціновіч?
— Раман «Мова» быў напісаны як папярэджаньне. Ён быў напісаны дзеля таго, каб будучыня, якая там апісана, ніколі не адбылася. Тое, што цяпер адбываецца з культурнымі імпрэзамі, зь любой дзеяй, якая мае прыкметы беларускасьці, — гэта ажыцьцяўленьне сцэнару, апісанага ў «Мове». І роля Кітаю ў Беларусі расьце, Чайна-таўна пакуль няма, але ён будзе.
Я адчуваю цяпер, што сэрца гэтай краіны перастала біцца. Тая краіна, якую мы ведалі, якую любілі — памерла, больш не існуе. Мы цяпер знаходзімся ў стане чыстца. І мы можам з гэтага чыстца пайсьці ў пекла (і ўсё да гэтага ідзе), а можам пайсьці ў рай.
Я чалавек культурніцкі, я жыву культурай. І цяпер усё, што я любіў, альбо забаронена, альбо немагчыма. Я гэтага не прадказваў, бо тое, што адбываецца цяпер, сягае далей за любую маю фантазію, нават самую змрочную.
— Падзеі ў Беларусі нараджаюць шмат філязофскіх роздумаў, напрыклад, наконт таго, што можна зрабіць зь людзьмі за адносна кароткі час — у Эўропе, у 21-м стагодзьдзі. Магчыма, нават самыя пэсымістычныя асобы не маглі ўявіць тыя маштабы зьверстваў і катаваньняў, якія адбыліся ў Беларусі ў 2020-м. Як такое стала магчыма?
— Каб такое сталася магчымым, патрэбна была адна ўмова — ананімнасьць. Адчуваньне, што ты гэта робіш, як нейкая шрубка ў сыстэме. Дарэчы, пра гэта ёсьць песьня ў новым альбоме Лявона Вольскага. Ананімнасьць зла — гэта самае страшнае, гэта нават страшнейшая рэч за банальнасьць зла, пра якую пісала Арэнт. Эйхман дакладна ведаў, што ён робіць, якія загады выконвае. А ў выпадку ананімнасьці зла «Эйхман» зьнікае, усё робіць нейкая ананімная, нябачная структура. І чалавек, які ператварыўся ў структуру, здольны на большае зло, бо ён робіцца функцыяй.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Артур Клінаў і раман пра Беларусь у «пэрманэнтнай катастрофе»— Пры гэтым калі ім даецца загад быць спакойнымі і ветлівымі, — то яны могуць быць такімі. І ў астатнім, не службовым жыцьці яны, магчыма, звычайныя людзі, мужы і бацькі. Але калі ім даецца дазвол «затрыманых не шкадаваць» — яны імгненна могуць стаць зьвярамі.
— У мяне ёсьць на гэтую тэму раман «Сьцюдзёны вырай». Там менавіта гэтае пераўтварэньне людзей нармальных, сямейных, у людзей функцыянальных апісана. Мне няма чаго дадаць.
— Ці быў варыянт, што гэты рэжым мог бы прайсьці пэўную эвалюцыю і пераўтварыцца ў нешта больш спакойнае і гуманнае? Ці быў магчымы толькі цяперашні шлях — сыстэма ад нас ня пойдзе без крыві і пакутаў?
— Трагедыя ў тым, што я не лічу, што сыстэма сыходзіць. Тое, што мы назіраем цяпер, — гэта хутчэй умацаваньне сыстэмы, пераўтварэньне твані ў бэтон. Калі б не было жнівеньскіх падзей, то, вядома, было б менш страшна. Але сытуацыя б закансэрвавалася, тое млявае бясчасьсе, у якім мы жылі, захавалася б назаўсёды. Цяпер ёсьць невялікі шанец, што пэўныя людзі, якія прымалі ня вельмі актыўны ўдзел у падзеях 2020-га, адкруцяць назад, што будзе нейкая адліга.
Але ў мяне няма нават блізкага адчуваньня, што сыстэма сыходзіць, што ёсьць нейкія шанцы на тое, што ідэі, якія панавалі ў жніўні, перамогуць. Мы бачым, як увесь гэты «дзьвіж», усё, што было падмуркам пераменаў, гэтая крэатыўная кляса людзей, цяпер проста альбо выціснутая за межы краіны, альбо пераведзеная ў стан пасіўнасьці. Нейкіх рухавікоў, якія дазвалялі б лічыць, што нешта будзе мяняцца, я ня бачу. Намэнклятура, якая засталася ў сыстэме, умацавалася да стану бэтону, гэта не дае надзей, што будуць зьмены ўнутры. І чым больш ідзе ціск звонку, тым больш умацоўваецца гэтая сыстэма.
— Цяпер мы маем кнігі, якія прызнаюцца экстрэмісцкімі, крымінальныя справы за карціну, зачыненыя выставы. Рэжым змагаецца з культурай і сымбалямі як знакам і маркерам апазыцыйнасьці? Ці, можа, сама культура і гісторыя ўжо стала ворагам, нават без прыкметаў апазыцыйнасьці?
— Сапраўды, ёсьць нешта прынцыпова новае. Раней змагаліся зь бел-чырвона-белым сьцягам як з маркерам апазыцыйнасьці. Але цяпер гэта не барацьба з прыкметамі. Яны ўсьвядомілі, што культура — гэта для ўлады асноўны выклік. Калі ў мяне пытаюцца: няўжо ўлада не ўсьведамляе наступстваў ад таго, што зьяжджаюць самыя лепшыя, яскравыя і таленавітыя, хіба ўлады не разумеюць, што гэта аслабляе нашу культуру? — то я адказваю: не, гэта зроблена наўмысна. Яны адчулі, што культура — гэта першасны выклік. Што менавіта культура прывяла паступова да новай сытуацыі. Таму і ідзе барацьба з культурай як такой — як гэта было з выставай пра мэдыкаў.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Беларусь цяжарная вольнай будучыняй». Прэм'ера гістарычнага падкаста Ўладзімера АрловаАле краіна мусіць жыць. І краіна жыве ня толькі трактарамі, яна жыве культурай. Адчуваньне жыцьця ўзьнікае толькі ад таго, што віруе нейкая культурная плынь. І гэта цяпер цалкам выключана дзяржавай. Немагчыма ня толькі тэатральную імпрэзу, немагчыма нават кніжную прэзэнтацыю, мастацкую выставу правесьці. І гэта тое, што адрозьнівае наш час ад часоў 10-гадовай даўнасьці.