28 чэрвеня — 75 гадоў як не стала Янкі Купалы.
Ягоная смерць у гатэлі «Масква», дзе ён зляцеў у лесвічны пралёт, дасюль загадка. Разгадаць яе ў рэальным свеце, колькі разоў ні спрабаваў я гэта зрабіць, мне не ўдалося. І мяркую, што наўрад ці ўдасца некаму іншаму. Цяпер я нават думаю, што яно й не трэба, бо сама па сабе таямніца заўсёды вышэй за яе разгадку. Але «таямнічых» матэрыялаў набралася багата, шкада было іх губляць, таямніца вярэдзіла, таму я вырашыў разгадаць яе ў тым свеце, у які перайшоў Купала са свету гэтага, і дзе нічога іншага для нас, апроч таямніцы, няма.
Яшчэ адным штуршком для напісання аповесці «На крыжы» стала тое, што мне заўсёды не хапала чалавечага маштабу, у якім традыцыйна падаецца Купала. Скажам, калі прачытаць кнігу ўспамінаў пра яго «Такі ён быў», дык адказу на тое, які ён быў? — там ніякага. Там увогуле няма чалавека, паэта. І я вырашыў маштаб павялічыць, каб чалавека Івана Луцэвіча, паэта Янку Купалу ўбачыць насамрэч такім, якім ён быў.
Аповесць пачынаецца з дня гібелі Купалы, з ягонага пахавання, на якое ён сам прыходзіць з Крамля пасля сустрэчы са Сталіным — і час ад часу сюжэт аповесці вяртае Купалу з ягонай смерці ў ягонае жыццё... Уладзімер Някляеў
НА КРЫЖЫ
(Урывак з аповесці)
— Так, яны любяць гуляцца, — пацёр скроні, нібы галава забалела, Маякоўскі, калі «тройка», пракурор Ляплеўскі, Кашкадамаў і Тухачэўскі, абвясціўшы перапынак у судзе, пайшлі раіцца, які вердыкт вынесці Купалу, а нябожчыкі заняліся хто чым, пераважна ўспамінамі, і Купала распавёў Маякоўскаму пра рэстаран «Арагві» з гульнямі Берыі.
— Са мной таксама гуляліся. Якаў Арганаў гуляўся, начальнік сакрэтнага аддзела ГПУ. Я ўсё не мог зразумець, чаму ягоны аддзел сакрэтны? Нібы там нейкія не сакрэтныя ёсць... Ваш, між іншым, зямляк. Як і Дзяржынскі. Нешта шмат гэтых вашых... Больш, чым паэтаў.
Так. Больш. Прычым шмат іх стала неяк адразу, як толькі летам 1920 года ў Мінск увайшлі чырвоныя.
Перад тым, зімой, прыехалі ягоныя даўнія, яшчэ па Пецярбургу, знаёмыя. Зінаіда Гіпіус з Дзмітрыем Меражкоўскім. Мароз той зімой быў люты, ледзьве ён іх адагрэў... Калі праз пару месяцаў яны з’язджалі ў Парыж, спыталі: «Застаешся?..» Казалі яму, што тут з ім, калі застанецца, будзе. «А там... Ты поўны сіл, табе яшчэ сарака няма, у цябе жонка з французскай крывёй, французскую мову ведае...»
Ці мала хто ведае тую французскую...
Праз год, вясной 1921-га, ён ужо быў пад хатнім арыштам. І па сутнасці не пад арыштам, ці ва ўсякім разе не пад наглядам ён ужо ніколі не быў.
Так яно й цягнулася з вясны 1921-га па лета 1942-га... І скончыцца мусіла гэтак, як скончылася. Інакш не магло. Напісаў бы Качарыга данос, не напісаў бы — скончылася б так.
Гэта ён наперад ведаў. Разумеў. Не разумеў іншага: што яму ў замежжы рабіць? У той жа Францыі, калі нават сам будзе размаўляць, ці пісаць навучыцца па-французску?.. Казаў Меражкоўскаму: «Ува мне адчуванне, што ёсць шанец! Што можа быць Беларусь! І як мне гэтае адчуванне кінуць? З чым жыць?..»
