Доктар гістарычных навук, прафэсар Алесь Смалянчук, які, сярод іншага, займаецца вуснай гісторыяй Беларусі ХХ стагодзьдзя, адказаў на пытаньні Радыё Свабода адносна шанцаў беларусаў здабыць сваю дзяржаву ў ХХ стагодзьдзі.
Сьцісла:
- У 1917 годзе існавалі шанцы на беларускую аўтаномію ў складзе Расеі
- У 1921 годзе шанцаў захаваць дзяржаву ў беларусаў не было, геапалітычная сытуацыя не давала такой магчымасьці
- Падзеі восені 1939 году нельга ацаніць адназначна, бо ўвесь час прысутнічае пэўнае «але»
- Саветызацыя Заходняй Беларусі — гэта трагедыя беларускага і польскага народаў
- Іншых шанцаў на ўзьяднаньне беларусаў, як толькі ў выніку вайны, не было
- Каб Польшча захавала межы 1921 году, палякі ня здолелі б цалкамі палянізаваць беларускую меншасьць
— Рэальныя магчымасьці дзяржаўнага ўладкаваньня Беларусі зьявіліся пасьля рэвалюцыі 1917 году. А ці быў нейкі патэнцыял, напрыклад, для беларускай аўтаноміі ў складзе Расейскай імпэрыі?
— Я лічу, што пэўныя шанцы на аўтаномію Беларусі ў 1917 годзе былі. Каб усё атрымалася, павінны былі сысьціся зьнешнія і ўнутраныя фактары. А пэўны патэнцыял і магчымасьці былі.
Можна прыгадаць яшчэ ранейшыя часы — рух аўтанамістаў і Саюз аўтанамістаў у першай Дзяржаўнай Думе, да якога належалі і прадстаўнікі беларускіх зямель і які, фактычна, стварыў мянчук Аляксандар Лядніцкі. У гэтым саюзе быў і Раман Скірмунт.Але ў 1917 годзе, калі рухнула самадзяржаўе, і Расея стала вельмі свабоднай краінай, ідэя аўтанамізму была вельмі папулярнай. І ня толькі для беларускага руху, але і для ўкраінскага, для літоўскага, для латыскага і іншых.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Чым бы мы сёньня ганарыліся, каб не 17 верасьня 1939 году
Але, каб нешта атрымалася, нацыянальны рух павінен быў быць дастаткова моцным і павінна было мець месца адзінства беларускай нацыянальнай эліты. Ну і павінен быў бы перамагчы Рух аўтанамістаў.
Але ішла Першая сусьветная вайна, якая ўмацоўвала агульнарасейскі патрыятызм, і да таго ж не існавала ніводнай масавай агульнарасейскай палітычнай партыі, якая б падтрымлівала ідэю аўтанамізму.
Праўда князь Львоў і яго ўрад выказваўся ў 1917 годзе больш-менш прыхільна да аўтанамізму, прынамсі да аўтаноміі Фінляндыі — яны пашырылі аўтаномію Фінляндыі, абяцалі вярнуць незалежнасьць Польшчы. Так што нейкія надзеі былі і ў беларусаў.
Але мы ведаем, што не атрымалася. Вельмі красамоўна выглядаў прыезд беларускай дэлегацыі ў Петраград у красавіку 1917 году. У той час гэта быў рэдкі выпадак, калі нацыянальная эліта аб’ядналася. Беларускі Нацыянальны камітэт, створаны ў сакавіку 1917 году, які складаўся пераважна з сацыялістаў з адроджанай БСГ, узначаліў Раман Скірмунт. Тады было такое адзінства, і гэта было вельмі важна.
