Гэты адказ Дональда Трампа сэнатару Марка Рубіё, аднаму зь яго тагачасных супернікаў на праймэрыз Рэспубліканскай партыі, у мінулым годзе павесяліў усю Амэрыку. Але ня ўсе сьмяяліся — некаторыя знэрваваліся. А пасьля перамогі Трампа на прэзыдэнцкіх выбарах зьнэрваваліся яшчэ больш, палічыўшы — з улікам нашумелых выказваньняў Трампа пра жанчын, — што гэта азначае трыюмф непрыкрытага сэксізму і моцны ўдар па такіх лібэральным каштоўнасьцях, як раўнапраўе полаў і адсутнасьць дыскрымінацыі па прыкметах гендэра і сэксуальнай арыентацыі. Сапраўды, на баку цяперашняга прэзыдэнта Злучаных Штатаў выступала нямала кансэрватараў, якія лічылі, як аўтар гэтага твіту, былы кангрэсмэн Джо Ўолш, што ў гендэрных пытаньнях чым прасьцей, тым лепш: «Калі вы хочаце жыць у краіне з 63 рознымі гендэрамі, галасуйце за Гілары. Калі вы хочаце жыць у краіне, дзе мужчыны — гэта мужчыны, а жанчыны — гэта жанчыны, галасуйце за Трампа».
У рэальнасьці ганеньняў на глебе гендэра і сэксуальнай арыентацыі пры прэзыдэнце Трампе ў ЗША не назіраецца. Куды больш сумныя навіны прыходзяць зусім зь іншых краёў — напрыклад, з Чачні, дзе перасьлед і катаваньні зазнаюць геі. Але гендэрнае аблічча сусьветнай палітыкі ў апошнія гады на самай справе моцна зьмянілася. На ўздыме — кансэрватыўныя лідэры, якія ня толькі прапаведуюць традыцыйную сямейную мараль (што не замінае ім, да прыкладу, разводзіцца), але і знарок якія дэманструюць сваю маскуліннасьць. Відавочна, яна павінна асацыявацца зь сілай і ўпэўненасьцю ў сабе і выклікаць павагу, пакланеньне і любоў грамадзян. Шмат у каго атрымліваецца, калі меркаваць, напрыклад, па палітычных посьпехах прэзыдэнта Турцыі Рэджэпа Эрдагана, які нядаўна атрымаў перамогу на важным рэфэрэндуме.
Аднак заканадаўцам цяперашняй моды на мачызм зьяўляецца ўсё ж Уладзімір Пуцін, лічыць амэрыканскі антраполяг, спэцыяліст па гендэрных праблемах і становішчы жанчын у посткамуністычных краінах, прафэсар Боўдзін-каледжу Крыстэн Годсі.
— Пару гадоў таму, як усё добра памятаюць, Уладзімір Пуцін езьдзіў на кані з аголеным торсам, лётаў са сьцерхамі, знаходзіў на дне марскім старажытныя амфары, езьдзіў з байкерамі — словам, усяляк дэманстраваў сваю мужнасьць і добрую фізычную форму. Тады гэта выглядала дзіўнавата, але здавалася дзівацтвамі старэючага ўладара — ну, бывае. Аднак апошнія гады знарочысты мачызм, дэманстрацыя брутальнай маскуліннасьці сталі сусьветным трэндам. Гэтаму, вядома, вельмі спрыяла перамога Дональда Трампа на выбарах прэзыдэнта ЗША. Але ня Трампам адзіным — у тым жа духу выступаюць Рэджэп Эрдаган ў Турцыі і Радрыга Дутэртэ на Філіпінах, Віктар Орбан у Вугоршчыны і Бойка Барысаў у Баўгарыі... Па-вашаму, адкуль гэтая мода на «суровых, але справядлівых мужыкоў», у чым прычыны?