Зінаіда, слухаючы, вочы кругліла, у яе прыгожыя вочы былі: «Дмитрий, ты понимаешь, о чем он говорит? Тут России может не стать — какая Беларусь? Некому здесь становиться ей — да и незачем...» І Меражкоўскі ківаў: «Она права. Никогда этого не будет, незачем и некому. Я это знаю, мой прадед из малороссов, Мережко. А где они, Мережки? Нет их, есть только Мережковские...»
Вось чаму абруселыя немкі і колішнія маларосы гэтак Расію любяць?.. — раптам спытаў Горкі Маякоўскага. — Яно й з гісторыі відаць, і сам я не раз заўважаў...
Маякоўскі не зразумеў: «Вы гэта, Аляксей Максімавіч, да чаго?.. Я не абруселы немец і не колішні маларос, а люблю...» І Кіраў, пачуўшы яго, хмыкнуў паперадзе: «Ага. Таму й застрэліўся. А вы чаму, — павярнуўся ён да Купалы, зарэзацца спрабавалі? Гэтак Расію любіце?..»
Куйбышаў сабе па каленях пляснуў.
«Я не понимаю, что здесь любить, — казала Купалу, ад’язджаючы з Мінску, абруселая немка Гіпіус. — Приехала — не понимала, и уезжаю — не понимаю».
Што ў Расіі любіць, яна разумела. «Если кончена моя Россия — я умираю».
Шмат хто вярнуўся ў савецкую Расію з эміграцыі. Меражкоўскі і Гіпіус — не.
«Не любіць Расію не значыць яе ненавідзець» — казаў Купалу, развітваючыся, Меражкоўскі, і гэта было блізка да таго, што адчуваў Купала, калі пісаў: «У твой ланцуг былі, о Русь, Уплецены з усіх бакоў Украйна, Польшча, Беларусь...» — і думаў, што ланцуг парваны...
Вясной 21-га, у сакавіку, вярнуўшыся з Масквы, з партыйнага з’езду, раптам завітаў да яго Аляксандр Чарвякоў, якога ведаў Купала яшчэ па Смаленску, і якога, захапіўшы Мінск, бальшавікі паставілі начальнікам над усёй Беларуссю. Узнёслы, узрушаны: «Давайце з’ездзім да мяне ў Дукору!..» Ледзь дабраліся да ягонай вёскі па вясновай гразі, а ён той гразі як бы й не заўважаў. Горача даводзіў: «Вы ў сумневах, я ведаю... Нядаўна Ўласаву вы казалі, перад тым казалі Лёсіку: не будзе з бальшавікамі ў нас ніякай Беларусі! Дык вось будзе! І яшчэ якая!.. На з’ездзе ў Маскве па нацыянальным пытанні Сталін выступаў... Я запісаў, — дастаў ён з-пад падкладу скуранкі, нібы тое, што сказаў на партыйным з’ездзе Сталін, хаваць ад некага трэба, — скручаную ў трубачку паперыну. — Слова ў слова, слухайце...»
Чарвякоў паветра ў грудзі набраў, як спяваць сабраўся, урачыстасць на сябе напусціў... «Я имею записку о том, что мы, коммунисты, будто бы насаждаем белорусскую национальность искусственно. Это неверно, потому что существует белорусская нация, у которой имеется свой язык, отличный от русского, ввиду чего поднять культуру белорусского народа можно лишь на родном его языке. Такие же речи раздавались лет пять тому назад об Украине, об украинской нации. А недавно еще говорилось, что украинская республика и украинская нация — выдумка немцев. Между тем ясно, что украинская нация существует, и развитие ее культуры составляет обязанность коммунистов. Нельзя идти против истории. Ясно, что если в городах Украины до сих пор еще преобладают русские элементы, то с течением времени эти города будут неизбежно украинизированы. Лет сорок тому назад Рига представляла собой немецкий город, но так как города растут за счет деревень, а деревня является хранительницей национальности, то теперь Рига — чисто латышский город. Лет пятьдесят тому назад все города Венгрии имели немецкий характер, теперь они мадьяризированы. То же самое будет с Белоруссией...»
