Першая намесьніца старшыні Беларускага ПЭН-цэнтру Тацяна Нядбай, дырэктарка выдавецтва «Лімарыюс» Марына Шыбко і літаратуразнаўца Ганна Кісьліцына абмяркоўваюць розныя аспэкты жаночага выдавецтва, пра стварэньне якога абвясьціла Нобэлеўская ляўрэатка Сьвятлана Алексіевіч.
Сьцісла
- Нядбай: Жанчыны — уразьлівая група. Гэта цікавы фармат, ён мае права на існаваньне, бо жанчыны ў нашым грамадзтве больш нагружаныя хатняй працай, у сувязі з гэтым маюць менш магчымасьцяў пісаць.
- Кісьліцына: Я супраць любога гета, любой сэгрэгацыі. Лічу, што вылучэньне любой групы людзей перад іншай — пачатак дыскрымінацыі.
- Шыбко: Калі аўтарак будуць выдаваць ня таму, што яны жанчыны, а таму, што яны напісалі добрую кнігу, то гэта вельмі паўплывае на якасьць літаратурнай творчасьці.
«Жанчыны ў нашым грамадзтве менш пішуць і менш гатовыя друкавацца»
— Просты матэматычны падлік твораў, выданых у Беларусі рознымі выдаўцамі, паказвае, што напісаныя жанчынамі кнігі — у меншасьці. І я б не сказала, што гэта ўсьвядомленая палітыка выдавецтваў, што пры прыняцьці рашэньняў кіруюцца гендэрам, а не якасьцю твору. Проста такі стан рэчаў, такі стан грамадзтва. Тацяна, якая ваша пазыцыя? Ці будзе адыгрываць пэўную ролю ПЭН-цэнтар у дзейнасьці жаночага выдавецтва?
Тацяна Нядбай
Тацяна Нядбай: Гэта пазыцыя падтрымкі і партнэрства. Мая асабістая пазыцыя — кожнае новае выдавецтва варта вітаць, таму што гэта заўсёды дае больш магчымасьцяў для пісьменьнікаў выдаць кнігу. Жанчыны — гэта ўразьлівая група. Фармат гэтага выдавецтва — для аўтарак. Гэта досыць цікавы фармат, і ён, як найбольш, мае права на існаваньне, таму што жанчыны ў нашым грамадзтве менш пішуць і менш гатовыя друкавацца. Яны больш нагружаныя хатняй працай, і ў сувязі з гэтым маюць абмежаваныя магчымасьці пісаць.
Я згодная, што статыстычная меншая колькасьць выдадзеных твораў жанчын — гэта наўрад ці ўсьвядомленая палітыка выдавецтваў. І жанчынам наўрад ці адмаўлялі ў публікацыі праз тое, што яны жанчыны. На маю думку, гэта занадта спрошчанае ўспрыняцьце сытуацыі. Хаця ня трэба забывацца пра тое, што стаўленьне да тэкстаў, напісаных жанчынамі, у нас усё яшчэ перадузятае шмат у каго.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Чаму я ня стала рэктарам унівэрсытэту, прапрацаваўшы ў ім 50 гадоў»Але праблема ў тым, што па шэрагу прычынаў жанчыны менш пішуць і яшчэ менш друкуюцца. Калі мы зьвернем увагу на дзьвюх аўтарак, якіх ужо анансавала выдавецтва, Ева Вежнавец і Таня Скарынкіна, то абедзьве ў сваіх камэнтарах іншым СМІ згадваюць, што іх рукапісы ўжо даўно падрыхтаваныя, гадамі ляжаць, але яны ня мелі магчымасьці іх выдаць. То бок бачым, што іншыя выдавецтвы не сьпяшаліся зазываць да сябе аўтарак. Магчыма, такая сытуацыя, сустракаецца і ў мужчын, але гэта ўжо гаворка пра ўмовы нашага кніжнага рынку наогул і пра абмежаваныя магчымасьці выдаўцоў. На жанчын жа, акрамя экзатычнай сытуацыі кніжнага рынку, уплывае яшчэ і расклад у грамадзтве. Вось на выроўніваньне магчымасьцяў, якія вынікаюць з такога раскладу, накіраваная праца выдавецтва.
