17 верасьня споўнілася б 70 гадоў з дня нараджэньня Генадзя Карпенкі (1949–1999), дэпутата і члена Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня, намесьніка старшыні Вярхоўнага Савету 13-га скліканьня, старшыні Маладэчанскага гарвыканкаму (1991–1994), члена-карэспандэнта АН Беларусі.
Пра яго ўспамінае ягоны паплечнік Валер Костка.
Сьцісла:
- Мэр Маладэчна Карпенка стварыў 10 000 працоўных месцаў
- Пасяджэньні гарвыканкаму вяліся па-беларуску
- У Маладэчне няма ніводнай «камуністычнай» вуліцы, але ёсьць камень з Салаўкоў
- На выбарах 1994 году Карпенку не зарэгістравалі і ён папрасіў сваю каманду працаваць на Пазьняка
- Пасьля рэфэрэндуму 1995 году больш як тыдзень над будынкам гарвыканкаму лунаў бел-чырвона-белы сьцяг
- Пасьля інсульту Генадзь Карпенка суткі праляжаў у шпіталі без мэдычнай дапамогі
«Будзеш прыкрываць мяне са сьпіны»
Валер Костка
У 1988-м я пераехаў у Маладэчна, працаваў старэйшым опэрам у палку ўрадавай сувязі, а Карпенка працаваў дырэктарам заводу, але тады мы знаёмыя былі слаба. На выбарах у 1990-м быў кандыдатам у Менскі абласны савет, і мая акруга ўваходзіла ў акругу па выбарах у Вярхоўны Савет 12-га скліканьня, куды балятаваўся Генадзь Карпенка. Тады мы ўжо разам праводзілі сустрэчы з выбарнікамі, у Маладэчне.
Я стаў дэпутатам абласнога, ён — Вярхоўнага Савету. У 1991 годзе, калі Беларусь дамаглася незалежнасьці, я пачаў выпрацоўваць прапановы для рэфармаваньня КДБ, ператварэньня яго з сыстэмы палітычнага вышуку ў спэцслужбу, якая б займалася замежнай выведкай, контравыведкай, антытэрорам — тым, што забясьпечвае існаваньне дзяржавы. З маімі прапановамі не пагаджаўся старшыня КДБ Шыркоўскі, які баяўся, што пры рэфармаваньні будзе прызначаны іншы кіраўнік. У верасьні 1992-га мы прынялі прысягу на вернасьць Беларусі на плошчы — потым усіх афіцэраў звольнілі.
У верасьні 1992-га мы прынялі прысягу на вернасьць Беларусі на плошчы — потым усіх афіцэраў звольнілі.
А ў 1993-м я быў вымушаны напісаць рапарт: напісаў, што КДБ не падлягае рэфармаваньню, працягвае займацца палітычным вышукам, з КДБ звальняюць нацыянальна сьвядомых афіцэраў, і папрасіў мяне звольніць. Хацелі звольніць праз службовую неадпаведнасьць, але не было такіх падстаў. І тады Карпенка прапанаваў мне ісьці працаваць да яго — кіраўніком спраў Маладачанскага гарвыканкаму, дзе ён быў старшынём. Як ён выказаўся: «Будзеш прыкрываць мяне са сьпіны». З таго часу мы працавалі разам.
Кіраўнік справаў — гэта чалавек, у якога знаходзіцца гербавая пячатка і празь якога праходзяць паперы і фінансавая дакумэнтацыя. І я стараўся страхаваць Карпенку, каб не было ніякіх «падстаў» і правакацыяў.
Сам жа Карпенка быў вельмі сумленным і маральным чалавекам. Ён, я ведаў, ніколі ня ўдарыць цябе нажом у сьпіну. Ён мог непрыемныя нейкія рэчы ў вочы табе сказаць, але каб за сьпінай — не. І ў гэтым сэнсе ён быў падобны на Пазьняка. Яны абодва падобныя ў сэнсе сумленнасьці. Яны рэзкія бывалі, але мараль і сумленьне для іх заўсёды былі на першым пляне.
«А тут прыйшоў дэмакрат і пачаў зьмены»
Карпенка быў вельмі камунікабэльны чалавек і мог знайсьці агульную мову нават з тымі, хто адмоўна да яго ставіўся. З тымі ж камуністамі. Хаця камуністы і вэтэраны ня надта добра ўспрынялі ягоны прыход на пасаду мэра Маладэчна. Раней тую пасаду займаў Стахоўскі, былы першы сакратар, а тут прыйшоў дэмакрат і пачаў зьмены.
Я і цяпер чую добрыя словы пра Карпенку ад тых, хто зь ім працаваў, таму што на працу ішлі як на сьвята, зь ім было лёгка працаваць і заўсёды быў нейкі вынік. І што галоўнае — людзі бачылі зьмены да лепшага ў Маладэчне. Карпенка вельмі шмат зрабіў, у тым ліку і тое, чаго не было зроблена ні ў якім іншым горадзе Беларусі.