Вы разумееце? — горача нахіліўся Чарвякоў да Купалы. — Сталін — нацыянал! І набірае сілу. Пабачыце, будзе першым у партыі. І будзе не адзін цэнтр, Масква, а Тбілісі, Мінск, Кіеў... Мы паразмаўлялі, ён сам падышоў, кажа: толькі кадры патрэбныя, каб Маскву ўраўнаважыць. Вяртаць трэба тых, хто ў эміграцыю з’ехаў, вы гэтым займіцеся...
І вы паверылі? — спытаў Купала, калі ўжо выпівалі ў Дукоры, у бацькоўскай хаце Чарвякова, які адказаў: «Паверыў. Як бацьку. І вы паверце. Інакш...» І дастаў, нібы жартуючы, пісталет.
Мы на чым згуляць можам?.. Толькі на любові да Беларусі, — разважліва казаў Купалу Міхась Чарот, разам з якім восенню 1925 года выправіліся яны нібыта ў Парыж на выставу мастацтваў, а па дарозе аказалася, што іх вязуць не ў Парыж, а ў Прагу: угаворваць беларускіх эмігрантаў вяртацца ў савецкую Беларусь. «Вось ты й гуляй на любові», — кінуў ён Чароту... Але ж з цягніка не кінешся.
Паэта Міхася Чарота, хоць ён і верна служыў, расстралялі. Як і многіх іншых, хто служыў і не служыў, верна і не верна.
Амаль усіх, хто вярнуўся, знішчылі. Не адразу, каго раней, каго пазней, але амаль усіх. А яны былі калі не сябрамі ягонымі, калі не блізкімі людзьмі, дык і не далёкімі...
У тым, што Сталін будзе першым у бальшавіцкая партыі, Чарвякоў не памыліўся. А ва ўсім астатнім... А ў астатнім пісталет яму самому спатрэбіўся. Абвінавачаны ў тым, што падыйграе мясцоваму нацыяналізму, пакрывае ворагаў народа, ён застрэліцца ў сваім кабінеце кіраўніка ўсёй Беларусі.
У Празе Купалу было няёмка, няўтульна... Вярнуўшыся, ён запіў. Не таму, што з’агітаваў некага вярнуцца разам з ім, нікога ён не агітаваў. Але быў там, калі агітавалі. Паказваўся: вось, глядзіце, які я... Са знакам народнага паэта. І вы такімі будзеце, калі вернецеся.
Праз мяне таксама шмат хто з эміграцыі вярнуўся, — пасунуўся да Купалы Горкі. — Я не ўгаворваў, не. Але сам у Маскву падаўся — і яны следам. Хадзіў да Сталіна прасіць за іх. Ён абяцаў: «Я разбяруся», — і з імі разбіраліся. З некім адразу, з кімсьці пасля... На людзях не паказацца было. Схаваўся дома, запіў...
Купала схаваўся ў вёсцы, у Акопах. Блукаў па ваколіцах і ўспамінаў, якім шчаслівым тут было лета 1913 года, у якое вярнуўся ён з Пецярбургу! Як глыбока дыхалася, як лёгка пісалася! За месяц — тры паэмы! «Куды ўсё падзелася?..» — жаліўся ён маці — тая не суцяшала. «Я казала табе...» Толькі аднойчы, калі заплакаў у яе на падоле, на каленьках, як маленькі, пагладзіла па галаве: «Я казала табе трымацца палякаў... Ну, паплач... Памятаеш, як ты з Яхімоўшчыны, з бровара прыехаў? Скардзіўся, што бровар, дзе хочаш не хочаш, а выпіваеш, замінае вершы пісаць. І Антон табе сказаў: трэба нешта кідаць. Ці бровар, ці вершы. Тое самае й цяпер: трэба нешта кідаць. Нічога не змянілася, сыне, толькі Антон памёр...»