— Два гады таму Зьміцер Дрозд атрымаў прэмію турэмнай літаратуры імя Францішка Аляхновіча, і выступаючы на імпрэзе з гэтай нагоды, сказаў, што вырашыў напісаць турэмныя ўспаміны таму, што зьявілася такая прэмія. Ці будзе гэтак жа і з жаночым выдавецтвам, калі яно стане штуршком для таго, каб многія жанчыны пачалі пісаць ці дарабілі свае творы?
Тацяна Нядбай: Гэта сапраўды так, і выдавецтва разьлічвае, што гэта прынясе шмат харошай літаратуры ад ужо вядомых аўтарак і, магчыма, нават адкрые новыя імёны. Адзін з пазытыўных момантаў — ганарары для аўтарак, якіх выдавецтва будзе друкаваць. Па-першае, ганарары наогул будуць існаваць, што немалаважна для нашай прасторы. Па-другое, будуць выплачвацца авансам (гэта не афіцыйная інфармацыя, я чула пра гэта з камэнтароў). Гэта вельмі важна ва ўмовах нашага кніжнага рынку, калі аўтары і аўтаркі ня маюць магчымасьцей зарабляць сваімі творамі, але хочуць кампэнсаваць затрачаны на напісаньне час. Гэта будзе ў пэўнай ступені спрыяць зацікаўленасьці і можа таксама стымуляваць паход у выдавецтва з рукапісамі.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Тры мастачкі пра патрыярхальную эстэтыку, «бабскае мастацтва» і нястачу жанчын на чале Саюзу мастакоў«Я ня бачыла, каб была дыскрымінацыя пісьменьніц, дасьледчыц, перакладчыц»
— Марына, вы — заснавальніца і дырэктарка выдавецтва, у якім выдаваліся творы Ларысы Геніюш, кніга Юліі Адрусышын, Людмілы Хмяльніцкай, Паўліны Мядзёлкі, у вас выдаюцца літаратуразнаўчыя працы Ганны Севярынец. І гэта далёка няпоўны сьпіс. Як вы ацэньваеце ініцыятыву Сьвятланы Алексіевіч?
Марына Шыбко
Марына Шыбко: Зь вялікай павагай стаўлюся да Сьвятланы Аляксандраўны, але я ня ведала і ня бачыла, каб была дыскрымінацыя пісьменьніц, дасьледчыц, перакладчыц. У выдавецтва проста прыносяць рукапіс. Так, з Ганнай Севярынец мы працуем у галіне навукова-папулярнай літаратуры, у іншым выдавецтве яна выдае мастацкія творы. Я меркавала б, што гэта будзе як сэрыя — «Алексіевіч рэкамэндуе». І любое прыватнае выдавецтва пад брэндам Сьвятланы Алексіевіч магло б справіцца з гэтай задачай. Я не зусім разумею гэты піяр-ход, чаму для жанчын патрэбнае асобнае выдавецтва.
«Сьвятлана Аляксандраўна, сапраўды, даўні майстра хайпу»
— Ганна, пасьля навіны пра стварэньне жаночага выдавецтва ў сеціве адбываліся гарачыя дыскусіі пра яго мэтазгоднасьць, у якіх вы актыўна ўдзельнічалі. Якая ваша пазыцыя, якія вашы засьцярогі?