Было праведзена перайменаваньне вуліц. Маладэчна — адзіны горад у Беларусі, дзе няма ніводнай Савецкай, Камуністычнай, ці Ленінскай вуліцы. Была створана тапанімічная камісія з удзелам Генадзя Каханоўскага і Міколы Ермаловіча, падключылі Акадэмію навук. Вярнулі гістарычныя назвы, перайменавалі. Праспэкт Леніна стаў Вялікім гасьцінцам, і гэтак далей. На ініцыятыву настаўніка Лявона Цімохіна і дырэктара заводу жалеза-бэтонных вырабаў Міколы Івашкевіча з Салаўкоў прывезьлі камень і паставілі ў цэнтры гораду насупраць Леніна — помнік называўся «Пакутнікам за волю і незалежнасьць Беларусі».
«Ніякай гвалтоўнай беларусізацыі ў пачатку 90-х не было»
Між іншым, вось кажуць некаторыя пра нібыта «гвалтоўную беларусізацыю» у пачатку 90-х. Нічога падобнага, ніякай «гвалтоўнай беларусізацыі» не было. У Маладэчне мы спакойна пачалі праводзіць нарады выканкаму толькі на беларускай мове, пратаколы ўсе былі толькі па-беларуску.
Генадзь Карпенка
Карпенка сабраў чыноўнікаў выканкаму і вельмі проста патлумачыў: «Шаноўныя, ёсьць Канстытуцыя, ёсьць закон, беларуская мова дзяржаўная. Мы павінны ёй карыстацца. Хто ня ведае мовы — арганізоўваем курсы, у працоўны час, бясплатна, вывучайце мову». І тыя, хто ня ведаў, вывучылі і перайшлі спакойна на беларускую.
Наш выканкам быў адзіны ў Менскай вобласьці, які здаваў пратаколы ад пачатку да канца толькі на беларускай мове. Усё, паўтараю, адбылося вельмі проста: за паўгода мы перавялі выканкам на беларускую мову. І ніякага гвалту не было.
«У Маладэчне стварылі 10 000 працоўных месцаў»
Перайменаваньне вуліц у Маладэчне, пра якое часта згадваюць — гэта толькі маленькая частка зробленага. Пачаў Карпенка з эканомікі.
Калі разваліўся СССР, у Маладэчне было пяць заводаў так званага саюзнага падпарадкаваньня, і ўсе гэтыя заводы спыніліся. 10 тысяч працоўных апынуліся на вуліцы. І трэба было вырашаць гэтую праблему. І што зрабіў Карпенка? Правёў сумеснае паседжаньне выканкаму і гарсавету, прынялі рашэньне правесьці хуткае афармленьне рэгістрацыі малых і сярэдніх прадпрыемстваў, стварэньне працоўных месцаў за кошт малога бізнэсу. На год вызвалілі ўсіх, хто пайшоў у малы і сярэдні бізнэс, ад мясцовых падаткаў. Далі вялікія льготы. Ніякай карупцыі не было.
Маладэчна
Да нас пацягнуліся нават зь Менску, такія як «Дайнова», «Сантас», «Рамас», буйны бізнэс пачаў рэгістравацца ў Маладэчне. І што атрымалася ў выніку? Мы стварылі тысячу малых прадпрыемстваў і 10 тысяч працоўных месцаў. І праз год гэты малы і сярэдні бізнэс перакрыў у тры разы даходную частку бюджэту гораду.
А тады было так, што пры перавыкананьні бюджэту сродкі заставаліся ў распараджэньні гарадзкіх уладаў. І ў нас былі грошы ў запасе. Было цяжка з жыльлём для мэдыкаў і пэдагогаў — ім пабудавалі дзевяціпавярховы дом. Асобны дом пабудавалі для вэтэранаў вайны. Заасфальтавалі вуліцы, пабудавалі стадыён.
Шмат грошай было ўкладзена ў культурныя і спартовыя мерапрыемствы. Многія памятаюць тэатральны фэстываль «Маладэчанская сакавіца», фэстываль беларускай песьні і паэзіі, які быў фактычна супрацьвагай віцебскаму прарасейскаму «Славянскаму базару».
«Маладэчна восем дзён пратрымалася пад бел-чырвона-белым сьцягам»
Дарэчы, апошні горад, які трымаўся восем дзён пад бел-чырвона-белым сьцягам пасьля рэфэрэндуму 1995-га, быў Маладэчна. Уначы вешаем сьцяг — у абед здымаюць, вешаюць чырвона-зялёны; зноў вешаем бел-чырвона-белы. Усе гарады Беларусі ўжо пад зялёна-чырвонымі сьцягамі была, а мы — пад бел-чырвона-белым стаялі. І гэта — дух Карпенкі!