Так, нічога ў свеце не змяняецца, толькі нехта памірае. Вось і Антона Лявіцкага, пісьменніка Ядвігіна Ш., які любіў яго і якога ён любіў, не стала. Гэта ён, Антон, якому паказаў Купала свае першыя вершы, спытаў: «А чаму ты размаўляеш па-беларуску, а пішаш па-польску?» — «Бо калі размаўляю, проста кажу...» — «Дык і калі пішаш, проста пішы...»
Антона ў Вільні хавалі, ён хацеў з’ездзіць на пахаванне, але ў Вільню палякі яго не пусцілі. Яны ўвогуле ніводнага разу пасля таго, як паміж Вільняй і Мінскам паклалася беларуска-польская мяжа, не далі яму магчымасці пабываць у горадзе, які яму сніўся. Паўліна казала: «Помсцяць за тое, што ты кінуў па-польску пісаць».
Хто іх ведае, тых палякаў... Хутчэй за ўсё яны лічылі яго чырвоным. Ды на іх месцы ён і сам бы чырвоным сябе лічыў.
Гарэлка не суцяшала... Не ведаючы, што рабіць, ён пачаў вінаваціцца. Ва ўсім перад усімі, перад светам і сабой: «І засумуецца патомак, Калі дазнаецца аб нас, Што нейкі з нас хоць быў не зломак, А плечы гнуў у крук не раз. Не йшоў з адкрытымі вачыма У свет і сцежкі не прастаў, А ўсёй магчымасці магчымай Таптаў сляды, сябе таптаў».
За ўсё, што чалавек бярэ, ён плаціць сабой, — уздыхнуў Горкі, і Маякоўскі раптам сказаў рэзка: «Я браў сваё!»
Горкі паківаў.
Кожна з нас гэтак думаў. А насамрэч мы падаравалі сябе ўладзе. Самі сябе ўпакавалі і падаравалі, — доўжыў ён, чакаючы, што на гэта скажа Маякоўскі, але той нічога не сказаў. Адвярнуўся.
Як пры жыцці паміж імі ладу не было («Алексей Максимович, как помню, между нами что-то вышло вроде драки или ссоры») — гэтак і па смерці.
«Які лад! — казала яму Зося Шамардзіна. — Калі б не Горкі, я нарадзіла б Маякоўскаму сына. Але Горкі напляткарыў, нібы ў Маякоўскага брыдотная хвароба. Я пабаялася: раптам перадасца? І выкінула з сябе ягонае дзіця...»
Пайшлі да Шамардзіной! — прапанаваў Маякоўскі, калі апошні раз яны сустрэліся ў Мінску. Аднаму мне няёмка, у яе муж... А з вамі...«
Мужам Зосі быў старшыня Савета народных камісараў Язэп Адамовіч. Купала з ім хай не блізка, але сябраваў, так што не надта яму ўтульна было выпіваць у кампаніі мужа і каханка, які ўзняў кілішак за гаспадыню, сказаўшы гаспадару: «Я нікога так не кахаў, як вашу жонку» — і Язэп чокнуўся з ім, выпіў: «Я вас разумею».
Які чалавек! Сапраўдны мужык! — захапляўся Маякоўскі Адамовічам ужо на вуліцы. Добра, што ў вас такія ёсць. І добра, што ёсць у вас, — яны праходзілі паўз дом, дзе мясціўся ўрад, — Цэнтральны выканаўчы камітэт Беларусі. Раней не было, а цяпер ёсць! Пайшлі, — цягнуў ён Купалу ў гатэль, — яшчэ за гэта вып’ем. За Зосю, за Язэпа, за Беларускі цэнтральны выканаўчы камітэт!..
Хто мог тады падумаць, што абодва яны, і сапраўдны беларускі мужык Адамовіч, і сапраўдны рускі паэт Маякоўскі, застрэляцца? Паверыўшы, як і Чарвякоў, які Купалу пісталетам палохаў, Сталіну. А Зося, каханкамі якой былі і паэты, і чэкісты, і вайскоўцы, і партыйцы, будзе ўспамінаць пра іх у сібірскіх лагерах...
