У Нямеччыне тэатральны канфлікт: расейскаму кампазытару і дырыжору Лубчанку не спадабалася, як немцы паставілі яго опэру «Доктар Жывага».
Яму ўдалося змусіць пастаноўшчыкаў скасаваць сцэну, дзе Жывага топча партрэт Пастэрнака, таксама прыбралі «гарэлку зь любоўнай сцэны» і «сцэну з заафіліяй». Але дзеяньне пакінулі ў «псыхушцы». Нямецкі ж бок лічыць, што расейскі кампазытар не да канца разумее, што такое творчая свабода.
Між іншым, пяцьдзясят гадоў таму амэрыканцы пачалі экранізацыю «Доктара Жывага», рамана, за які аўтар заплаціў сваім жыцьцём. Здымалі ў франкісцкай Гішпаніі з плястмасавым сьнегам і тонамі солі замест сумётаў. Галівудзкія акторы гераічна пацелі ў футрах у сьпёку. Толькі сібірскую зіму фільмавалі ў Фінляндыі – з сапраўдным сьнегам. На заходнюю публіку фільм зрабіў уражаньне. Нам ён здаецца хутчэй мэлядраматычнай галівудчынай у выдуманых а-ля горад на Няве дэкарацыях.
Аднак цікавасьць да рамана ці, хутчэй, да ягонай гісторыі, да падзей, зь імі зьвязаных, сапраўды не зьнікае і сёньня. Сьведчаньнем таму, апроч вышэйзгаданай опэрнай прэм’еры, і дзьве новыя кнігі. Гэта «Справа Жывага. Крэмль, ЦРУ і бітва за забароненую кнігу», якая выйшла ў Лёндане. Другая называецца: «Унутры буры вакол «Жывага». Выдавецкія прыгоды шэдэўра Пастэрнака», месца яе выданьня — Мілан. У першай распавядаецца, у прыватнасьці, аб тым, як ЦРУ друкавала раман Пастэрнака, каб пазнаёміць зь ім рускамоўнага чытача. У другой — пра спробы Масквы перахапіць перададзены аўтарам італьянскаму выдаўцу машынапіс рамана.
Паэт і перакладчык Леў Возераў рабіў у 1950-х гадах сьціслыя, малачытэльныя зацемкі, «для сябе». Надрукаваныя ў апошнім нумары часопісу «Арион», яны захавалі атмасфэру згушчэньня хмараў вакол Барыса Пастэрнака. Першы запіс датычыць 1955-га, калі «Доктар Жывага» быў толькі закончаны. «Літаратурны генэрал» Сіманаў адмаўляе з гэтай нагоды Пастэрнаку ў таленце, а вось другі, Суркоў, «пачуўшы, што Пастэрнаку «пагражае» Нобэлеўская прэмія (нотабэнэ: такія чуткі ўзьніклі адразу пасьля заканчэньня рукапісу), прыбыў да яго з чорнага ходу» ды яшчэ жонку ўзяў з сабой. А паэт Асееў канстатуе, што вакол Пастэрнака ўзьнікла «змова маўчаньня».
Возераў таксама жыў у Перадзелкіне пад Масквой, дзе была дача Пастэрнака. Аднойчы яны з калегам вырашылі зазірнуць да паэта. Жонка паведаміла, што «Барыс Леанідавіч у ваннай». У ягоным пакоі на пафарбаваных у чорны колер паліцах было некалькі кніг: «Біблія», ангельскія выданьні, «Фаўст». Возераў вельмі шкадаваў: размова была вельмі цікавай, але занатаваць яе ён сабраўся толькі дома. Па памяці запісаў некалькі выказваньняў Пастэрнака. Той сказаў, што перад сьмерцю хочацца зрабіць штосьці сапраўднае. Гэта будзе пераклад «Фаўста» і раман, які ён цяпер перапісвае, «гэта вялікая праца, 600 старонак».
Наступны запіс за 1958 год. Пастэрнак схуднелы, толькі са шпіталю, кажа, што яму па-ранейшаму баліць і што напэўна прырода стварыла вакол яго «дымавую заслону з боляў», каб яго «ня зжэрлі». Наступным разам ён выглядаў значна лепей, загарэў, пахваліўся, што адчувае сябе шчасьлівым: яму здаецца, што ён «выцягнуў лятарэйны білет». Праўда, сказаў пра пагрозы з нагоды рамана. Аднак заўважыў: «Што азначае магчымае прызнаньне маіх работ — з адмераным маштабам: адсюль дасюль, у параўнаньні з гэтым ня ведаючым памераў прызнаньнем Там?..»