Ганна Кісьліцына
Ганна Кісьліцына: Сьвятлана Аляксандраўна, сапраўды, даўні майстра хайпу. Неаднойчы так здаралася, што яе выказваньні трапляюць у прэсу, грамадзтва пачынае бурліць, дзяліцца на лягеры. Гэта натуральна, яна ў нас першы нобэлеўскі ляўрэат. Тое адбываецца і цяпер. Як зьявіліся дыскусіі? Сьвятлана Алексіевіч выказалася ў духу, што неабходнасьць жаночага выдавецтва зьвязаная з тым, што мужчыны — яны паўсюль, а творы жанчын выдаюцца вельмі мала. Натуральна, што гэтае выказваньне сталі абмяркоўваць, бо зь яго лягічна вынікала, што ў Беларусі пісьменьніц дыскрымінуюць, па-першае, мужчыны-пісьменьнікі, якія паўсюль (то бок яны занялі жаночыя месцы), а, па-другое, выдавецтвы, якія зь нейкай прычыны падключыліся да гэтай дыскрымінацыйнай палітыкі мужчын. Натуральна, пакрыўдзіліся мужчыны і выдаўцы.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «У Тургенева, вялікага гуманіста, у жанчын няма імёнаў» — як у школах нараджаецца сэксізмВыглядае забаўна, бо ў нас у выдавецтвах працуе шмат жанчын, у тым ліку і Марына. Усе гэтыя бурленьні было б лёгка спыніць на самым пачатку, каб выдавецтва Пфляўмбаўм прадставіла ўцямны прэс-рэліз, які не даваў бы глебу для дадумваньня. У СМІ выступіла Алена Казлова і нарэшце расказала пра выдавецкія пляны, пра назву, пра саму ідэю. Калі расстаўленыя кропкі над і, то і абмяркоўваць няма чаго, акрамя як мілагучнасьці самой назвы.
Чым больш у нас будзе выдавацца кнігаў на беларускай мове, тым лепш. Чым больш прафэсійных рэдактараў будзе над імі працаваць, тым мацней будзе наша мастацкае слова. Рэальна нам не хапае ня кнігаў пісьменьніц, а якаснай мастацкай літаратуры і якаснай рэдактуры. Я буду падтрымліваць кожнае пачынаньне, зьвязанае з выхадам якаснай беларускай кнігі.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Калі на адным баку Лукашэнка і Пазьняк. Філёзаф Вольга Шпарага пра сьветапоглядныя расколыАсабіста я выступаю за праекты, якія аб’ядноўваюць, а не разьядноўваюць беларусаў. Я супраць любога гета, любой сэгрэгацыі. Я лічу, што вылучэньне любой групы людзей перад іншай — пачатак дыскрымінацыі. І тут няважна, каго вылучаюць у гэтую ізаляваную групу — жанчын, інвалідаў, людзей іншай арыентацыі ці колеру скуры. Гэта рэдка прыводзіць да чаго харошага, тым больш у сфэры мастацтва, навукі, мэдыцыны, дзе крытэрам мусіць быць прафэсіяналізм. Спадзяюся, што новае выдавецтва будзе кіравацца менавіта прафэсіяналізмам, калі рэальна пачне працаваць.
Я ня чула пра выпадкі, каб у беларускіх выдавецтвах плацілі розныя сумы ў залежнасьці ад полу. Ніколі не сутыкалася менавіта з фінансавай дыскрымінацыяй.
«Не адчуваць дыскрымінацыю — гэта нармальна, але гэта зусім не азначае, што гэтай дыскрымінацыі няма»
Ілюстрацыйнае фота
Тацяна Нядбай: Хачу пагадзіцца, што вельмі не хапала афіцыйнай узважанай інфармацыі. Тое, што адбывалася — чуткі, плёткі, фантазіі, і нават скажоная інфармацыя, якую неабыякавыя чытачы прыпісваюць выдавецтву, — сфармавала сытуацыю, калі больш складана будзе абвяргаць сказанае фантазёрамі. Мы ўсе чакаем афіцыйнай праграмы выдавецтва. Зь іншага боку, спадзяюся, нават гэтыя бурлівыя абмеркаваньні дапамогуць выдавецтву больш выверана сфармуляваць сваю праграму.
Што тычыцца дыскрымінацыі, якой у нас няма. Я магу згадзіцца з тым, што не адчуваць дыскрымінацыю — гэта ў прынцыпе нармальна, але гэта зусім не азначае, што гэтай дыскрымінацыі няма. Знаёмыя літаратаркі гэтымі днямі ў фэйсбуку дзеляцца сваім досьведам і расказваюць пра выпадкі дыскрымінацыі на розных узроўнях. Ня чуць гэтага — не зусім сумленна.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Беларусы ўжо не баяцца «нетрадыцыйных» гендэрных роляў. Прынамсі домаХачу зьвярнуць увагу на тое, што мужчыны традыцыйна дамінуюць у сфэры, дзе ёсьць грошы. І хаця літаратура ў нас, канечне, ня тая сфэра, дзе можна зарабляць вялікія грошы, давайце не забываць, што вядомасьць, статус і задавальненьне ад творчых амбіцый — гэта таксама капітал, хай і сымбалічны. Для многіх ён зьяўляецца больш істотным, чым грошы, хаця грошы ніхто не здымае з парадку дня.