Мэр, які ў той час ужо быў, пасьля Карпенкі, нават загадаў газазваркай зрэзаць пажарныя лескі, каб нельга было залезьці на дах і павесіць бел-чырвона-белы сьцяг.
«Альянс Пазьняка і Карпенкі быў бы магутным тандэмам»
На прэзыдэнцкіх выбарах 1994-га (іх толькі адносна можна назваць свабоднымі, таму што на іх, я перакананы, быў расейскі сцэнар) Карпенка, вядома, крыху быў не гатовы з камандай, але фігурай быў моцнай, і ён пайшоў на гэтыя выбары, на збор подпісаў. Мы сабралі больш за патрэбныя 100 000 подпісаў, але іх проста падрэзалі — ад 116 тысяч зрэзалі да 98 тысяч, і Карпенку не прапусьцілі. Плюс Карпенка сабраў неабходныя 70 подпісаў дэпутатаў Вярхоўнага Савету, але Шушкевіч даў каманду сваім дэпутатам, сацыял-дэмакратам, адклікаць свае галасы, хоць гэта законам не прадугледжана (Шушкевіч абвяргае, што меў дачыненьне да адкліканьня галасоў. — РС).
Такім чынам Карпенка ня быў зарэгістраваны.
Генадзь Карпенка, Сяргей Навумчык і Зянон Пазьняк на прэс-канфэрэнцыі ў Вярхоўным Савеце, 1995
Фактычна, на тых выбарах два моцныя прэтэндэнты ішлі — Пазьняк і Карпенка. І яны паміж сабой у нейкім сэнсе канкурэнтамі былі, да пэўнага моманту. А мы лічылі, што трэба даваць шлях і аднаму, і другому. І таму наша каманда (я ўзначальваў штаб) зьбірала подпісы за Карпенку, але і дапамагалі Пазьняку ў Маладэчне. Карпенка на гэта крыху балюча адрэагаваў, таму што, зразумела, канкурэнтная барацьба. Але, калі Карпенку зьнялі з выбараў, ён мяне выклікаў і сказаў: усю каманду, усе сілы, усе намаганьні — на падтрымку Пазьняка!
І мы падтрымалі, працавалі натхнёна і моцна. У выніку ў Маладэчне Пазьняк выйшаў на першую пазыцыю (такое было яшчэ ў яго на радзіме ў Іўі і ў Смаргонях). Пазьняк атрымаў у два разы болей галасоў, чым Кебіч, і ў тры разы болей, чым Лукашэнка.
Тут ужо Карпенка ня быў канкурэнтам у барацьбе і падтрымліваў Пазьняка. Я і яму сам казаў: «Генадзь, акрамя Пазьняка, няма нікога, з кім бы ты мог нейкі тандэм ствараць».
Ці быў магчымы альянс Пазьняка і Карпенкі страчаным шанцам для Беларусі? Напэўна, так. Але тут нічога ня зробіш, бо сьвядомасьць грамадзян не была гатовая ісьці наперад і будаваць нешта новае. Лягчэй і прасьцей было вярнуцца ў старыя часы, дзе каўбаса 2,20 і гарэлка 2,87, і ніякага галаўнога болю, дзяржава дасьць заробак, дзяржава дасьць пэнсію. Вось і атрымалі.
Пазьняк і Карпенка — як карані і крона
Безумоўна, гэта быў бы наймацнейшы тандэм і карысны для Беларусі, таму што Карпенка быў практык — ён з нуля ставіў завод, ён быў мэрам гораду, 100-тысячнага, і гэты горад «загучаў». Карпенка быў доктарам навук і членам-карэспандэнтам АН, у спорце — судзьдзём рэспубліканскай катэгорыі ў футболе, меў добрыя адносіны з інтэлігенцыяй творчай і навуковай. Пазьняк — гэта моцная фігура беларускага адраджэньня. Гэта духоўнае напаўненьне, вяртаньне да мовы, да гісторыі, да культуры, да сваіх каранёў. Карпенка — матэрыяльнае пераўтварэньне. Пазьняк і Карпенка — як карані і крона.
Што зробіш... Гісторыю не перапішаш і не пераробіш. Але ёсьць над чым задумацца і ёсьць нагода падумаць, што трэба працягваць рабіць тое, што яны пачыналі, але што ім не дазволілі давесьці да канца. Пазьняк і Карпенка бачылі пэрспэктыву Беларусі — а народ вырашыў, што не, будзем блукаць, па багне хадзіць. І зараз жывём па прынцыпе «дзень прастаяць ды ноч пратрымацца».