Але калі прыехалі ў Петраград размаўляць пра аўтаномію, то пазьней Павел Аляксюк згадваў, што адзін з расейскіх міністраў спытаўся ў беларускай дэлегацыі, якая сіла за вамі стаіць, то Аляксюк шчыра адказаў: «За намі стаіць вялікая маральная сіла». Пасьля гэтага пра аўтаномію размаўляць было вельмі складана. Хоць і слухалі, і спачувалі беларускім праблемам, але нічога не было зроблена.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Ганаруся дзедам, які 17 верасьня вызваляў Беларусь ад палякаў», — пісьменьнік Адам Глёбус
Таксама трэба дадаць, што ідэі аўтаноміі паўстаў моцны супраціў у самой Беларусі. У Менску гэты супраціў узначалілі Кавалік — легенда народніцкага руху, і Міхаіл Фрунзэ, адзін з кіраўнікоў бальшавіцкай партыі, які арганізоўваў сялянскія зьезды супраць дзейнасьці Беларускага нацыянальнага камітэту.
А ўрэшце адбыўся раскол нацыянальнай эліты, і з ідэі аўтаноміі нічога ня выйшла, хаця ў пэўны момант, і гэта варта падкрэсьліць, ідэя аўтанамізацыі Беларусі да канца вясны 1917 году была той ідэяй, якая яднала беларускі рух і давала нейкія пэрспэктывы.
— Наколькі заканамерным быў падзел Беларусі паміж Польшчай і СССР у выніку мірнай дамовы, падпісанай 18 сакавіка 1921 году ў Рызе? Ці былі ў беларускага руху сілы і патэнцыйныя шанцы захаваць дзяржаўнасьць?
— Геапалітычная сытуацыя была вельмі неспрыяльная. Беларускі рух масавага характару ніколі не набыў. Яшчэ перад рэвалюцыяй расейскія ўлады здолелі ізаляваць беларускую нацыянальную інтэлігенцыю і эліту ад асноўнай масы насельніцтва. Для масы «тутэйшых» этна-нацыянальны варыянт дзяржаўнасьці быў незразумелы і непрымальны.
Але, зь іншага боку, можна паглядзець на Ўкраіну. Там быў масавы рух, шмат людзей са зброяй у руках змагалася за Ўкраіну, а вынік быў той самы, што і ў Беларусі.
Так што галоўнае — гэта неспрыяльная геапалітычная сытуацыя.
Сацыяльнае ў Беларусі заўсёды разбурала нацыянальную ідэю
Ну і яшчэ адзін фактар, які спрычыніўся да няўдачы — адсутнасьць адзінства нацыянальнай эліты. Калі нацыянальны рух ня мае масавага характару, вялікую ролю можа адыграць нацыянальная эліта, калі яна зьяднаная. Калі прадстаўнікі розных палітычных сіл дзейнічаюць разам, бо разумеюць, што нацыянальная дзяржава ці аўтаномія — гэта найвышэйшае для народу дабро, за яго трэба змагацца, і нейкія амбіцыі і палітычныя інтарэсы пераносяцца на другі плян.
У Беларусі гэтага, на жаль, ніколі не было. Сацыяльнае заўсёды разбурала нацыянальную ідэю.
У 1921 годзе я ня бачу шанцаў для Беларусі адстаяць сваю тэрытарыяльную цэласнасьць і нацыянальную незалежнасьць.
Яшчэ адзін фактар — хістаньні эліты, пошук саюзьнікаў у розных баках, у тым ліку і на ўсходзе, у Маскве, у бальшавікоў, што адкінула ў свой час ад беларускага руху таго ж Рамана Скірмунта.
— Нагода нашай гутаркі — 80 гадавіна падзеі, якую адны называюць узьяднаньнем Беларусі, а іншыя — драпежным нападам СССР на незалежную Польшчу. Як вы называеце гэтую падзею і дату? Ці варта яе адзначаць?
— На маю пазыцыю адносна 1939 году і яго ацэнку вельмі моцна паўплывала тое, што я даўно, амаль 20 гадоў, займаюся вуснай гісторыяй. Мяне цікавіць памяць людзей, памяць тых, хто быў сьведкамі гэтых гістарычных падзеяў, ці да каго гэтая памяць перайшла ад бацькоў і дзядоў.