Крытыкі новага выдавецтва таксама прыводзяць аргумэнт, што і ў мужчынаў не заўжды ёсьць магчымасьці публікавацца, і таксама не па прычыне біялягічнага полу. Гэта праўда. Трэба разьдзяляць дзьве розныя сытуацыі. Складанасьці і абмежаваньні кніжнага рынку абумоўленыя сытуацыяй на кніжным рынку (дакладней — з адсутнасьцю кніжнага рынка), якія адчуваем мы ўсе, і мужчыны, і жанчыны, аўтары і аўтаркі, чытачы і чытачкі. І складанасьці з умовамі для творчасьці жанчын. Вядома, новае выдавецтва ня здольнае кардынальна зьмяніць рынак і вырашыць сытуацыю, але яно і не намагаецца, наколькі мне вядома. Яно вырашае абсалютна канкрэтную задачу — падтрымаць аўтарак-жанчын і зрабіць іх голас больш чутным і заўважным на беларускім полі.
— Некалькі месяцаў таму ва Ўкраіне было абвешчана пра стварэньне жаночага выдавецтва. Наколькі гэта зьяўляецца сусьветнай практыкай?
— Тацяна Нядбай: Гэта вельмі распаўсюджаная міжнародная практыка. Увогуле кожнае выдавецтва мае свой фармат. Спэцыялізацыя на публікацыі кніг жанчын — адзін з магчымых. Наогул — гэта абсалютна нармальна падтрымліваць тых, хто мае няроўныя ўмовы і магчымасьці, дапамагаць ім рэалізаваць іх патэнцыял.
«Сьвятлана Алексіевіч нам дапамагала ў выданьні кнігі Ўладзімера Дубоўкі»
— Марына, зь якімі праблемамі і выклікамі сутыкаліся і сутыкаецеся вы, каб ня проста выжываць, але і быць пасьпяховымі на рынку? Наколькі патрэбная выдавецтву вонкавая падтрымка?
Марына Шыбко: Ніколі не было розьніцы ў ганарарах паміж мужчынамі і жанчынамі. Аўтар заключае дамову з выдавецтвам, пагаджаецца на ўмовы ці не, і ўсё. І гэта ўсё адбываецца паміж аўтарам і выдавецтвам. Ёсьць кошты ў вучэбнай літаратуры, якія вызначаюцца за аўтарскую працу, кошты на рэдактуру і пераклад — і ўсё.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: 10 добрых справаў Сьвятланы АлексіевічУ нас выдавецтва невялікае. Мы ня можам канкураваць з тымі, хто прадае нафту, і нават з расейскімі выдавецтвамі. Пры канцы 1990-х — пачатку 2000-х не было падатку на дабаўленую вартасьць для беларускамоўных выданьняў. Гэта вельмі нам пасавала. Чым больш будзе беларускіх кніг выходзіць, тым лепш, і чым болей выдавецтваў, тым лепш, але абароту сродкаў не хапае, мы ж ня можам узяць непрыбытковае выданьне, якое ніколі не адабʼём. Каб у нас падатак на дадатковую вартасьць быў хаця б 10%, быў бы вялікі плюс. Асабліва для невялікага выдавецтва. Вонкавая падтрымка вельмі карысная, і Сьвятлана Алексіевіч нам дапамагала ў выданьні кнігі «Уладзімер Дубоўка. Ён і пра яго». Вялікі дзякуй ёй за гэта.
«Мне толькі нядаўна перасталі нагадваць, што я бляндынка ў літаратуры»
— Ганна, ці часта вы сутыкаліся з рознымі тыпамі дыскрымінацыі, з гендэрнымі стэрэатыпамі на сваім літаратурным шляху?
