Як у Беларусі адбываецца негалосная дэкамунізацыя.
Лічыцца, што Беларусь застаецца адзіным на постсавецкай прасторы запаведнікам камуністычнай спадчыны і што ўлады тут строга пільнуюць, каб сымбалі і героі сацыялізму заставаліся недатыкальнымі. Калі меркаваць па назвах вуліц і плошчаў беларускіх гарадоў і па помніках Леніну — гэта сапраўды так (хоць і зь некаторымі выключэньнямі). Але калі больш пільна прыгледзецца да іншых галінаў грамадзкага жыцьця, зь немалым зьдзіўленьнем можна выявіць, што ёсьць сфэры, дзе адбылася ня толькі поўная дэкамунізацыя і дэсаветызацыя, але і ў пэўным сэнсе дэрусыфікацыя тапанімікі. І сфэра гэтая, як ні дзіўна, — калгасна-саўгасная сыстэма.
Трыццаць год таму, у сярэдзіне 80-х, адразу пасьля ўнівэрсытэту, мне выпала на працягу году папрацаваць у шчучынскай раённай газэце, якая тады называлася «Савецкая вёска». З рэдакцыйнымі заданьнямі аб’езьдзіў усе калгасы, саўгасы і экспэрымэнтальныя базы (была ў той час і такая форма арганізацыі сельгасвытворчасьці). Днямі, перабіраючы старыя публікацыі, зьвярнуў увагу на тагачасныя назвы тых калгасаў. Балазе, поўны іхны сьпіс друкаваўся ледзь ня ў кожным нумары «раёнкі» — з вытворчымі зводкамі з палёў і фэрмаў.
Зводка са шчучынскай раённай газэты «Савецкая вёска» за 1987 год зь пералікам калгасаў
Як на той час, нібыта нічога незвычайнага, стандартны ідэалягічны набор: «Зара камунізму», «Чырвоны сьцяг», «Сьцяг Саветаў», «Савецкая Беларусь» (а побач — калгас «Расія»: чамусьці проста «Расія», не «савецкая»).
З агульнага шэрагу выпадаў хіба што калгас імя Някрасава. Чаму Някрасава? Чаму не Дзям’яна Беднага ці хаця б Петруся Броўкі, — спрабаваў я неяк дапытацца ў мясцовых калгасьнікаў. — Бедны і Броўка хоць услаўлялі калгасную сыстэму. А Някрасаў тут пры чым?
Ніхто мне нічога ўцямнага не адказаў. Адзін настаўнік выказаў здагадку, што раённы ўпаўнаважаны, які ствараў калгас напрыканцы 40-х гадоў, быў вялікім прыхільнікам творчасьці гэтага выкрывальніка прыгоньніцтва і вясковага рабства. Хоць, улічваючы, якім было становішча савецкага калгасьніка ў 40–50-я гады, адсылка да Някрасава была досыць рызыкоўная...
Яшчэ настаўнік расказаў, як у калгасе вырашылі ўвекавечыць вобраз славутага паэта. Замовілі мясцоваму мастаку вялікі партрэт, каб паставіць на ўезьдзе ў калгас.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Ленін — у музэі, на плошчы — Скарына і Эўфрасіньня. Як Полацак дэкамунізавалі ў часы ЛукашэнкіМастак набіў руку на трафарэтных абліччах Леніна, а вось да адлюстраваньня нестандартнага вобразу стваральніка бесьсьмяротнай паэмы «Каму на Русі жыць добра» быў яўна не падрыхтаваны. У выніку на ажыўленай гарадзенскай трасе на ўезьдзе ў Кобраўцы зьявіўся пісаны алеем партрэт дзіўнаватага пэрсанажа, падобнага ці то да папа-расстрыгі, ці то да старога Хатабыча з савецкага фільму-казкі рэжысэра Генадзя Казанскага. Партыйнае начальства доўга не жадала прымаць сумнеўны твор, за які было заплачана нямала калгасных грошай. Урэшце знайшлі кампраміс: пад партрэтам напісалі вялікімі літарамі, хто канкрэтна тут адлюстраваны. Відаць, каб не было розначытаньняў.
