Толькі ўявіце сабе, якой моцнай і дужай, і бадзёрай магла б быць беларуская літаратура, калі б нашыя клясыкі маглі скарыстацца мэдычнай дыягностыкай і лекамі XXI стагодзьдзя…
Адам Гурыновіч памёр ад чорнай воспы ў 25 гадоў, Цётка — ад тыфусу ў 39 гадоў, Максім Багдановіч — ад сухотаў у 25 гадоў. Гэты сьпіс можна працягваць вельмі доўга.
З гісторыі нацыянальнай літаратуры можна скласьці яшчэ адзін умоўны сьпіс — туды ўваходзяць творцы, якія да старасьці мужна змагаліся з рознымі хваробамі, у тым ліку інфэкцыйнымі. Шмат высілкаў і энэргіі на гэтую барацьбу выдаткоўваў і Янка Купала.
Чатыры сьмерці разам
Што такое раптоўная сьмерць ад хваробы, Купала зьведаў юнаком. Вясною 1901 году памёр бацька паэта, восеньню таго ж году — ягоны адзіны брат, а праз тыдзень яшчэ і дзьве сястры, самыя маленькія. Бедныя дзеці не змаглі адолець шкарлятыну.
Януку тады было 19 гадоў — ён быў найстарэйшы зь сямі дзяцей Дaмiнiка Анyфpыeвiча i Бянiгны Івaнaўны. Патэнцыйна хвароба яму не пагражала (мэдыкі сьцьвярджаюць, што 90% людзей, якія хварэюць шкарлятынай, — гэта дзеці ва ўзросьце ад аднаго да 16 гадоў), але ўсё-ткі гэта досыць небясьпечная інфэкцыя. Асабліва калі ўлічыць адсутнасьць у вёсцы належнай мэдычнай дапамогі, наагул неспрыяльныя варункі жыцьця. Нішчымніца перасьледавала сям’ю Купалы, праз што бацька паэта, дробны шляхціц, вымушаны быў «вандраваць» па Меншчыне ў пошуках лягчэйшых умоваў арэнды.
Сьмерць родных пакінула глыбокі сьлед у душы Купалы. Ці не таму ў ягоных вершах, пачынаючы з першага зборніка «Жалейка» (1908), будуць так часта выкарыстоўвацца вобразы могілак, крыжоў, хаўтураў?
Рукапіс верша Купалы «Генацвале»
Да таго ж, калі прыгаломшаны бядою юнак ладзіў пахаваньне сваіх сясьцёр, адбыўся вельмі непрыемны выпадак: ксёндз запатрабаваў грошай у падвоеным памеры.
«Я запротестовал, потому что его [ксендза] труд был ни больше, ни меньше, чем при похоронах одного брата, — згадвае Купала той чорны дзень у лісьце да Льва Клейнбарта ад 23.11.1927 г. — На это ксендз ответил, что там он брал плату за одну голову, а тут за две головы. После этого, хотя я до названного случая не был очень верующим, но этот торг „духовника“ выбил из меня все остатки веры».
Безумоўна, гэта агіднае здарэньне, нехрысьціянскі ўчынак сьвятара паўплывалі і на мастацкі стыль, сьветаўспрыманьне Купалы-паэта.
Вясна і лета як хвароба
«Летам труд цяжкі, хваробы ў зіму», — чытаем у Купалавым вершы «Вёска».
Самога Купалу хваробы непакоілі і ўлетку — ужо ў сталым узросьце. «Здароўе маё не ажэбы, пакашліваю трохі, — піша з вёскі 30-гадовы Купала Браніславу Эпімах-Шыпілу. — Сягоньня еду ў Мінск і думаю пабываць у доктара, а то ўжо пачынаю баяцца, каб не пайсьці да Абрагама на піва». Гэты ліст датаваны 2 чэрвеня 1913 году; за вокнамі хаты — гнілое беларускае лета: Купала адзначае, што цяпер холадна і ліюць дажджы.
Янка Купала і Ўладзіслава Луцэвіч, 1916
Пра стан свайго здароўя Купала піша рэгулярна самым розным людзям (пераважна мужчынам), але без сьлязьлівага жалю да сябе. Мяркуючы па эпісталярнай спадчыне паэта, найбольш часта ён хварэў усё ж напачатку году, а таксама вясною.
Так, 16 сакавіка 1913 году Купала парыўся ў лазьні і застудзіўся, пасьля чаго два тыдні моцна хварэў — «еле ноги влачу и ни о чем думать не в состоянии» (ліст да Апалона Карынфскага ад 16.03.1914 г.). Нядаўнюю (неназваную) хваробу, якая замінала яму працаваць і своечасова адказваць на карэспандэнцыю, згадвае ён і ў лісьце Яўгену Мазалькову ад 09.03.1937 г. А напрыканцы красавіка — напачатку траўня 1942 года Купала перахварэў грыпам і «нейкім мабыць раматусам: балелі ўсе косьці» (ліст да Кузьмы Чорнага і Паўла Кавалёва ад 09.05.1942 г.).