Ганна Кісьліцына: На побытавым узроўні мы ўсе, жанчыны і мужчыны, сутыкаемся з рознымі відамі дыскрымінацыі. Нехта заўсёды намі не задаволены. Некаму замінае наш пол, лішняя вага, наш узрост. Мне толькі нядаўна перасталі нагадваць, што я бляндынка ў літаратуры. Вакол гэтага былі кпіны, бо ёсьць такія стэрэатыпы, што колер валасоў зьвязаны з разумовай дзейнасьцю. Мне зашмат пра гэта гаварылі, пакуль я з гэтага не зрабіла фішку і не напісала кнігу «blonde attack».
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Мой колер валасоў — палітычная акцыя». Захарэвіч, Кавалькова і Карач пра стэрэатыпы пра бляндынакЦі паўплывала гэта на маё жыцьцё? Так, іншым разам гэтая несправядлівасьць мяне расстройвала. Але я заўсёды разумела, што, каб дамагчыся прызнаньня, заўсёды трэба больш працаваць. Мне падаецца, што той жыцьцёвы плян, які я сабе намеціла, я выканала. І чужыя стэрэатыпы на яго моцна не паўплывалі.
Я на сваёй старонцы ў Фэйсбуку пыталася, а хто сутыкнуўся з рэальнай дыскрымінацыяй? Я не сутыкалася. А іншыя? Гэта нагадвае гарадзкі міт — усе ведаюць, усе сьведкі, але гэта ўсё не з уласнага вопыту. Гэта таксама стэрэатып, што жанчыны ў нас падаўленыя.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Бяз прэміі Алексіевіч не было б прэміі Бартосіка». Кісьліцына, Рублеўская і Севярынец пра ГедройцяДавайце глянем праўдзе ў вочы. Хто стаў першым нобэлеўскім ляўрэатам па літаратуры ад Беларусі? Жанчына, Сьвятлана Алексіевіч. Хто ўзначальвае беларускі ПЭН-цэнтар? Жанчына. А хто яе намесьнікі? Дзьве жанчыны. Дарэчы, вельмі маладыя і прыгожыя. А хто ўзначальваў ПЭН-цэнтар да Сьвятланы Алексіевіч? Таксама жанчына, Тацяна Нядбай. Хто быў першым беларусам, якога высунулі на нобэлеўскую прэмію па літаратуры? Гэта была жыхарка Горадні Эліза Ажэшка. Гэта было ў 1905 годзе.
Можна гаварыць пра тое, што ў нас жанчыны дыскрымінаваныя, але ня толькі ў 20 стагодзьдзі жанчын былі ў літаратуры. Можам згадаць і Элаізу Пашкевіч, і Габрыэлю Пузыню, Саламею Русецкую, Уршулю Радзівіл. Калі паглядзім на сучасьніц — Рублеўскую, Батракову, то наклады іх кніг большыя, чым у пісьменьнікаў мужчын. І нават вядомасьць у некаторых большая. Я лічу, што ўсё цяпер вырашаюць грошы, і калі выдавец разумее, што кніга дае прыбытак, то ён яе надрукуе.
