Калі мы зразумеем, што ёсьць раўнапраўе паміж беларускай і расейскай, і як мы будзем шукаць раўнапраўя з расейскамоўнымі беларускімі патрыётамі? Піша Стась Карпаў.
Днямі кіраўнік гульнёвай прасторы «Кувалда» Юры Алейнік апубікаваў у фэйсбуку скрыншот ліставаньня, дзе ў адказ на беларускамоўную рассылку іхны падпісчык просіць надалей дасылаць яму паведамленні па-расейску. Пытанне заключалася ў тым, як рэагаваць на такую просьбу.
Самы папулярны адказ у абагульненым выглядзе: чалавек да нас зьвяртаецца ветліва, таму ягоную просьбу варта задаволіць, бо як жа раўнапраўе, за якое мы змагаемся? Калі б пажаданьне беларускамоўнага ў аналягічнай сытуацыі была б адрынута — гэта выклікала б хвалю абурэньня, дык чаму мы лічым, што маем права пляваць на дзядулю Канта зь яго імпэратывамі?
Стась Карпаў
Уласна кажучы, кейс і нарадзіў унутры мяне жаданьне расказаць, чаму. Так што калі мы кажам пра «дасягненьне раўнапраўя», то давайце гаварыць і пра дасягненьне і пра раўнапраўе. Асобна.
Рэч першая. Дасягненьне
Назіраючы за гісторыямі змаганьняў прыгнечаных групаў — расавых, гендэрных, полавых, сацыяльных — можна разьдзяліць іх на этапы.
Першы этап — змаганьне за прызнаньне грамадзтвам дыскрымінацыі.
Другі этап — змаганьне за правы як юрыдычную норму.
Трэці этап — за прызнаньне юрыдычнай нормы грамадзтвам.
Чацьверты этап цяжка акрэсьліць. Назавем яго няспынным кантролем.
Так змагаліся і змагаюцца габрэі, якія пацярпелі ад нацызму, так змагаліся і змагаюцца чарнаскурыя, якія пацярпелі ад рабства, так змагаліся і змагаюца жанчыны, якія на працягу амаль усёй чалавечай гісторыі былі істотна абмежаваныя ў правах незалежна ад колеру скуры і сацыяльнага статусу.
Так змагаюцца сэксуальныя меншасьці.
Усе пасьпяховыя змаганьні адбываюцца так. І не заканчваюцца яны ніколі.
Чаму?
Таму што, па-першае, усякае змаганьне — гэта пакаленьні. І кожнае новае прыходзіць з новай крыўдай і ня памятае зыходнага пункту, ад якога адштурхоўваліся папярэднікі.
Па-другое, усякае змаганьне афармляецца ідэалягічна, і ніхто не гатовы стаць тлустай кропкай у змаганьні. Ніхто ня хоча ўзяць на сябе адказнасьць за заканчэньне барацьбы і выйсьці са стану змагароў.
Бо выйсьці — значыць здрадзіць паплечнікам.
Ну і, нарэшце, пільна прыглядаючыся да сьвету людзей, цяжка заявіць, што сьвет справядлівы і што ў гендэрных, сацыяльных, рэлігійных і іншых групаў няма падставаў для незадаволенасьці.
Таму фэміністкі апошняй хвалі нярэдка пішуць бессэнсоўныя тэксты, поўныя нязбыўнай і некантраляванай злобы, называючы сэксізмам усякую згадку пра тое, што мужчыны і жанчыны — такі розныя, і наогул рэвізуючы чалавечае.
Чарнаскурыя з задавальненьнем карыстаюцца законамі, якія дыскрымінуюць белых, і патрабуюць усё большых дыскрымінацыяў, называючы «правільную» дыскрымінацыю «кампэнсаторнай».
Габрэі называюць любую ня стопрацэнтную ляяльнасьць да дзеяньняў сваёй дзяржавы — антысэмітызмам.
Кожная ідэя змаганьня за правы, будучы першапачаткова абсалютна натуральнай і прагматычнай — перараджаецца ў эмацыйную і таму ня мае мэты, якая будзе прызнана задавальняючай, калі яе дасягнуць.
Часта я чуў: мы гэта робім у мэтах прафіляктыкі. Каб яно не паўтарылася. Гэта і ёсьць чацьверты этап. Этап кантролю.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Адраджэньне мовы: што можа дзяржава?Як дасягненьне дасягае?
Неяк размаўлялі з журналістам тэлеканалу «Дождь», і ён паскардзіўся мне на «неадэкватнасьць паводзінаў украінцаў». Якраз тады ва Ўкраіне адключылі «Дождь», і ён з сумам казаў, што яго як чалавека, які як бы і за Ўкраіну і супраць Пуціна — у сутнасьці таксама «рэпрэсуюць».
Ён расказаў пра расейскую дзяўчыну, якая пераехала ва Ўкраіну і праз пэўны час зь ёю стала немагчыма размаўляць: расейцаў яна стала называць забойцамі, расейскую уладу — злачыннай.
У чым прычына такой перамены? — разважаў журналіст.
