У канцы мінулага году ў Менску быў прэзэнтаваны расейскі варыянт першапачаткова выдадзенага на францускай мове зборніка «Свае і чужыя. Мэтамарфозы ідэнтычнасьці на ўсходзе і захадзе Эўропы», створанага калектывам аўтараў зь Беларусі, Францыі, Аўстрыі і Расеі. Адным з аўтараў зьяўляецца беларускі этноляг і культурны антраполяг Павел Церашковіч. У кнізе зьмешчаны яго артыкул «Канструяваньне ідэнтычнасьці насельніцтва заходняй часткі Беларускага Палесься». Павел Церашковіч адказаў на пытаньні Радыё Свабода.
Сьцісла:
- Блізкасьць да Беларусі насельніцтва Заходняга Палесься нарадзілася яшчэ ў часы расьсяленьня славян у І тысячагодзьдзі нашай эры.
- Традыцыйная культура палешукоў — беларускага, а не ўкраінскага тыпу.
- У апошнія гады актывізаваўся рух за ідэнтыфікацыю ўсяго Палесься як ўкраінскага, украінамоўнага. Пры гэтым тэрыторыя пазначаецца вельмі шырока.
- Заходняе Палесьсе будзе працягваць сваё існаваньне ў межах Беларусі як штосьці самае адметнае з таго, што ў краіне ёсьць.
— Ці можна казаць, што адметнасьць і адначасова блізкасьць Заходняга Палесься да Беларусі нарадзілася менавіта ў часы Люблінскай уніі, калі гэтая тэрыторыя засталася ў складзе ВКЛ?
— Я думаю, што гэта атрымалася значна раней. Яшчэ тады, калі фармаваліся лінгвістычныя асаблівасьці насельніцтва Беларусі. Я думаю, што гэта адбылося яшчэ ў часы расьсяленьня славянскіх плямёнаў на нашай тэрыторыі.
— Вы лічыце, што яны з таго самага часу мелі прыцягненьне да цэнтральных раёнаў Беларусі?
— Хутчэй за ўсё так. Там і з археалягічнага пункту гледжаньня сытуацыя досыць складаная і цьмяная да гэтага часу. Але моўныя асаблівасьці склаліся яшчэ ў тыя часы.
— Вы таксама пішаце, што ў этнаграфічным сэнсе (адзеньне, узоры вышыўкі, гаспадарчы інвэнтар, спосабы пабудовы хат і арганізацыі падворку) палешукі бліжэйшыя да беларусаў, чым да ўкраінцаў...
— Так, безумоўна. Традыцыйная культура палешукоў — беларускага тыпу. І не ўкраінскага, гэта абсалютна відавочна.
— А гэтыя рысы, пра якія мы згадалі, таксама далюблінскага часу ці пасьлялюблінскага?
— Гледзячы што. Але тое, што тычыцца адзеньня, арнамэнтыкі — гэта старажытныя рэчы, яшчэ далёка да Люблінскай уніі. Ну а калі казаць пра плян вясковага двара, то тут паўплывала валочная памера — зямельная рэформа каралевы Боны. А гэта амаль супадае з часам Люблінскай уніі.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Церашковіч: Беларуская мова — гэта сымбаль, на якім пабудаваная дзяржаўнасьць
— Вы называеце ў сваім артыкуле імёны ўкраінскіх пісьменьнікаў, якія выйшлі з Заходняга Палесься. Ці не спрабавалі вы падлічыць, колькі культурных і палітычных дзеячаў з Заходняга Палесься сталі працаваць для Ўкраіны, а колькі для Беларусі? Я вось так наўскід магу назваць прафэсара Міколу Янчука, двух прэм’ер-міністраў БНР Рамана Скірмунта і Аляксандра Цьвікевіча, многіх выдатных беларускіх журналістаў і пісьменьнікаў. А што на ўкраінскім баку? Ці былі там вядомыя палітыкі з Палесься?
— Адносна палітыкаў — хіба што не, не было. Але літаратары, культурныя дзеячы былі. Гэта значны бок гісторыі беларускага Палесься. Адмаўляць гэта немагчыма.
— У сваім артыкуле пра канструяваньне ідэнтычнасьці насельніцтва заходняй часткі беларускага Палесься вы робіце выснову, што гэта тыповы памежны рэгіён, дзе магчымы выбар — некаторыя выбіраюць адну нацыянальнасьць, іншыя — другую. Але ня пішаце пра тое, якія там у наш час адбываюцца этнакультурныя працэсы. А яны ж там адбываюцца. Ці можна іх назваць адным словам — беларусізацыя ці русыфікацыя?
— Тут цяжка адназначна іх ахарактарызаваць. Беларусізацыя ідзе, але побач зь ёй ідзе русыфікацыя. Але ёсьць і самае найноўшае. Там ёсьць рух за ідэнтыфікацыю ўсяго Палесься як ўкраінскага, украінамоўнага. Пры гэтым тэрыторыя пазначаецца вельмі і вельмі шырока. І часопіс выдаецца на ўкраінскай мове, і літаратары ёсьць. Так што гэта і сёньня існуе.