Яна шмат чаго там пабачыла. Вярнулася сівая.
Я, можа быць, і насамрэч кахаў яе больш за ўсіх, —зусім іншым голасам, нібы нешта летуценнае ўспамінаючы, ціха сказаў Маякоўскі. — Ліля — жарсць, а Зося... Ёй было дзевятнаццаць, мне дваццаць... А вы, Аляксей Максімавіч, каго?.. Муру? Закрэўскую? Гэта яна вас атруціла?
Горкі паружавеў трохі, як могуць паружавець нябожчыкі.
Марыя Закрэўская, апошняя каханка Горкага, на руках якой ён памёр, незадоўга перад тым сустракалася са Сталіным, і хадзілі чуткі, нібы той сказаў ёй, развітваючыся: «Максіму Горкаму, каб застацца Максімам Горкім, трэба памерці цяпер — інакш будзе позна».
Зося мне ні атруту не падсыпала, ні даносы на мяне не пісала, — не стаў чакаць Маякоўскі адказу Горкага. — І спытаў Купалу. — А вы каго найбольш кахалі? Уладзіславу?.. Ганну?.. Ці Паўліну? Я помню яе ў Пецярбурзе...
Купалу здзівіла, што Маякоўскі яе ўспомніў. Бачыў толькі аднойчы ў кавярні паэтаў з назваю «Бадзяжны сабака», дзе на вечарыне Ігара Севяраніна, пра якога Маякоўскі спытаў Зосю, якая на вечарыну яго зацягнула: «Гэта што за псаломшчык?..» — была даволі шумная кампанія, а вось запомнілася яму Паўліна.
А Севяраніну — Шамардзіна. «Ее глаза смелы и дики».
Не без таго. Паўліна яе пабойвалася. «Гэта не беларуская татарка, праўду пра яе Севяранін напісаў, дзікая нейкая...»
Паўліна, Паўліна...
Праз усе трыццаць тры гады іх сустрэч і расстанняў, праз Вільню і Пецярбург, праз Мінск і Маскву яна прабегла, каб у апошнюю сустрэчу сказаць задыхана: «Я для цябе нарадзілася, а ты для мяне памёр».
Вось пра што трэба было напісаць паэму...
Калі ён п’есу пісаў, якую назваў «Паўлінка», пра Паўліну і думаць не думаў. Ведаць не ведаў, што недзе такая ёсць. А вось жа як супала... І яму не магло не прымроіцца, што супала не выпадкова, не проста так. Што лёс.
У нечым яно так і выйшла. Нездарма ж яна прыдумала, што для яго нарадзілася. А, можа, і не прыдумала. З часам яму ўсё болей здавалася, што тую Паўліну, якой яна была, ён так і не ўбачыў. Не разгадаў, не зразумеў. Няхай не была яна такой, як Ганна, актрысай, і не была такой жанчынай, як Ганна, але ёй, калі яны пазнаёміліся ў Вільні, не споўнілася й сямнаццацці — і яна магла такой, якой ён хацеў, стаць...
Калі б магла, дык стала б, — казала яму княгіня Магдалена Радзівіл, гаспадыня маёнтку ў Кухцічах, дзе пасля спектакля «Паўлінка», на пастаноўку якога ўгаварыла яе Паўліна, раптам завяла размову пра іх адносіны. Прычым, як пра свае з ім, гэтак і пра ягоныя адносіны з Паўлінай, пра якія, бо размова даверлівай была, з большага ён распавёў.
Асабліва й распавядаць не было пра што. Так, яны былі блізкія, і якраз тады, калі сустрэліся пасля Вільні ў Пецярбурзе, дзе ставіўся спектакль «Паўлінка», у якім Паўліна грала галоўную ролю, але нічога з таго не вынікла. Ні на сцэне, ні ў жыцці. «Бо яна, — казала на гэта княгіня, не тая актрыса, якая марыць пра ролю жонкі, і не тая жанчына, якая шукае сям’ю і дзяцей. Яна жанчына, якая шукае прыгодаў. І яны ў яе, павер мне, будуць».