Прычына перамены ў тым, што так рэалізуюць свае правы прыгнечаныя і пакрыўджаныя. Праз бытавую гістэрыку. Праз эмоцыю. Бо ідэя і «свая праўда» не перамагае праз дыялёг. Яна магла б, але гэта складаны і збыткоўны шлях.
Бо, па-першае, сваю крыўду нельга растлумачыць безэмацыйна. Крыўда ад гэтага страчвае і сэнс, і статус.
Па-другое, пакрыўджанане грамадзтва крыўду мультыплікуе і стварае ўнутры сябе рэзананс. Гэта расказы, гісторыі, асабісты досьвед.
І калі нэафіт трапляе ў «рэзананс крыўдаў» — ён, бясспрэчна, можа кожнага сустрэтага заклікаць да ўзважанага дыялёгу. Але на стосаракавы раз ён будзе вымушаны ці стаць у жорсткую апазыцыю і атрымаць адпаведны статус, ці прыняць калетыўную эмоцыю як сваю.
Вы бачылі хлопцаў на фэміністычных мітынгах? Як яны паўтараюць словы, якія нават не да канца разумеюць? Вы бачылі белых, якія пішуць пра белых прыгнятальнікаў? Вы бачылі негабрэяў, якія пасьля слова «габрэй» напружваюцца і манітораць прамову на прыкметы «антысэмітызму»? Бачылі. Гэта людзі, якія трапілі ў поле крыўдаў, і ім стала прасьцей уліцца у грамадзтва пакрыўджаных, чым яму супрацьстаяць.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Чаму Лукашэнка загаварыў па-беларускуТак дзейнічае грамадзтва. Так існуюць змаганьні, якія хочуць перамагчы.
Пры чым жа тут, уласна кажучы, беларуская мова?
А пры тым, што усё напісанае вышэй ставіць пад сумнеў распаўсюджаны тэзіс пра тое, што «ў пачатку дзевяностых» расейскамоўных так напужалі агрэсіўныя беларускамоўныя, што расейскамоўныя ламануліся выбіраць расейскую мову і Лукашэнку.
Не.
Калі б беларускамоўныя былі сапраўды агрэсіўнымі і сапраўды ўсіх пужалі — у Беларусі не засталося б ніводнага расейскамоўнага. Бо агрэсіўная група пакрыўджаных — калі яна можа прад’явіць рэальную дзейсную дыскрымінацыю ў мінулым, асабліва калі яна цяпер мае дзяржаўную падтрымку, — падчас свайго змаганьня імгненна перарабляе былых прыгнятальнікаў у нэафітаў ад прыгнечаных.
Інакш кажучы, моўная сытуацыя ў Беларусі, якая ёсьць цяпер, — паказьнік таго, што усё адбылося строга наадварот. Расейскамоўных угаворвалі і тлумачылі. Іх прасілі. І такім чынам эмацыйны градус быў страчаны і барацьба збольшага прайграная.
І тады пераможцы пачалі сапраўды пужаць. І вуснамі прэзыдэнта, і дубінкамі міліцыі. Абражалі. Зьбівалі. Звальнялі. Штрафавалі.
Забаранялі.
І беларускамоўнасьць стала адміраць з аднаго боку, але канцэнтравацца зь іншага.
Нас уратавала толькі тое, што, па-першае, беларускамоўным не было куды адступаць, а па-другое, улада сама вымушана стрымліваць «рускую крыўду» таксама, бо, рэалізуючы сябе, яна стварае ідэальную сытуацыю для зьнікнення Беларусі з палітычнай мапы сьвету.
«Беларускае» не дабілі выключна таму, што натуральная хада рэчаў пасьля перамогі «рускага права» пры падтрымцы ўлады — гэта дадушэньне усяго беларускага і, адпаведна, зьнікненьне самой улады як беларускай — разам з усімі дзяржаўнымі інстытутамі. А для ўлады гэта непрымальна.
Такім чынам, калі мы кажам пра дасягненьне раўнапраўя, я пытаюся — што вы маеце на ўвазе пад дасягненьнем? Які вы выбіраеце шлях? Ідэальны? Калі вы будзеце ўгаворваць людзей прызнаць, што іхны камфорт для іх некамфортны?
Ці той, які прыносіць вынік?
Частка другая. Раўнапраўе
Усе змаганьні за раўнапраўе, якія я ведаю, — былі не змаганьнямі за раўнапраўе.
Паколькі барацьба імкнецца працягвацца да бясконцасьці, — значыць, яна вядзецца за дамінантнасьць. Гэта можна назваць «барацьбой за непаўтарэньне», але давайце шчыра называць гэта «кантролем». То бок барацьбой за прымат уласнага разуменьня справядлівасьці.
І гэта — нармальна.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Сындром халопа». Краўцэвіч пра нацыянальную хваробу беларусаКалі на рэфэрэндуме 95-га году беларусы абіралі расейскую мову як другую дзяржаўную, па-вашаму, яны дабіваліся роўных правоў?
Праўда?