«Подпісы за імпічмэнт Лукашэнкі сабралі ў пяці экзэмплярах»
Увосень 1996-га, калі Карпенка быў намесьнікам старшыні Вярхоўнага Савета 12-га скліканьня, была распачатая працэдура імпічмэнту Лукашэнкі. Патрабавалася сабраць дэпутацкія подпісы, і Карпенка ўзяўся за гэтую справу.
Належная колькасьць подпісаў (больш за 70) была сабраная. Прычым у пяці экзэмплярах. Адзін зь іх Карпенка аддаў мне, сказаўшы: «Калі ніводзін зь іншых чатырох ня трапіць у Канстытуцыйны суд, ты хоць жыцьцём, хоць сьмерцю павінен даставіць іх туды».
Яны, дарэчы, у мяне захаваліся, гэта гістарычны рарытэт. Там ёсьць і подпіс Навасяда, і іншых, якія потым пад ціскам адклікалі свае подпісы. Карпенка ўсё зрабіў, што было трэба.
А правал імпічмэнту адбыўся, бо спачатку зашантажавалі Ціхіню, а потым зламалі Шарэцкага. Ціхіня, Селязьнёў, Строеў і Чарнамырдзін з Лукашэнкам «закатавалі» да 5 гадзінаў раніцы Шарэцкага. І Шарэцкі пайшоў на гэтую змову. І калі Карпенка даведаўся, што Шарэцкі падпісаў пагадненьне з Лукашэнкам, ён сказаў: «Усё, гэта канец».
Шарэцкі не ўсьведамляў, што ніякіх дамоўленасьцяў Лукашэнка ня будзе выконваць. Прычына была ў тым, што такая выпадковая асоба, як Шарэцкі, стаў дэпутатам і тым больш старшынём Вярхоўнага Савету.
«Лічу, што ціск у 300 і інсульт былі справакаваныя»
Скажу так пра сьмерць Карпенкі. Прычынай яе быў інсульт. Але прычыны інсульту да гэтага часу ніхто ня ўскрыў, ніхто ня вызначыў. Тое, што інсульт быў не выпадковы, у мяне няма сумневу. 30 сакавіка разам зь ягоным родным братам Аляксандрам мы ўтрох сустракаліся, Карпенка быў у добрым здароўі, выгляд меў бадзёры, ніякай напругі.
Тады, у 1999 годзе, ён ня ўвязаўся ў альтэрнатыўную выбарчую кампанію, хаця ў мяне была думка, што варта было. Але ён сказаў: «Не, Валера, гэта правакацыя, мы ня будзем удзельнічаць у правакацыі Ганчара з гэтымі „выбарамі“, мы будзем рыхтавацца да выбараў 2001 году». Словам, нармальна ён выглядаў, ніякіх пытаньняў. А потым, пасьля абеду, у яго была сустрэча, пра якую я, дарэчы, ня ведаў. І тыя людзі, якія там знаходзіліся, тры чалавекі... Там ёсьць шмат пытаньняў, але зараз пра гэта сэнсу няма размаўляць, бо ні пракуратура, ні сьледзтва гэтым займацца ня будуць.
Магу сказаць, што такога ціску ў Карпенкі — 300 — ніколі ў жыцьці не было. У яго і 200 не было. Да 160, 180 часам падымаўся. А тут раптам стукнула 300 і шматлікія парывы гэтых сасудаў. Я лічу, што гэта было справакавана.
Карпенку адразу адвезьлі ў шпіталь хуткай дапамогі, і суткі ён ляжаў там без дапамогі! Гэта мяне насьцярожвае. Бо ёсьць рэчывы, якім трэба 24 гадзіны, каб яны расклаліся ды зьніклі з арганізму, і потым іх немагчыма выявіць аналізам. Яму не адразу пачалі аказваць дапамогу ў 9-м шпіталі, а суткі вытрымалі ў шпіталі хуткай — без дапамогі.
І яшчэ. З жанчынай-журналісткай, зь якой сустракаўся Карпенка, ён пазнаёміўся выпадкова, гэта была другая сустрэча, а потым ад яе — ніякіх артыкулаў, інтэрвію. Яна апошняя бачыла ў нармальным стане Карпенку. Інсульт ня быў натуральным, гэта было справакавана. Усё гэта можна даказаць, але не пры гэтых уладах, не цяпер.
Магіла Генадзя Карпенкі.
І яшчэ. У Эўропе зьбіраліся кіраўнікі дзяржаў і міністры замежных спраў, і ад Беларусі замест Лукашэнкі запрасілі Карпенку, а таксама і Латыпава, які быў міністрам замежных спраў. Таму тут ёсьць пытаньні. Але, як і гвалтоўныя зьнікненьні Захаранкі, Гагчара, Красоўскага, Завадзкага, ды й Анатоля Майсені, гэта ніхто не расьследаваў, усё замоўчваецца і ўтойваецца.
Упершыню апублікавана на svaboda.org 5 красавіка 2019 г.