Магдалена казала так, нібы сама прыгодаў не шукала...
Яна моцна ўразіла яго, княгiня Марыя Ева Магдалена Завіша-Красінская-Радзівіл. У першую ж хвіліну іх знаёмства здзівіла: «Вы беларускі паэт — я беларуская княгіня. Ведаеце, чаму беларуская? Не толькі таму, што польскіх ці рускіх княгінь хапае — я паўсюль сядзела б у чырвоным куце. Але я адчуваю, што я не польская і не руская. Іншая — і ўсё тут. Вось і вы — іншы. І не па-польску, — падала яна газету з ягоным санетам «Przestańcie marzyć o sławnej przeszłości...» — гэта напісана. Калі глядзець, дык нібы па-польску, але не. Бо вы не паляк, мысленне ў вас іншае. «Sercem poddajcie się losów swawoli...» — прыцягальна, у гэтай жанчыны, старэйшай за яго на дваццаць гадоў, быў прыцягальны, заманлівы голас, працытавала яна радок санету, — гэта так па-нашаму...
Так, ён не паляк. Іншы — і ўсё тут. «Але чаму іншы, калі маці казала палякаў трымацца?..»
Пытанне гэтае не да маці, не да княгіні і не да некага яшчэ — да сябе. Як яно сталася, што іншы? Скуль «іншае» ўзялося, калі хадзіў да касцёлу, калі па-польску вучыўся, калі пісаць пачаў па-польску, нават не думаючы, што можна «па-іншаму»? Тым больш, што тады, у пачатку, калі раптам, нечакана для яго самога напісаліся першыя беларускія вершы, не было ў яго на іх, проста не магло быць ніякага разліку, бо нават не ўяўлялася, што тут, на гэтай скамечанай, скалечанай зямлі можа быць Беларусь, што на яе з усіх бакоў не накінуцца, не парвуць на шматкі.
«Можа быць! — пафасна ўскліквала княгіня. — Можа быць Беларусь! Але дзеля гэтага патрэбная ахвяра, некаму трэба ўзыйсці на крыж! Не паляку і не рускаму, беларусу, у якім будзе такая беларуская вера, што яго, як сына, прыме, раскрыжаванага, беларускі Бог. А без беларускага Бога не будзе тут нічога.
Яна ўскліквала: «Некаму трэба ўзыйсці на крыж!» — і глядзела на яго так, нібы ведала, каму...
Іншаму.
Але чаму яму?..
Хоць чаму не?... Вось жа княгіня... Ёй, адной з найзнатнах і найбагатых жанчын ва ўсёй Польшчы, было што, у адрозненне ад яго, губляць, і яна не баялася дзеля таго, чым жыла, згубіць усё, што мела. Заявіўшы: «Я беларуска, мой муж ніколі не пабраўся б з полькай!» — княгіня проста ўз’ярвавала палякаў. Наплявала на вышэйшы свет, на ягоныя салоны, кінула Варшаву — і ўсё гэта праз жарсці, што віравалі ў яе душы з такой сілай, якой не было ў жанчынах, якіх ведаў ён раней. Праз гэта й біла яму Паўліна кулачкамі ў грудзі, робячы выгляд, нібы раўнуе яго не да кнігіні, а да Ўладзіславы...
З Уладзіславай ён ажаніўся. У Маскве. Зімой 16-га года. Пазней, праз гады, калі Паўліна будзе пісаць успаміны, яна не-не дый назаве Ўладзіславу, старэйшую за яе ўсяго на паўтара гады, цёткай, а княгіню згадае бабуляй «з доўгім прыгорбленым носам і шэра-вадзяністымі вачамі, з нядбайна зачэсанымі валасамі, што шэрымі ад сівізны касмыкамі расспаліся ва ўсе бакі па чорнай, без аніякага станіка, маркізетавай блузцы, скрозь якую прасвечваў касцісты гарсэт...»
Баба-Яга.