«Уваскрэсеньне» паэта
Самым страшным для паэта быў пачатак 1920 году. 9 студзеня ён захварэў на пэрытаніт (гнойнае запаленьне сьляпой кішкі). Доктар Малькевіч аказаў паэту першую дапамогу, а ягоныя сябры, у тым ліку Вацлаў Іваноўскі і Браніслаў Тарашкевіч, на насілках (!) занесьлі яго з кватэры ў бальніцу. Там 37-гадовы Купала правёў ажно тры месяцы, змагаючыся са сьмерцю.
У лісьце ў рэдакцыю газэты «Беларусь» ад 20.03.1920 г. ён зь цеплынёю згадае ўсіх, хто яму дапамог тады, найперш дактароў: «Першым чынам нізкі паклон і дзякуй ад сэрца шлю д-ру Казубоўскаму і д-ру Маліноўскаму: першаму — за апэрацыю, дзякуючы якой я амаль не з таго сьвету ўскрос (тут і далей выдзелена мною — П.А.), а другому за шчыра-бацькоўскі даглёд і перавязкі, якімі стараўся аблягчыць мае цяжкія мучэньні».
Янка Купала (у першым радзе пасярэдзіне) сярод студэнтаў у Празе, 1925
З бальнічных сясьцёр Купала асабліва вылучыў Галіну Суднік, якая даглядала яго, па словах паэта, нібыта родная сястра. Дарэчы, пазьней у лістах з розных санаторыяў Купала будзе заўсёды з асаблівай пяшчотай згадваць менавіта малодшы мэдычны пэрсанал. Напрыклад, у лісьце да Васіля Цярэнцьева ад 02.02.1938 г. ён просіць перадаць прывітаньне «сестричкам 7-го источника Кисловодска».
Купалу выпісалі з бальніцы 20 сакавіка, у суботу. Па ягоных словах, ён выйшаў адтуль «з пакрыўленай губай і з надломаным зусім здароўем. Папраўдзе пабываў на тым сьвеце» (ліст да Браніслава Эпімах-Шыпілы ад 20.09.1922 г.). Ачуняць ад хваробы Купалу, мяркуючы па ягоным ліставаньні, дапамаглі ня толькі мэдыкі, але і апека ксяндза Абрантовіча — рэктара былой Менскай духоўнай сэмінарыі, за што паэт выказаў яму падзяку.
Перафразуючы вядомую прымаўку, можна сказаць — «ксёндз ксяндзу ня роўны». Купала гэта разумее, болей за тое, у сваім лісьце, як бачым, ужывае слова «ўскрос». Гэта сапраўды важкае, значнае слова. Відавочна, пасьля апэрацыі Купала шмат думаў аб жыцьці і сьмерці, вечным існаваньні і хуткабежным чалавечым лёсе.
Радасьць — галоўнае
Напачатку красавіка 1920 году вернікі адзначалі Вялікдзень (католікі — 4 красавіка, праваслаўныя — 11). Напярэдадні сьвята Купала напісаў для газэты «Беларусь» пранікнёны верш «Усяночная», у якім ёсьць такія словы: «У гэту ночаньку // Велікодную // Зь мёртвых Богавы // Сын васкрэсіцца». Пасьля страшнага 1901 году Купала-паэт — ня вернік, але заўважце, усё-ткі ён верыць, нягледзячы на ўсе жыцьцёвыя страты, пакуты і выпрабаваньні.
Янка Купала, 1923
Слабы перад інфэкцыямі арганізм і працяглыя хваробы не даюць Купалу цешыцца жыцьцём. «Адным словам, жылося апошнія гады і жывецца не вельмі радасна», — піша ён у лісьце да Браніслава Эпімах-Шыпілы ад 20.09.1922 г. Кепскае здароўе, бясконцыя хваробы таксама замінаюць ягонай літаратурнай працы — чарговы зборнік, «Спадчына», зьявіцца толькі праз два гады пасьля таго, як ён ледзь-ледзь адужаў пэрытаніт.
Дарэчы, пэрытаніт — цяжкая хвароба з ускладненьнямі. 37-гадовы Купала адчувае, што ягонаму здароўю нанесена непапраўная шкода — паэт як у ваду глядзеў. Імунітэт Купалы пасьля 1920 году моцна саслабеў. У наступным, 1921-м (і ізноў напачатку года!), паэт перахварэў на плеўрыт, у 1922-м — «на нейкую жаўтуху» (ліст да Браніслава Эпімах-Шыпілы ад 20.09.1922 г.). Яшчэ праз некаторы час у Купалы пачнуцца праблемы з ныркамі, сэрцам (ліст да Льва Клейнбарта ад 21.07.1929 г.) і пазваночнікам (ліст да Яўгена Мазалькова ад 01.02.1938 г.).