— Я думаю, галоўная прычына — наступствы глябальнай эканамічнай рэцэсіі, якая пачалася ў 2008 годзе. Але пачалося ўсё нашмат раней. Яшчэ ў 1999 годзе амэрыканская журналістка Сьюзан Фалудзі напісала цікавую кнігу «Застылыя: здрада амэрыканскага мужчыны». У ёй яна падрабязна апісвае, які ўплыў скарачэньне працоўных месцаў і рацыяналізацыя рынку працы, перанос вытворчасьцей у краіны з больш таннай працоўнай сілай аказалі на мільёны мужчын. Яны адчулі, што ня могуць выконваць тую ролю здабытчыкаў, кіраўнікоў сямействаў, да якой прывыклі. Гэтыя людзі сталі палоннымі глябальных эканамічных сіл, дзеяньні якіх яны самі не разумелі. Мужчыны пачалі губляць сэнс свайго існаваньня, яны адчулі, што пазбаўленыя павагі ў грамадзтве, паколькі страцілі працу і ня ў стане забясьпечыць сямʼю.
Ва Ўсходняй Эўропе і былым СССР справы ішлі яшчэ горш. У 2009 годзе Дэвід Страклер з групай калегаў апублікавалі дасьледаваньне аб тым, як эканамічны крызіс пасьля падзеньня камуністычных рэжымаў ва ўсходнеэўрапейскіх краінах адбіўся на здароўе насельніцтва. Па іх падліках, там за пэрыяд з 1989 па 2002 гады колькасьць так званых залішніх сьмерцяў (excess deaths — выпадкі сьмерці, якія перавышаюць сярэдні для дадзенага грамадзтва доўгачасовы ўзровень сьмяротнасьці і выкліканыя надзвычайнымі абставінамі — войнамі, катастрофамі, крызісамі. — РС) у гэтым рэгіёне перавысіла 1 мільён. Прычыны — рэзкае падзеньне жыцьцёвага ўзроўню, рост злачыннасьці і хвароб у гады «шокавай тэрапіі». Дык вось, значная большасьць гэтых памерлых — мужчыны сярэдняга ўзросту, якія загінулі гвалтоўнай сьмерцю, сьпіліся або зьдзейсьнілі самагубства.
Актывісткі руху Femen пратэстуюць супраць візыту Ўладзіміра Пуціна. Гановэр (Нямеччына), Красавік 2013 году.
Іншымі словамі, у сьвеце паўстала нешта, што можна назваць крызісам мужчын, крызісам маскуліннасьці. І вось гэты страх, незадаволенасьць, злосьць вялікай колькасьці мужчын вельмі разумна выкарыстоўваюць у сваіх мэтах Уладзімір Пуцін і падобныя яму палітыкі. Яны абяцаюць надзею — на аднаўленьне страчанага даверу да саміх сябе, на павагу, на сілу. Гэта выдатная палітычная стратэгія, яна прыносіць шмат галасоў, яна апэлюе да шырокіх слаёў грамадзтва. Проста Пуцін апынуўся адным зь першых, хто гэта адчуў, і, зыходзячы з гэтага, пачаў вельмі спрытна выбудоўваць свой імідж «бацькі нацыі» і альфа-самца. Іншыя лідэры ўзялі на ўзбраеньне пуцінскую стратэгію, таму што яна вельмі эфэктыўная.
— Гэта значыць, вы, мабыць, згодныя з гісторыкам Цімаці Снайдэрам, які нядаўна напісаў пра «далікатную маскуліннасьць», на якую абапіраюцца сёньняшнія лідэры-мача. Ці азначае гэта, што з «бацькоў нацыі» абавязкова атрымаюцца дыктатары? Можа быць, гэта хутчэй палітычнае шоў — ці ўсё ж нешта больш сурʼёзнае?