Ніхто гэтак не прагне помсты і не ўмее помсціць так, як жанчына, калі ў яе з’яўляецца суперніца. Няхай нават суперніца тая прэтэнтуе на незанятае месца. «Яно ўсё адно маё...»
Праз тры гады пасля ягонага шлюбу Паўліна дашле яму паштоўку: «Выйшла замуж...» І следам, бо ён не адкажа, яшчэ адну: «За Тамаша Грыба, калі ён у турме сядзеў. Мы дамовіліся, што я буду лічыць яго мужам, а ён мяне жонкай».
Ён сустрэнецца з яе мужам у Празе. Двойчы. Першым разам Тамаш, які з’ехаў за мяжу і ствараў у Празе цэнтр беларускай эміграцыі, будзе ўгаворваць яго застацца. «Ваша месца тут, там вас знішчаць». А другім разам спытае: «Хто падгаварыў Паўліну напісаць мне, каб я вяртаўся?..» Так спытае, нібы гэта ён, Купала, Паўліну падгаварыў. І дадасць: «Не сама ж яна такое прыдумала».
Не сама... Пройдзе час, і Паўліна прызнаецца, што пісала на яго даносы. Скажа: «Змусілі. Не сама...»
Магдалена казала: «Ты падмануў яе ў чаканнях».
Так, мы падманулі нашых жанчын у іх чаканнях! — усклікнуў, усё яшчэ ружавеючы, Горкі. — Што мы пра іх ведаем? Нічога! Яны казалі — мы не чулі. Маўляў, што жанчына можа сказаць?.. Мы нават трактаты пра іх пісалі, нічога пра іх не ведаючы!
Гэта вы пісалі трактаты, — перапыніў яго Маякоўскі. — Я паэмы пісаў.
Калі Маякоўскі застрэліўся, Горкі пракінуў: «Знайшоў час...» І ўсё, больш нічога. Дараваць яму гэта Маякоўскі не мог. Як і плёткі пра ягоную хваробу.
Горкі з цяжкасцю, але зрабіў выгляд, што не ўскрыўдаваў.
Я не пра тое, што мы напісалі... Я пра тое, што мы дзеля іх зрабілі? Паэмы прысвяцілі?.. А толку? Жэлябужская дзеля мяне дзяцей сваіх кінула, сцэну... А была актрыса — ды яшчэ якая! Нечага ж яна ад мяне чакала. І чаго дачакалася?.. Я сышоў ад яе да Закрэўскай. Раман ёй прысвяціў. Ну прысвяціў — і што? Калі б Уэлс, які ўсё замуж яе клікаў, а яна ўсё не йшла, грошы ёй не пакінуў, Мура ў манастыры жыццё скончыла б... Так што справядліва яна атруціла мяне, калі атруціла. І, можа быць, гэта й было яе чаканнем, — неяк бездапаможна, нібы самому сабе не даючы веры і спадзяючыся, што Маякоўскі запярэчыць, скончыў Горкі, а Маякоўскі не запярэчыў.
Магдалена Радзівіл скончыла жыццё ў манастары. Напісала ў апошнім лісце: «Прашу ні на што ад мяне не спадзявацца, больш нічога не магу даць».
Не спраўдзіліся чаканні княгіні... Адпрэчыўшы ўсё, што звязвала яе з ранейшым жыццём, пасяліўшыся ў Кухцічах і зрабіўшы свой маёнтак цэнтрам беларускага нацыянальнага руху, яна адчыняла беларускія школы, у адну з якіх узяла настаўніцай Паўліну, стварала прытулкі для сірацінаў, ахвяравала на ўніяцкую царкву («Грошай для маіх беларусаў я не пашкадую!»), чакала з’яўлення беларускага Бога, беларускіх святых, а з’явіліся рускія бальшавікі, ад якіх яна, другім разам удава, бо муж загінуў на фронце ў першы год Першай сусветнай вайны, вырашыла ўцякаць да немцаў. Развітваючыся, ён спытаў: «Чаму да немцаў, калі муж загінуў, ваюючы з немцамі за рускіх...» — і Магдалена сказала: «Так, за рускіх, але чырвоныя — гэта не рускія, чырвоныя — гэта чырвоныя. І яны, калі застанешся, жыць табе не дадуць».