Зараз па факце мы маем дзьве «роўныя» мовы.
Таму ў адказ на любую прэтэнзію беларускамоўнага яму скажуць пра наяўнасьць лякальных праблемаў, якія і вырашаны могуць быць лякальна. Ніхто не прызнае ніякай праблемы ў цэлым.
Няма беларускага дзіцячага садка — зьбірайце бацькоў. А пасьля нешта прыдумаем.
Няма беларускага інтэрфэйсу ў банкамаце — змагайцеся. Пішыце.
Нешта прыдумаем. Няма беларускіх цэтлікаў у крамах — ну так, а ў мэтро няма аб’яваў па-расейску. Усё ўраўнаважана. Усё паводле закону.
Праблемы называюцца лякальнымі роўна для таго, каб амаль пераможаны змагаўся лякальна. І табе лякальна будуць ісьці на саступкі, пакуль ты ня здохнеш, дабіўшыся двумоўнага Савушкіна і шыльды БНР.
«Моўнае раўнапраўе», акрамя таго, асабліва ў беларускіх рэаліях мае яшчэ адну загану.
Беларускамоўныя ў 100% выпадкаў вельмі дакладна ўсьведамляюць, навошта ім беларуская мова патрэбная. Яны ведаюць важнасьць аб’екту змаганьня і ведаюць, чаго яны хочуць дасягнуць.
Але «раўнапраўе» — гэта неабходнасьць уключыць у сваю матрыцу лішнюю сутнасьць. То бок абагульненага расейскамоўнага, якога менавіта ты сам мусіш надзяліць рысамі антыпода.
Напрыклад, каб беларускамоўны быў «раўнапраўным» расейскамоўнаму, расейскамоўны «апанэнт» таксама павінен усьведамляць важнасьць і каштоўнасьць камунікацыі па-расейску, лічыць гэтае права прадметам свайго змаганьня. І, што самае галоўнае, расейскамоўны павінен НЕ ХАЦЕЦЬ гаварыць па-беларуску. А я ведаю вялікую колькасьць расейскамоўных, якія хочуць гаварыць па-беларуску.
Дык як мы будзем шукаць раўнапраўя з расейскамоўнымі беларускімі патрыётамі?
Я сапраўды не разумею: навошта змагацца за роўнасьць зь людзьмі, чыя матывацыя табе невядомая?
У камэнтарах пад тэкстам «Кувалды» я прачытаў такі аргумэнт: «...лагоднае стаўленьне да патрабаваньняў расейскамоўных стане падставай іх большае ляяльнасьці да беларускага».
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Церашковіч: Беларуская мова — гэта сымбаль, на якім пабудаваная дзяржаўнасьцьТады ў мяне ўзьнікае пытаньне: а што перашкодзіла канкрэтна гэтаму чалавеку з кейсу «Кувалды» за 25 гадоў сьціраньня беларускай мовы — стаць да яе дастаткова ляяльным? Што нам усім трэба для такога чалавека зрабіць, каб залагодзіць яго мацней?
Адказ у тым, што мы ня можам зрабіць нічога і не павінны улічваць ягоны інтарэс, бо ён рэалізаваў свой без уліку нашага.
У 96-м годзе нас перамагла не рацыянальнасьць, а звычайная гістэрыка групы. Калектыўная эмоцыя. Калектыўны страх. Калектыўная фрустрацыя.
Таму і нам дабівацца трэба не раўнапраўя, а правоў у тым аб’ёме, у якім яны нас задавльняюць. Бо няма ніякага раўнапраўя як мэты. Раўнапраўе ўзьнікне само на стыку сутыкненьня розных інтарэсаў, але толькі калі мы прыкладзем дастатковае намаганьне у прасоўваньні СВАЙГО.
Прыватнага, эгаістычнага.
Безумоўна, на «раўнапраўі у паветры» гісторыя ня скончыцца.
Прыйдзе новае пакаленьне, якое будез сароміць людзей, якія не валодаюць беларускай мовай, як у свой час прыйшло пакаленьне, якое называла беларускамоўных калгасьнікамі і зьбівала іх на нашых вуліцах.
І мне, думаю, гэта ня будзе падабацца. І я буду прасіць тое пакаленьне супакоіцца і ацаніць дасягнутае. А яно, вядома, будзе хацець пляваць на мае адозвы.
Бо сьвет несправядлівы. Усё — несправядліва. Ніхто ня хоча роўнасьці, усе хочуць уласных правоў.
Таму давайце гэта неяк прымем і будзем дабівацца той Беларусі, у якой можна пражыць, ня ведаючы ні слова па-расейску, як цяпер у ёй можна жыць, ня ведаючы ні слова па-беларуску і не жадаючы ведаць ні слова.
Гэта досыць прагматычная задача.
Пытаньне веданьня замежнай мовы ўнутры краіны павінна быць пытаньнем канкурэнтнай перавагі, а не індывідуальнага выжываньня.
Так што мы зараз пра сваё права на выжываньне, а не пра нейкую гіпатэтычную роўнасьць.
У мяне ўсё.
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.