Бо мача павінен самасьцьвярджацца — у дадзеным выпадку за кошт таго, што раздавіць любы супраціў сваёй палітыцы
— Мне здаецца, гэта ня толькі шоў. Але тут больш складаная сытуацыя. Справа ў тым, што фэмінізм і правы жанчын апынуліся ўключаны сучасным капіталізмам у яго арсэнал барацьбы за глябальнае панаваньне — супраць рэшткаў патрыярхальнага грамадзтва, да рысаў якога адносіцца дамінаваньне мужчын. Нездарма адным з самых яркіх крытыкаў глябалізацыі зьяўляецца Папа Рымскі, бо гэта ў нейкім сэнсе адна з галоўных патрыярхальных фігур на плянэце. У выніку цяперашнія лідэры-мача, крытыкуючы глябалізацыю і нэалібэральнай капіталізм, выбіраюць аўтарытарныя ідэі, таму што дэмакратыя асацыюецца якраз з капіталізмам і крушэньнем патрыярхальнага сьвету. Галоўная іх ідэя: для таго, каб вярнуць страчаныя дабрабыт і нацыянальны гонар, трэба дэмантаваць дэмакратыю. Менавіта гэтым пасьпяхова займаецца апошнія пару гадоў, напрыклад, турэцкі прэзыдэнт Эрдаган, не кажучы ўжо пра Пуціна. Бо мача павінен самасьцьвярджацца — у дадзеным выпадку за кошт таго, што раздавіць любы супраціў сваёй палітыцы. І так, гэта ня шоў, гэта вельмі небясьпечна.
— Зь іншага боку, а якая дэмакратыя магчымая ў грамадзтве, дзе ўсе адчуваюць сябе прыгнечаным меншасьцю? Вы кажаце, што ахвяры глябалізацыі, у асноўным белыя мужчыны, бацькі семʼяў, адчуваюць сябе прыніжанымі і ў небясьпецы. Але дакладна такія ж адчуваньні, па іншых прычынах, у многіх жанчын, у прадстаўнікоў расавых, сэксуальных меншасьцяў і гэтак далей. Такое грамадзтва непазьбежна будзе расколатае.
— Так, гэта як раз праблема, зь якой мы сутыкнуліся ў Злучаных Штатах. Пры гэтым, дарэчы, калі казаць пра «сярдзітых белых мужчынаў», то раздражнёныя і незадаволеныя ня толькі яны, але і іх жонкі — за Трампа галасавала нямала жанчын. У пэўнай, і немалой, часткі грамадзтва ёсьць туга па традыцыйнай сямʼі — дакладней, па яе ідэалізаванаму вобразу. Я антраполяг, мая справа — размаўляць зь людзьмі, каб зразумець, як яны глядзяць на сьвет. І мне здаецца, што мы, тыя, хто зацікаўлены ў захаваньні плюралістычнага грамадзтва, у тым ліку журналісты і інтэлектуалы, павінны навучыцца слухаць, разумець, на што і чаму людзі скардзяцца. А не сьпісваць іх з рахункаў як "убогіх". (Адпаведнае выраз — basket of deplorables — спажыла ў адносінах да выбаршчыкаў Дональда Трампа ў ходзе перадвыбарчай кампаніі 2016 года Гілары Клінтан. — РС). Я ўпэўнена, што нават многія з тых, каму зусім не падабаюцца аўтарытарныя і патрыярхальныя ідэі і ўяўленьні, пагодзяцца з тым, што абураныя і пакрыўджаныя часта маюць права на абурэньне і крыўду. Зараз задача, па меншай меры ў нас у Амэрыцы, — накіраваць гэтую незадаволенасьць у канструктыўнае рэчышча ў рамках дэмакратыі.
Пакуль слухаць адзін аднаго, мне здаецца, ня вельмі атрымліваецца... У Эўропе мы бачым вострую канфрантацыю паміж прыхільнікамі ЭЗ і нацыяналістамі, яе апагей — цяперашнія выбары прэзыдэнта Францыі. У Расеі грамадзкі дыялёг наогул весьці амаль немагчыма, таму што яго свабода жорстка абмяжоўваецца ўладамі. Тупік?