Жыцьцё на нэрвах
Юнацтва Купалы было безграшовым, бедным. Мала што зьмянілася, калі яму споўнілася 30 гадоў — і гэта нават, калі ня ўлічваць цяжкія абставіны Першай сусьветнай вайны і рэвалюцыі 1917 году. Празь невялікую зарплату і затрымкі з выплатай ганарараў, Купала вымушаны быў доўгі час пазычаць грошы і нават насіць асабістыя рэчы ў лямбард.
Янка Купала, 1939
«Я страшэнна находжуся ў крытычным палажэньні, так што хоць вешайся, — піша ён (ліст да Браніслава Эпімах-Шыпілы ад 28.09.1914 г.). — Атрымліваю тут толькі 30 рублёў, і гэтых мо і хапіла б, каб ня іншыя надзвычайныя расходы. <…> Са стараны я нідзе не магу зарабіць, нават выехаць дамоў не магу, бо сам адзін рэдагую цяпер „Нашу Ніву“. <…> Яшчэ і цяпер у мяне не топіцца ў печы і прыходзіцца калець і хварэць, бо няма за што купіць дроў».
Акром асабістага здароўя, паэту трэба было думаць пра сваю жонку, Уладзіславу Станкевіч, якая «трохі на нэрвы хварэе» (ліст да Браніслава Эпімах-Шыпілы ад 26.09.1916 г.).
Толькі значна пазьней, дзесьці праз 15 гадоў (фактычна напрыканцы жыцьця), у Купалы нарэшце зьявяцца грошы, прычым вялікія. Так, за зборнік «Ад сэрца» (1940) ён атрымае Сталінскую прэмію першай ступені памерам у 100 тысяч рублёў.
У пошуках сонца
Нарэшце паэт можа паклапаціцца пра ўласнае здароўе. «Еду на юг Крыма, погреться», — такія словы ўсё часьцей сустракаюцца ў ягоных лістах (ліст да Льва Клейнбарта ад 21.07.1929 г.). Іншым разам здаецца, што Купала больш заклапочаны пуцёўкамі, чым вершамі — цяпер у яго іншыя прыярытэты. Узрушаны гарачым сонцам, спакойнымі ўмовамі вольнага жыцьця сярод гор і кіпарысаў, нарзанавымі ваннамі, Купала раіць свайму сябру, перакладчыку Сяргею Гарадзецкаму… далучыцца да яго на поўдні: «… выколачивай 500 руб. на путевые расходы и папиросы и приезжай. Ведь ты сердечник…» (ліст ад 18.11.1937 г.).
Янка Купала, 1941
Але хваробы, як і сам адпачынак ад працы, таксама робяцца даўжэйшымі — робіцца адчувальным ўзрост песьняра. Яму ўжо кепска дапамагаюць нават радонавыя ванны вядомага бальнеалягічнага курорту СССР, які месьціўся у грузінскім мястэчку Цхалтуба — горад гэты маленькі, затое сюды ідзе прамы цягнік з Масквы. У лісьце да Сяргея Гарадзецкага, датаваным канцом траўня — пачаткам чэрвеня 1938 г., Купала паведамляе, што сур’ёзна хварэе тут, у Менску, ужо чацьвёрты тыдзень і толькі нядаўна, абапіраючыся на дзяжурную сястру, пачынае хадзіць па пакоі.
Здараецца, Купала, калі яму даводзіцца асабліва цяжка ў жыцьці і прафэсійнай дзейнасьці, спрабуе хоць неяк абараніцца, нагадаўшы іншым пра свае хваробы: «Если в Гослитиздате будут чего-нибудь артачиться, то скажи, что я больной и мне нельзя невничать», — просіць ён Сяргея Гарадзецкага (ліст з канца траўня — пачатку чэрвеня 1938 г.).
Надзеям на лепшае яшчэ ёсьць месца ў жыцьці састарэлага паэта. «Чакаю цяпла і зелені, — піша сваім карэспандэнтам 59-гадовы Купала. — Тады забяруся ў кусты і буду прыдумываць усякія штукі» (ліст да Кузьмы Чорнага і Паўла Кавалёва ад 09.05.1942 г.).
Але жыць і тварыць Купалу засталося месяц, і не хвароба перакрэсьліць шлях песьняра — сьмерць іншага роду ўладна і рэзка закрые ягоную мэдычную картку.
«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Меркаваньні перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.