1939 год вельмі актыўна прысутнічае ў гэтай памяці жыхароў Беларусі. Мае экспэдыцыі істотна паўплывалі на маю ацэнку гэтай падзеі. Я лічу сябе не зусім традыцыйным акадэмічным гісторыкам у гэтым сэнсе. Мне здаецца, што пры ўсёй складанасьці вусная гісторыя — гэта тое, чым павінен займацца кожны гісторык, які зьвязаны з ХХ стагодзьдзем, а можа і з ХІХ-м.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Чаму 17 верасьня ня стане нацыянальным сьвятам?
Што тычыцца маёй ацэнкі падзеі 1939 году, то зразумела, што яе ацаніць адназначна немагчыма. Таму я часьцей кажу пра пачатак Другой сусьветнай вайны і пра наступствы, якія ён меў для Беларусі у тыя часы.
Праклінаць СССР тут цалкам не выпадае. Хоць, канечне, пакт Молатава-Рыбэнтропа, фактычна, разьвязаў Другую сусьветную вайну, якая была самай жахлівай у гісторыі Беларусі.
Але зь іншага боку, ён даў беларусам шанц на ўзьяднаньне, і Беларусь узьядналася, хоць гэта быў такі фармальны момант. Бо мы ведаем, што рэальна, у 1939 годзе Беларусь не была ўзьяднаная, яшчэ захоўвалася старая рыская мяжа, на якой заставаліся савецкія заставы. З Горадні ў Менск выбрацца было вельмі складана, як і зь Менску ў Горадню.
Фактычнае ўзьяднаньне адбылося, можа гэта для некага гучыць дзіка, улетку 1941 году, калі нямецкае наступленьне зьнесла савецкую ўладу. Вось тады канчаткова зьнікла гэтая мяжа, і Беларусь узьядналася.
Так што адназначна ацаніць падзеі 1939 году вельмі цяжка, бо ўвесь час прысутнічае пэўнае «але».
Безумоўна, аб’яднаньне Беларусі вельмі важнае для нацыянальнай гісторыі і дзяржаўнасьці Беларусі. Але калі мы пачынаем ацэньваць, як гэта адбылося і чым яно абярнулася для саміх беларусаў, то мы разумеем, што гэтае ўзьяднаньне адбылося, фактычна, у межах сталінскага ГУЛАГу. Мэта ўзьяднаць беларусаў перад Сталінам і Крамлём у тыя часы не стаяла. Ішла мова пра новы падзел Эўропы.
— Вядома, што ў міжваеннай Польшчы адбывалася засяленьне Заходняй Беларусі палякамі — гэта былі чыноўнікі, настаўнікі, асаднікі. Пасьля верасьня 1939 году СССР дэпартаваў сотні тысяч палякаў на ўсход. Былі і пасьляваенныя перасяленьні. Гэта была драма тых людзей. Але зразумела і тое, што каб не СССР, самі беларусы ніколі б не пазбавіліся гэтых, фактычна, каляністаў? Як сёньня ставіцца да гэтай гістарычнай беларуска-польскай драмы?
— Да гэтай гістарычнай драмы трэба ставіцца менавіта як да драмы.
Колькасьць тых каляністаў і польскіх асаднікаў ня трэба перабольшваць. Паводле ацэнак гісторыкаў, гэта 9-10 тысяч чалавек, якія разам зь сем’ямі маглі складаць 30-40 тысяч чалавек. Насельніцтва Заходняй Беларусі ў той час складала каля 4 мільёнаў.
Зноў жа вусная гісторыя мне тут падказвае, што ў 20-я гады яшчэ былі вострыя супярэчнасьці, беларусы пратэставалі, былі канфлікты з асаднікамі. Той жа Раман Скірмунт не пускаў асаднікаў на свае землі, аддаваў іх сваім сялянам, прычым, аддаваў бясплатна, каб толькі асаднікі там не зьявіліся.