Я згодная, гэта вельмі ня проста ў цяперашнім палітычным клімаце — але не думаю, што немагчыма. Зразумела, што белыя расісты наўрад ці сядуць за адзін стол з актывістамі радыкальных арганізацый афраамэрыканцаў. Але тыя, хто знаходзяцца больш ці менш пасярэдзіне, а такіх заўсёды больш, — чаму не? Аднак агульная тэндэнцыя, ня толькі ў Амэрыцы, але і ў Эўропе — вымываньне, зьнікненьне цэнтру, паступовае зьмяшчэньне да палітычных полюсаў Гэта вялікая небясьпека.
— Калі вярнуцца да тэмы мачысцкай палітыкі, зь якой мы пачалі, то нельга не зьвярнуць увагу на тое, што разам з «бацькамі нацый» на сусьветнай сцэне хапае і палітыкаў-жанчын: Ангела Мэркель, Тэрэза Мэй, Марын Лё Пэн... Можна лічыць іх альтэрнатывай «далікатнай маскуліннасьці»?
жанчыны могуць падтрымліваць патрыярхальныя асновы і каштоўнасьці ў ня меншай меры, чым мужчыны
— Не, ня думаю. Вядома, надзея памірае апошняй, але ўсё ж гэта факт: жанчыны могуць падтрымліваць патрыярхальныя асновы і каштоўнасьці ў ня меншай меры, чым мужчыны. Марын Лё Пэн адназначна прапаведуе вяртаньне да ідэалаў патрыярхальнай, нацыяналістычнай Францыі. Тут зусім ня важна, што яна жанчына. Ангела Мэркель — больш складаны выпадак. Але, як бы там ні было, мы ня можам аўтаматычна лічыць кожную жанчыну-палітыка праціўніцай або альтэрнатывай мачызму. Больш за тое, ёсьць палітыкі-мужчыны з куды больш збалянсаваным паводзінамі, якія ня маюць патрэбы ў якой-небудзь мачысцкай бравадзе — тут можна ўспомніць Барака Абаму. Як раз абʼектыўны, дыпляматычны, рацыянальны падыход — магчыма, менавіта тое, што цяпер трэба. Вядома, выдатна, што жанчыны ў палітыцы ёсьць, і добра было б, каб іх было больш. Але цяпер справа ў тым, што трэба кінуць выклік вось гэтаму пуцінскаму міта, быццам толькі «сапраўдны мужык», аўтарытарны лідэр з наборам мачысцкіх якасьцяў, здольны вырашаць сурʼёзныя праблемы.
— У посткамуністычных краінах дамінаваньне палітыкаў-мужчын застаецца адназначным. А калі нейкая жанчына ў гэтай сфэры і зьяўляецца, то яна гуляе па «мужчынскіх» правілах і паводзіць сябе адпаведна — у якасьці прыкладу, мне здаецца, тут падыходзіць Юлія Цімашэнка. У чым тут справа? Ці гэта спадчына сацыялізму, які на апошнім этапе быў уладай змрочных старых?
— Я б сказала, што амаль наадварот. З пункту гледжаньня ідэй жаночай эмансыпацыі як раз пэрыяд посткамунізму, як ні дзіўна, — гэта шмат у чым вяртаньне да патрыярхальнасьці, да ўяўленьняў аб тым, што месца жанчыны — перш за ўсё дома, на кухні. Ва Ўсходняй Эўропе гэта аказалася зьвязана з уздымам нацыяналізму і ўяўленьнямі аб «правільнай» арганізацыі нацыянальнай дзяржавы, у лік якіх уваходзіць і сямейны традыцыяналізм. У гэтым сэнсе адбылося адрыньваньне спадчыны сацыялістычных часоў, калі, абʼектыўна разважаючы, для правоў жанчын было зроблена шмат: магчымасьць атрымаць адукацыю, працаваць, рэалізоўваць сябе, хоць прысутнасьць жанчын у палітыцы і тады была невялікая. Гэта зусім не азначае, што я не заўважаю або апраўдваю нэгатыўныя і агідныя бакі камуністычных рэжымаў.