Таксама параўнальна нядаўна з гістарычнага пункту гледжаньня існаваў яцьвяскі праект. Цяпер ён прыкметаў жыцьця не дэманструе, але тым ня менш на трасе Менск — Берасьце ёсьць кавярня «Етвызь». Так што і тут яшчэ ня ўсё памерла.
— Падчас прэзэнтацыі зборніка навуковых артыкулаў з вашым тэкстам вы казалі, што палешукі адрозьніваюцца ад беларусаў большай энэргічнасьцю. Мне таксама так здаецца. Чым вы пацьвярджаеце сваю выснову?
— Нейкай статыстыкі ў мяне няма. Але гэта маё, так сказаць, назіраньне антраполяга мэтадам уключанага назіраньня — гэта асноўны мэтад культурнай антрапалёгіі. Штосьці такое ёсьць.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Павел Церашковіч: глябальныя катастрофы да Беларусі бліжэй, чым мы думаем
— Тады пытаньне да вас як да культурнага антраполяга. Ці можна, на вашу думку, наогул разважаць пра этнапсыхалёгію ці нацыянальны характар? Некаторыя навукоўцы адкідаюць іх існаваньне.
— Пытаньне складанае і, на жаль, ніхто гэтым асабліва не займаецца. Тут ёсьць два аспэкты.
Адзін — самы праблематычны. Нейкія рысы паводзінаў вялікіх груп людзей перадаюцца на генэтычным узроўні. Гэтымі сюжэтамі практычна ніхто не займаецца, бо яны могуць быць асацыяваныя з расізмам, шавінізмам і г. д.
Ёсьць іншая плынь этнапсыхалёгіі, якая сьцьвярджае, што паводзіны вялікіх груп людзей, у тым ліку народаў, закладваюцца культурнымі кодамі. Вось гэта сапраўды ёсьць, гэта перадаецца з пакаленьня ў пакаленьне на ўзроўні літаратурных твораў, кінематографу, якія даюць узоры паводзінаў прадстаўніка таго або іншага народу. І гэта сапраўды спрацоўвае і сапраўды існуе.
— Якую будучыню Заходняму Палесьсю ў складзе Рэспублікі Беларусі вы можаце прадказаць?
— Прадказаньні тут рабіць вельмі і вельмі складана. Ды што там Палесьсе! Цяжка прадказаць, якая будучыня чакае нашу краіну.
Але з другога боку, можна сказаць, што, як будзе складацца будучыня Беларус, такой будзе і будучыня Заходняга Палесься. У апошнія гады то ў адным месцы, то ў другім відаць грамадзкая ўвага да лякальных асаблівасьцяў Заходняга Палесься. Ці то прэзэнтацыя перакладу Эвангельля Фёдара Клімчука, ці то народны абрад, які праводзіцца на заходнепалескім дыялекце.
Нешта жыве, хоць арганізаваных дзеяньняў на ўзроўні цэлага рэгіёну няма. Хутчэй за ўсё гэты рэгіён будзе працягваць сваё існаваньне ў межах Беларусі як штосьці самае адметнае з таго, што ў нас ёсьць.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Наталка Бабіна: «Я не магла пісаць свой другі раман на іншай мове, чым украінская»
— Разам з тым сьвядомасьць пераважнай часткі палешукоў — беларуская. Я думаю, што перапіс 2019 году гэта і пакажа. Хаця вы якраз у тым тэксьце, пра які мы гаворым, кажаце, што вынікі перапісаў найперш адлюстроўваюць пазыцыю дзяржавы, якая іх праводзіць.
— Так, гэта было заўсёды. Рэдка якія перапісы — ня толькі нашы, але ўсе, што былі ў гісторыі чалавецтва — адлюстроўваюць тое, што ёсьць папраўдзе. Хутчэй за ўсё, гэта праекцыя ўлады — тое, што яна хоча бачыць.
І вось тыя перапісы, што праводзіліся на тэрыторыі Заходняга Палесься, гэта выдатна дэманструюць. Бо ўсе магчымыя формы ідэнтычнасьці ў перапісах прысутнічаюць. Іншая справа, што потым перапіс становіцца ўплывовым фактарам сьвядомасьці, бо і дзяржава, і людзі лічаць, што так яно сапраўды і ёсьць. І яно так сапраўды становіцца. Тут адбываецца такая складаная гульня ўлады і грамадзкай сьвядомасьці.
— А з другога боку, будуць пытацца ў людзей, якая мова родная, яны і будуць казаць. Як тут улада паўплывае?
— Гэта калі пытаньне сапраўды задавалі і як задавалі. Вынікі тут шмат і шмат ад чаго залежаць. Вельмі цікава было б паглядзець тыя анкеты, якія некалькі мільёнаў чалавек запоўнілі ў электронным выглядзе, абсалютна самастойна. Вось гэта было б цікава. Але наўрад ці такое магчыма, доступу да першасных фармуляраў, хутчэй за ўсё, не дадуць.