Яна сказала гэта раней за ўсіх. І раней за ўсіх прапанавала з’ехаць. Калі не хоча ў Нямеччыну, дык у Літву, у Коўна, куды яна збіралася спачатку, і калі ён адмовіўся, перахрысцілася на яго: «Некаму трэба ўзыйсці на крыж».
Я вінаваты перад імі, — не пакідаў сваё Горкі. — Вось не перад кім не адчуваю віны, а перад імі адчуваю. Перад Кацярынай, Марыяй, Мурай... А вы перад Зосяй? — зноў прычапіўся ён да Маякоўскага, перад якім, мусібыць, усё ж адчуваў віну.
— Перад Ліляй? Веранікай?..
Толькі не перад Ліляй! — адрэзаў Маякоўскі. — І ўвогуле ні перад кім. Я нікога не змушаў мяне кахаць.
Горкі ўсміхнуўся.
Некалі я верш такі напісаў. У юнацтве. Спяваў, як раманс: «Я не змушаў кахаць мяне нікога...» Пасля страляўся. Ужо тады віну сваю, якая яшчэ паперадзе была, адчуваў. А вы? — спытаў ён Купалу, страціўшы надзею знайсці сумоўніка ў Маякоўскім. — Перад кім вы... — і Купала адказаў, не чакаючы, пакуль Горкі дапытае, бо ён гэта сніў, гэта будзіла яго сярод ночы, мучыла, апошнім часам мучыла невыносна: "Перад маці. — І стаў гаварыць, гаварыць, гаварыць, не спыняючыся, каб выгаварыцца, ведаючы, што, калі спыніцца, не скажа пра гэта ўжо ніколі і нікому. — Яна мне сніцца, будзіць мяне сярод ночы, мучае, апошнім часам невыносна. Я не ўзяў яе з сабой, кінуў яе, калі пачалася вайна, у Мінску, а Мінск ужо гарэў, і мне сніцца, што яна ўзлятае над горадам, як белая птушка, пад крыламі якой шугае полымя, і ляціць за мной, рассыпаючы іскры, гукаючы мяне, Янка, Янка, падае ў мой сон клубам белага агню, я бягу, страсаючы агонь, да вады ратавацца, а па вадзе ў нашай рэчцы абгарэлая, скрываўленая скура плыве, скура маёй маці, якую я спрабую вылавіць, думаючы, што яе можна яшчэ неяк накінуць, нацягнуць на маці, якая стогне, енчыць, я чую, так ёй балючы без скуры, якую я, збягаючы з Мінску, жыўцом з яе садраў і кінуў у машыну, бо скура такая рэч, што можа для нечага спатрэбіцца — і вось яна наплывае на мяне ў нашай рэчцы, я не магу з-пад яе вынырнуць, захлёбваюся, а вада чырвоная, як кроў, і раптам я здагадваюся, што гэта кроў і ёсць, кроў маці, у якую я вяртаюся, у якой і да якой плыву — вунь яна на беразе крывавага мора пад высокай, белай скалой, на якой стаяць людзі з цвікамі і малаткамі, і ляжыць крыж, а над ім лятае нешта трапяткое такое, як агеньчык свечкі, калі тая дагарае, і я разумею, што гэта мая душа, якая яшчэ не адляцела, але вось-вось адляціць, і трэба паспець, пакуль не адляцела, укленчыць, пакаяцца, павініцца перад маці, і я, захлёбваючыся крывёй, плыву, плыву, плыву, але агеньчык над крыжам гасне раней, кожны раз я не паспяваю, а цяпер ужо не паспею ніколі — маці ўчора памерла...
— Устаць! Суд ідзе! — крыкнуў нехта, як здалося, зверху, з-пад купала, дзе лятала на вянку Спагада, — і ў залу ўвайшлі пракурор Ляплеўскі, маршал Тухачэўскі і старшыня таварыства аматараў крэмацыі Кашкадамаў.
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.