ў сьвядомасьці ўсходнеэўрапейцаў фэмінізм і барацьба за правы жанчын сталі асацыявацца з заходнім уплывам, зь нейкай прынесеную звонку модай
Але калі казаць менавіта пра правы і сацыяльную абарону жанчын, то ў гэтай галіне пасьля 1989-91 гадоў многае было страчана. Пры гэтым заходні фэміністычны рух якраз тады пачаў актыўна цікавіцца посткамуністычных сьветам — гэта і фінансаваньне ЭЗ адпаведных праектаў, і падтрымка амэрыканскімі фэміністкамі «роднасных» НДА ў краінах Усходняй Эўропы, і паездкі ў гэты рэгіён — з агульнымі ўражаньнямі, зводзяцца да фразы «Божа, ды тут жудасная сытуацыя! ». Пры гэтым аб папярэдняй сытуацыі яны звычайна нічога ня ведалі.
Мітынг прыхільнікаў Лё Пэн
І атрымалася так, што ў сьвядомасьці ўсходнеэўрапейцаў фэмінізм і барацьба за правы жанчын сталі асацыявацца з заходнім уплывам, зь нейкай прынесеную звонку модай. У выніку гэтыя краіны спачатку адмовіліся ад той часткі сацыяльных заваёў, якімі жанчыны карысталіся пры ранейшым рэжыме, а потым адкінулі і заходні фэмінізм як нешта чужое. Гэта вельмі прыкметна, напрыклад, у Польшчы, Вугоршчыне, Расеі і большасьці былых рэспублік СССР. Такая сытуацыя закансэрвавала патрыярхальны дух тамтэйшай палітыкі, у якой жанчынам не прабіцца наверх, калі яны самі не алігархі з замашкамі маскуліннасьці. Зьмяніць гэта будзе вельмі цяжка.
— То бок, нават калі здарыцца цуд і, да прыкладу, пераемніцай Уладзіміра Пуціна на пасадзе прэзыдэнта Расеі стане жанчына, гэта ня зьменіць сытуацыю? Палітыка ў посткамуністычным сьвеце застанецца пераважна мужчынскай справай і спаборніцтвам альфа-самцоў?
Ніхто не зрабіў для разбурэньня сыстэмы сацыяльнай абароны брытанскіх жанчын больш, чым Маргарэт Тэтчэр
— Паглядзіце на Вялікабрытанію часоў Маргарэт Тэтчэр. Ніхто не зрабіў для разбурэньня сыстэмы сацыяльнай абароны брытанскіх жанчын больш, чым Маргарэт Тэтчэр. Ну, ці ўявіце сабе прэзыдэнцтва Сары Пэйлін ў ЗША, бо яна вылучалася ў віцэ-прэзыдэнты. Тое, што кіраўніком дзяржавы або ўрада зьяўляецца жанчына, само па сабе яшчэ нічога не значыць. Наадварот, мужчына ва ўладзе, здольны без прадузятасьцяў глядзець на сытуацыю і сымпатызаваць ідэі раўнапраўя жанчын, можа быць куды больш карысны.
Важная сама сутнасьць палітыкі. Тое, што мы бачым цяпер, гэтая выстаўленьне напаказ маскуліннасьці, — гэта спроба зьмяшаць гендэрную ідэнтычнасьць і палітычную пазыцыю. Прычым гэта не заўсёды спрацоўвае, паколькі тая ж Марын Лё Пэн выступае ў ролі, якая асацыюецца ў масавай сьвядомасьці хутчэй з мужчынамі: яна ўвасабляе жорсткі кансэрватыўна-нацыяналістычны курс. Так што я ня думаю, што зьяўленьне «Пуціна ў спадніцы» неяк палепшыла б стан жанчын у Расеі. Само па сабе гэта справе не дапаможа. Усё больш складана, і мы пераканаліся ў гэтым у Злучаных Штатах, дзе мноства жанчын галасавалі за Трампа — супраць Гілары.
Яраслаў Шымаў