Не пісьменьнік ― а пісьменьніца, не ляўрэат ― а ляўрэатка, не набэліянт ― а набэліянтка

Сёньня за Сьвятлану Алексіевіч, як за Гамэра, спаборнічаюць некалькі краін, але хачу паправіць аратараў, якія спрачаюцца, беларускі, расейскі ці ўкраінскі пісьменьнік атрымаў сёлета Нобэля па літаратуры. У мяне новая інфармацыя для вас, шаноўныя: ніякі пісьменьнік у 2015 годзе гэтую ўзнагароду не атрымліваў. Узнагароду атрымаЛА пісьменьніЦА, аўтарКА мастацка-дакумэнтальнай прозы Сьвятлана Алексіевіч. І цяпер яна ― ляўрэатКА Нобэлеўскай прэміі. Першай у гісторыі Беларусі.

Прыкладна год таму на закрытай сустрэчы я спытала ў Сьвятланы Алексіевіч, ці сутыкалася яна з сэксізмам, зьневажаньнем паводле таго, што яна жанчына, падчас сваёй працы. Натуральна, што адказ Сьвятланы быў станоўчым.

«Баба, што яна можа напісаць пра вайну», ― такія ацэнкі чула Алексіевіч, калі яна прыехала ў Аўганістан.

«На Захадзе <...> ніколі мужчыну ў галаву ня прыйдзе, што міністрам абароны ня можа быць жанчына. Там ніхто ня будзе казаць „гэта ня бабская справа“. Беларускае грамадзтва безумоўна патрыярхальнае. Калі я была маладая, то адчувала гэта. Але калі выходзіш на пэўны ўзровень посьпеху, тады мужчыны неяк прыціхаюць. Памятаю, адна вельмі вядомая афрыканская паэтка казала, што ў яе вельмі добры муж, бо ён падпісаў афіцыйную паперу, у якой дазволіў ёй пісаць вершы. А мог і не падпісаць. Хачу сказаць дзяўчатам, што прафэсія пісьменьніка патрабуе моцнага характару і ўменьня адстойваць сябе».

«Гэты чалавек напалову ўкраінец, напалову беларус», — кажа пра Сьвятлану Алексіевіч старшыня Таварыства беларускай мовы Алег Трусаў у камэнтары Свабодзе, як і многія камэнтатары, таксама не скарыстаўшыся параўнальна багатымі ў беларускай мове магчымасьцямі ўжываць фэмінітывы ― словы, якія дазваляюць ясна перадаць, што гаворка ідзе пра жанчыну. Па-беларуску можна лёгка сказаць: гэты чалавек ― украінка, беларуска.

Ня толькі дасягненьні жанчын могуць адчужацца праз мову, але нават іх існаваньне вельмі часта выключаецца падобным чынам. Каму не даводзілася бачыць у навінах фотаздымкі студэнтак з подпісам — «студэнты». Паспрабавалі б падпісаць наадварот. За тысячагодзьдзі патрыярхату мовы прыставаліся пад мужчынацэнтрызм. Калі мова, такая, як беларуская, мае граматычную катэгорыю роду, лічыцца, што дастаткова назваць назоўнік у мужчынскім родзе — і ён будзе ўключаць у сябе і мужчын, і жанчын. Але гэта ня ёсьць праўдай.

Учора ўночы мне прысьніўся страшны сон: я праводзіла лінгвістычны экспэрымэнт сярод сябраў Рады Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. Папрасіла паддосьледных намаляваць «пісьменьніка». У адказ атрымала стос паперак з ацэнкамі маёй прыгажосьці па трохбальнай сыстэме. Так мая падсьвядомасьць кампактна пераказала жаночую рэчаіснасьць. Мае словы не былі пачутыя, замест — мая зьнешнасьць падпала пад ацэнку. У сьне мой экспэрымэнт праваліўся. Але, думаю, у рэальнасьці яго можа паўтарыць хто заўгодна. Цікава, якая прапорцыя ў вас атрымаецца. Колькі чалавек, калі гэта не фэміністкі, намалююць жанчыну? Мой прагноз — нуль. Напішыце мне, калі я памыляюся. Не, я ня веру ў тое, што словы ў мужчынскім родзе адлюстроўваюць існаваньне жанчын.

Рэха гістарычнага жаночага бяспраўя напоўніцу выяўляецца праз мову. Найвядомейшыя расейскія паэткі Марына Цьвятаева і Ганна Ахматава настойвалі на тым, што яны «поэты», не прымаючы слова «поэтесса», за якім замацавалася паблажлівае адценьне. І гэта ня дзіва, ― і ў расейскай мове фэмінітывы, як і паўсюль, найперш зьяўляліся ў нізкастатусных, нізкааплатных сфэрах дзейнасьці, якія збольшага займалі жанчыны: «секретарша», «прачка»... Гэтак сама і Сьвятлана Алексіевіч часта абірае для сябе слова «писатель».

Адна мая знаёмая пасьлядоўна адмаўляецца называць сябе па-беларуску дырэктаркай ― толькі дырэктарам. Хаця беларуская мова ляяльнейшая да жанчын за расейскую, прычынай чаму я падазраю лагаднейшы ў прававым сэнсе культурна-гістарычны кантэкст. Як на мяне, дырэктарка гучыць цалкам годна. Параўнайце з «директриссой» и «директоршей» у рускай мове.

У сьпелых грамадзтвах пытаньне крытыкі мовы што да адлюстраваньня жанчын узьнімаецца даўно. Для вырашэньня праблемы прапануецца два варыянты. Альбо выкарыстоўваць нэўтральныя словы, як, напрыклад, у швэдзкай, дзе нядаўна ў слоўнікі афіцыйна быў уведзены займеньнік hen, які можна ўжываць, калі невядома, пра жанчыну ці мужчыну ідзе гаворка, замест ранейшага паўсюднага ў такіх выпадках han (ён). Альбо пашыраць выкарыстаньне слоў, якія маркіруюць прысутнасьць жанчыны (і гэта найхутчэй наш шлях), хаця, як я ўжо згадвала, у цэлым жаночыя граматычныя катэгорыі ў нашым успрыняцьці паніжаюць статус чалавека, і гэта таксама ёсьць вялікай праблемай.

Патрыярхальныя грамадзтвы са скепсісам, калі не з пагардай ставяцца да працы і дасягненьняў жанчын у «традыцыйна мужчынскіх» сфэрах ― інтэлектуальнай дзейнасьці, грошай і ўлады. Але некаторыя жанчыны ўсё ж патрапляюць пераадолець гэтую гумовую сьцяну грамадзкага скепсісу, якая ўвесь час хоча адкінуць цябе назад на тваё «бабскае месца».

Але вернемся да Сьвятланы Алексіевіч.

Сьвятлана Алексіевіч, жанчына, сёньня знаходзіцца на Алімпе сваёй прафэсіі, у вельмі моцнай пазыцыі. Яна бясспрэчна мае аўтарытэт у сьвеце. І вельмі важна ў такіх выпадках карыстацца магчымасьцю апаніраваць традыцыйнаму узусу мовы і замацоўваць станоўчы кантэкст для фэмінітываў.

У сучаснай Беларусі нам, жанчынам, варта дабівацца таго, каб з намі лічыліся як з тымі, кім мы ёсьць, не прыкрываючыся словамі ў мужчынскім родзе.

Таму, так ― пісьменьніца, ляўрэатка, набэліянтка. У нас за гэтымі словамі ёсьць зьдзейсьненая перамога.