...Даўно ўжо няма ля Кобраўцаў таго вясёлага Някрасава. А якія назвы калгасаў і саўгасаў увогуле захаваліся? Знайшоў я ў інтэрнэце «Сьпіс сельскагаспадарчых арганізацый Шчучынскага раёну». Ні Някрасава там не засталося, ні «Расіі», ні Дзяржынскага, ні Фрунзэ, ні Леніна, ні «Зары камунізму». Увогуле ніводнай савецкай, камуністычнай ці зьвязанай з Расеяй назвы. Ва ўсім сьпісе нязьменным застаўся толькі саўгас «Вялікае Мажэйкава». Усе астатнія назвы — ідэалягічна і палітычна нэўтральныя, нават нейкія тэхналягічныя — кшталту ТАА «АграГЖС» ці ТАА «Шчучынаграпрадукт».
Сьпіс сельскагаспадарчых арганізацый Шчучынскага раёну
Як адбывалася зьмена назваў? Падчас рэарганізацыі, зьмены формы ўласнасьці альбо ўзбуйненьня калгаса раённыя альбо абласныя выканкамаўскія чыноўнікі рыхтавалі адпаведныя пастановы — і ў іх ужо былі новыя, «дэкамунізаваныя» назвы фармальна новых суб’ектаў гаспадараньня. Ніякага грамадзкага абмеркаваньня нідзе не было. І ні за Леніна, ні за «Зару камунізму» ніхто не заступаўся — ні ідэолягі, ні нават мясцовыя камуністы.
Вядома, калі б намэнклятура хацела захаваць савецкія назвы, альбо калі б на тое былі адпаведныя дырэктывы ідэалягічнага начальства зь Менску — няма сумневу, што ўсё засталося б на сваіх месцах. Атрымліваецца, ня надта яны і даражылі сваёй савецка-камуністычнай спадчынай? Альбо проста цьвяроза ацэньвалі сапраўдную вартасьць гэтых штучна насаджаных камуністычным рэжымам тапонімаў, якія не пусьцілі тут карані, ня сталі каштоўнасьцю? Не было за імі і тых вытворчых і камэрцыйных посьпехаў, якімі выпадала б ганарыцца і якія маглі б уяўляць хаця б камэрцыйную вартасьць, як гандлёвы знак, як лягатып.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Ва Ўкраіне за год зьнесьлі 1320 помнікаў Леніну. У Беларусі за 25 гадоў зьнікла траціна ўсіх ЛенінаўПры гэтым варта мець на ўвазе, што паступовае выцісканьне камуністычнай тапанімікі зь беларускай вёскі адбывалася ня толькі на пачатку 90-х, але і пазьней — ужо пры Лукашэнку, нават на пачатку новага стагодзьдзя.
Адметна, што, за рэдкім выключэньнем, не былі захаваныя нават назвы вельмі пасьпяховых калгасаў, якія ў свой час мелі высокія дзяржаўныя ўзнагароды і ў пэўным сэнсе маглі б быць выкарыстаныя як пасьпяховыя гандлёвыя маркі. Да прыкладу, так, як працягваюць выкарыстоўваць «раскручаныя» савецкія брэнды некаторыя прамысловыя прадпрыемствы — згадаць хоць бы кандытарскія фабрыкі «Камунарка» альбо «Чырвоны харчавік».
Нешта падобнае адбылося ня толькі з калгасамі, але і з раённымі газэтамі. Перагледзеў сучасны сьпіс «раёнак» Гарадзенскай вобласьці — ніводнай камуністычнай назвы. Было «Ленинское знамя» — стала «Воранаўская газета»; было «Знамя Октября» — стаў «Наш час»; была «За камунізм» — стала «Бераставіцкая газета». А мая родная «Савецкая вёска» на пачатку 90-х увогуле стала «Дзянніцай»: празрыстыя паралелі з нацыянальным адраджэньнем пачатку 20-га стагодзьдзя.
Газэта «Чырвоная звязда» з Іванава «дэкамунізавалася» ў «Янаўскі край»
Чаму чыноўнікі так лёгка і нязмушана скасавалі тысячы камуністычных назваў калгасаў і газэт і так зацята і ўпарта абараняюць камуністычныя назвы вуліц і плошчаў, а таксама манумэнты камуністычным правадырам? Загадка, на якую цяжка знайсьці лягічны адказ.
Хоць, калі ў свой час дойдзе чарга да назваў вуліц, не сумняюся, што ўсё адбудзецца дакладна гэтак жа, як і з калгасамі ці газэтамі — ціха, непрыкметна, пры маўклівай згодзе альбо абыякавым маўчаньні тых, хто на гэтых вуліцах жыве.
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.