А вось у 30-я гады такога не было, асаднікі неяк адаптаваліся, яны ўжыліся ў Беларусь, мне здаецца, ужо беларусы пачалі рабіць зь іх сваіх, мясцовых людзей.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Даволі мучыў вас пракляты польскі кат!» Беларуская літаратура пра ўзьяднаньне Заходняй Беларусі з БССР
Ну а калі казаць пра вываз і дэпартацыі насельніцтва, ідык вывозілі ж таксама і саміх беларусаў. Наогул, гісторыя асаднікаў — вельмі цікавая для нашага сёньняшняга разуменьня сваёй гісторыі, саміх сябе. У некаторых мясцовасьцях самі беларусы — хай сабе крымінальнікі, бандыты або апантаныя камуністы, але ж беларусы — прымалі ўдзел у забойствах асаднікаў.
У прыватнасьці пад Горадняй ёсьць такая вёска Саволеўка, дзе таксама адбылося масавае забойства асаднікаў. Там было дзьве-тры калёніі асаднікаў паблізу. І вось адны беларусы забівалі, іншыя беларусы ратавалі. Частка жыхароў Савелаўкі выратавала ад забойства сем’і тых асаднікаў. Там, дарэчы, цяпер стаіць помнік беларускім суседзям, пастаўлены дзецьмі тых асаднікаў, якія былі выратаваныя.
Так што для мяне гэта адназначна трагедыя, і ў гэтай сытуацыі ня трэба дзяліць людзей на асаднікаў ці не асаднікаў, гэта проста мірныя жыхары Беларусі, цывільнае насельніцтва.
— І самае важнае пытаньне нашай гутаркі. Каб не Другая сусьветная вайна і не 17 верасьня 1939 году, ці былі б у ХХ стагодзьдзі ў Беларусі іншыя шанцы аб’яднацца ў адну дзяржаву?
— Пад канец 30-х гадоў ХХ стагодзьдзя такія шанцы выглядалі мінімальнымі, мізэрнымі.
Беларускае нацыянальна-культурнае жыцьцё ў СССР было фактычна вынішчана. І ў Польшчы, калі не памыляюся, толькі адна беларуская партыя засталася — Беларускае нацыянальнае аб’яднаньне, былая хадэцыя. Астатнія партыі і рух агулам таксама былі разгромленыя. Палітычнае жыцьцё беларусаў амаль што спынілася, заставаўся толькі віленскі нацынальны цэнтар, які потым разграмілі саветы. Шанцаў было вельмі мала, практычна не было.
Але вось цяпер, думаючы над адказам, я прыгадаў, што адбылося з Польшчай напярэдадні Першай сусьветнай вайны. Польшча была таксама падзеленая, і каб не вайна, то і ў палякаў шанцаў на аб’яднаньне не было б ніякіх. Так што Першая сусьветная вайна пры тым, што яна стала страшным ударам па Польшчы і яе жыхарах, абярнулася тым, што Польшча аб’ядналася і адрадзілася польская дзяржава.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: У Польшчы адзначаюць гадавіну пачатку Другой усясьветнай вайны. Прэзыдэнт Дуда выступіў з рэзкай прамовай
Нешта падобнае адбылося зь Беларусьсю. На жаль, гісторыя не ідзе такімі прамымі шляхамі, як нямецкія аўтабаны. Яна вельмі часта выбірае маршруты, падобныя да ралі Парыж-Дакар.
Так што сытуацыя той вайны дала беларусам неспадзяваны, трохі нечаканы шанц, які, фактычна, потым выкарысталі.