У канцы лістапада Возераў піша пра свае перажываньні ў сувязі «з громам і грохатам вакол нікім не чытанага рамана». Ён вяртаецца ў запісах да канца кастрычніка, калі Пастэрнаку далі Нобэлеўскую прэмію (яго кандыдатуру прапанаваў Камю). Тады адразу ж пісьменьнікі Федзін, Чукоўскі і Палікарпаў пачалі пераконваць Пастэрнака, каб ад прэміі адмовіўся, але «ён адмовіўся адмаўляцца».
Тут усё і пачалося: лаянка «Литгазеты» наконт «трыццаці срэбранікаў», фэльетон Заслаўскага ў «Правде» пра «літаратурнае пустазельле», выключэньне з саюзу, карыкатуры на Пастэрнака, сход пісьменьнікаў Масквы, «выгукі студэнтаў Літінстытуту». Усе абураныя Пастэрнакам, што яму прысудзілі Нобэлеўскую прэмію ў літаратуры і што ён ад яе не адмовіўся як яму сказалі зрабіць. Пісьменьнікі хорам прасілі пазбавіць яго грамадзянства. На маскоўскім сходзе прамоўца Сьмірноў заклікаў да «гражданской казни» ляўрэата, заявіўшы, што ў Стакгольме заўсёды выбіраюць палітычна ненадзейных: «Прэмія Нобэля была дадзеная фашыствуючаму (!) францускаму пісьменьніку Камю, які ў Францыі вельмі мала (!) вядомы, а маральна ўяўляе асобу, побач зь якой ніколі не сядзе ні адзін пачцівы (!) пісьменьнік. Гэта Камю даслаў сяброўскую тэлеграму Пастэрнаку».
Леў Возераў позна ўвечары бачыць у Перадзелкіне гарбаватую постаць ляўрэата, які ідзе ўзбочынай дарогі, пагружаны ў думкі. Паэт робіць запіс у дзёньніку: «Ляўрэат блукае ў цемры як самы няшчасны чалавек».
У доме творчасьці ў Перадзелкіне абмяркоўваюць Пастэрнака, што ён «як крэмень», што ў ягонай творчасьці няма «вялікіх ідэяў» і што ён нікога не чытае. Заходзіць сам Пастэрнак, ён нясьмела пытаецца ў прыбіральшчыцы дазволу патэлефанаваць. І просіць каб яна папытала дазволу ў дырэктара, паколькі ён, Пастэрнак, выключаны з саюзу. Побач апынуўся Алеша, які сказаў: нічога што выключылі, тэлефануйце. Неўзабаве Алеша скажа: «Нядобра зь ім учынілі. Яго загубіла драбната».
Размова з паэтам Асеевым пра Пастэрнака. Той катэгарычны: так, менавіта «быць знакамітым непрыгожа», баяўся палітыкі, а напісаў палітычную рэч, «іншыя людзі яму нецікавыя. А раман пішацца тады, калі яны цікавыя яму».
Вясна 1959-га, выпадковыя сустрэчы з Пастэрнакам. Ён разважае пра самагубцаў і пра тое, што жыць гэта — «сур’ёзна, балесна». Зноў успамінае пра вялікую «божую ласку» адносна сябе, просіць не шкадаваць яго, нават калі зь яго «зробяць біфстроганаў». Гаворыць, што за мяжой яго ведаюць больш, чым тут і што паэту трэба выйграць ці прайграць па-буйному. І зноў ён паўтарыў, што «Жывага» — самае цікавае з напісанага ім.
Зноў Пастэрнак прыходзіў тэлефанаваць, доўгая размова зь ім, Возераў спрабаваў суцяшаць яго. Той адказаў: навошта гэта, каму кланяцца? Што потым застанецца ад паклону? Паэту важна аднойчы выйсьці за кола дазволенага. «Корань мастацтва — у асобе, бунтарстве, сваволі», а тут усё «выдрэсіравана, выпрасавана», пісьменьнікі як павукі ў слоіку, а «важна вырвацца са слоіка».
Было бачна, што засяроджаны апошнім часам на гэтым, паэт сфармуляваў для сябе прынцыпы жыцьця і творчасьці, адчуваючы пастаянны ўціск. Трэба назваць удачай, тое, што маеш і сяброў, і непрыхільнікаў, і ганьбавальнікаў, і тых, хто перасьледуе цябе, сказаў ён: «Гэтага нельга баяцца. Гэта існаваньне. Іншае — фікцыя». Ніколі ня ведаеш, дзе выйгрыш, дзе пройгрыш, але без трагізму, без неўладкаванасьці няма мастацтва… Яму заставалася жыць толькі год. Ён урэшце падпарадкаваўся: адмовіўся ад прэміі, што не ўратавала яго. Але аб гэтым Леў Возераў у сваім дзёньніку ня піша нічога.
Назвы новых кніг:
1. «The Zhivago affair. The Kremlin, the CIA, and the battle over a forbidden book».
2. «Inside the Zhivago storm. The editorial adventures of Pasternak’s masterpiece».