«Мужчыны на гэты заробак не прыходзяць працаваць»
Тацяна Нядбай: Буду абапірацца на свой досьвед. Я ня раз чула, маўляў, навошта гэты ПЭН, трэба рэалізавацца ў сямʼі. Што гэта як ня ціск грамадзтва на мяне для выкананьня пэўных роляў? І ўскоснае зьвяртаньне маёй увагі, што мая прафэсійная дзейнасьць — менш важная для жанчыны праца. Добра памятаю, як два гады таму, калі мяне абіралі на пасаду старшыні ПЭНу, было шмат скепсісу, ці здолею, ці спраўлюся, ці вартая мая кандыдатура.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Сьвятлана Алексіевіч падтрымала Тацяну Нядбай на зьезьдзе Беларускага ПЭН-ЦэнтруЯ адчувала ўвесь час ціск, што мне трэба зрабіць у некалькі разоў больш, каб апраўдаць сваю кандыдатуру на гэтай пасадзе. Што да майго досьведу набору супрацоўнікаў, то мы не дыскрымінуем у памеры заробку мужчын і жанчын, якія да нас прыходзілі ўладкоўвацца на працу. Але мужчыны на гэты заробак не прыходзяць працаваць, і гэта таксама пэўная ацэнка сытуацыі, калі мужчыны ці больш прывычныя да большага заробку, ці ня хочуць згаджацца на часта няўдзячную, чарнавую, цяжкую працу па абслугоўваньні патрэбаў іншых. А мэнэджмэнт літаратурных праектаў — гэта заўсёды абслугоўваньне патрэбаў іншых літаратараў. Чамусьці жанчыны ня тое, што больш ахвотна бяруцца, а проста бяруцца за такую працу, і з жанчынамі ў гэтым сэнсе прасьцей працаваць.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Не стамляўся паўтараць, што найлепшы твор жанчыны — дзіця». Кудасава, Мартысевіч і Янкута пра жаночую літаратуруЯкія творы жанчын трэба выдаваць абавязкова
— Калі б вы былі ў радзе рэдактараў жаночага выдавецтва, да каго б вы зьвярнуліся з просьбай стаць аўтаркамі выдавецтва?
Марына Шыбко: Я б прапанавала пэрыядычна выдаваць калектыўныя зборнікі маладых паэтак. Яны ў часопісах друкуюцца, а на кніжку не хапае. Гэта вельмі важна, каб была кніга, зборнік выйшаў. Можна заснаваць таксама сэрыю калектыўных зборнікаў прозы маладых літаратарак. Але ж патрэбна, каб рэдакцыйная рада сапраўды працавала. Што тычыцца пэрсанальных кніг — мне вельмі падабаецца як паэтка Юля Цімафеева. Я б прапанавала выдаць ня толькі зборнік яе перакладаў і вершаў, але і фотаальбом.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Лета Юліі Цімафеевай: Заўсёды маю з сабой фотаапаратГанна Кісьліцына: Я б прапанавала тую ж Сьвятлану Курс (Ева Вежнавец), якую ўжо вырашылі выдаваць. Гэта чалавек, нягледзячы на талент, вельмі няўпэўнены ў сваёй сіле. Гэтая падтрымка як раз будзе дарэчы.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Чытачка Вежнавец: У мяне звычайны густ з выразнай цягай да цудоўнагаТацяна Нядбай: Наколькі разумею, я ўваходжу ў раду ў выдавецтве. Мне падаецца, што Алена Казлова і іншыя сябры рады справяцца з задачай выбару, але мая парада толькі адна — звяртаць увагу на як мага больш шырокі дыяпазон аўтарак.
Як падтрымка нобэлеўскай ляўрэаткі паўплывае на літаратурны працэс у Беларусі
Тацяна Нядбай: Гэта будзе стымуляваць аўтарак закончыць працу над рукапісам, ці прынесьці ўжо гатовы. Гэта стымулюе і ўвагу да творчасьці літаратарак. Ня трэба чакаць рэвалюцый — проста кожны з нас па каменьчыку будуе той дом, у якім нам усім хацелася б жыць. І выдавецтва Пфляўмбаўм — гэта ня цэлы дом, але адчувальны камень у падмурку новага кніжнага рынку, які мы ўсе ў меру сваіх сілаў фармуем.
Ганна Кісліцына: А ці паўплывала стварэньне інтэлектуальнага клюбу Алексіевіч на разьвіцьцё інтэлектуальнай думкі ў Беларусі? Відавочна, што не, але добра, што клюб ёсьць. Тое самае будзе і з выдавецтвам. Сурʼёзнага ўплыву на літаратурны працэс ня будзе, але яшчэ адно выдавецтва ня будзе лішнім.
Марына Шыбко: Калі аўтарак будуць выдаваць ня таму, што яны жанчыны, а таму, што яны напісалі сапраўды добрую кнігу, то такая ўвага спадарыні Алексіевіч вельмі паўплывае на якасьць літаратурнай творчасьці ў Беларусі.