Дарэчы, гаворачы пра каштоўнасьць і важнасьць узьяднаньня, я б яшчэ раз падкрэсьліў, што нельга забываць пра яго кошт. Гэта ня толькі палякі і беларусы, якіх рэпрэсавалі і выслалі. Гэта і зламаныя лёсы тых, хто потым жыў у той заходняй частцы БССР і наогул у БССР. Гэта было жыцьцё ва ўмовах калгасаў, ва ўмовах сталінізму, ад якога Беларусь канчаткова не пазбавілася да сёньняшняга дня. Усё гэта трэба ўлічваць.
Калі калегі часта кажуць, што дзяржава — гэта найвышэйшае наша дабро, і што трэба ацэньваць з пункту гледжаньня нацыянальнай дзяржавы, то ў мяне зноў жа, магчыма пад уплывам вуснай гісторыі, узьнікае жаданьне паспрачацца, бо ёсьць яшчэ агульначалавечыя каштоўнасьці.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: У Менску пакажуць рэдкія дакумэнты, прысьвечаныя далучэньню Заходняй Беларусі да БССР
І яшчэ адзін бок справы — сучасная дзяржава Лукашэнкі. Ці гэта тая дзяржава, дзе найбольш поўна рэалізуецца права на нацыянальна-культурнае разьвіцьцё народу?
Пра ўсё гэта думаеш, калі спрабуеш даць ацэнку гэтым падзеям узьяднаньня.
Але вяртаючыся да вашага пытаньня — шанцаў на ўзьяднаньне, іншых як у выніку вайны, не было.
— Як бы мог скласьціся лёс беларускай меншасьці ў Польшчы ў ХХ стагодзьдзі, каб ня верасень 1939 году?
— Тут варта паглядзець на лёс той беларускай меншасьці, якая ў Польшчы засталася. Пасьля 1944-45 гадоў іх засталося няшмат. Але сёньня, у ХХІ стагодзьдзі яны, здаецца, зьяўляюцца найбуйнейшая нацыянальнай мяншыняй Польшчы.
Праўда, апошнім часам гэтая колькасьць рэзка скарацілася, бо калі ў ранейшых перапісах у Польшчы адсутнічала пытаньне пра нацыянальнасьць, то цяпер яно там прысутнічае. І пасьля гэтага беларусаў там засталося прыблізна 40 тысяч і недзе 150-160 тысяч праваслаўных палякаў. Так што тэндэнцыі палянізацыі відавочныя.
Але калі б там беларусаў было больш, я думаю, што гэтыя тэндэнцыі так бы моцна не праяўляліся. Я ня веру, што палякі здолелі б палянізаваць беларусаў цалкам. Здаецца, гісторыя Эўропы ня ведае такіх прыкладаў, калі мова ідзе пра некалькі мільёнаў чалавек.
Там магло быць нейкае жыцьцё нацыянальнай супольнасьці. Мне здаецца, што пасьля апошняй вайны, чым бы яна ня скончылася, шанцы на нацыянальна-культурнае разьвіцьцё там павінны былі ўзрастаць і павялічвацца.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Для паловы насельніцтва Беларусі вайна пачалася 1 верасьня 1939-га
Дарэчы, калі мы гаворым пра палянізацыю беларускай меншасьці ў Польшчы, то можна казаць і пра беларусізацыю палякаў у Беларусі. Толькі трэба ўлічваць, што беларускія палякі, за выключэньнем асаднікаў — гэта людзі мясцовага паходжаньня. Для іх Польшча заўсёды, скажам так, была ідэалягічнай радзімай, а рэальнай радзімай заўсёды была беларуская зямля. Такія вось тут адрозьненьні. Дарэчы, калі высылалі і дэпартавалі, дык высылалі менавіта беларускіх палякаў. Гэта калі казаць пра сотні тысяч высланых, а не пра дзясяць тысяч асаднікаў.
І яшчэ, вяртаючыся да драмы ўзьяднаньня 1939 году, мне запомнілася, як падчас адной з экспэдыцый людзі сказалі, што восеньню 1939 году саветы за адзін месяц змаглі зрабіць тое, што палякі ня здолелі за 20 гадоў — мы пачалі любіць Польшчу.