Чаму беларусы ў 1994 годзе абралі прэзыдэнтам «чалавека ніадкуль»? Ці справядлівым было «паўстаньне маленькага чалавека»? Выбары 1994 году — ростані ці перадвырашаны лёс?
Гэтыя пытаньні ў Праскім акцэнце абмяркоўваюць шэф-рэдактар газэты «Народная воля» Сьвятлана Калінкіна, рэдактар газэты «Салідарнасьць» Аляксандар Старыкевіч і аглядальнік радыё Свабода Віталь Цыганкоў.
«Найбольш запомнілася атмасфэра»
Мы ўсе з вамі тады актыўна асьвятлялі выбарчую кампанію: Сьвятлана — ў БелТА, Аляксандар — у «Известиях», Віталь — у «Зьвяздзе», я — на Свабодзе.
Калегі, першае пытаньне — які эпізод, сюжэт той кампаніі, падаўся тады ці падаецца зараз вам самым яскравым? Ці быў такі, ў якім, як у кроплі вады, адлюстравалася той самы «Лука-шок»?
Дракахруст: Аляксандр, што вам запомнілася і, што, магчыма, было такім паказьнікам усёй гэтай кампаніі?
Дракахруст: Віталь, і вашы ўражаньні праз 20 гадоў?
«Я ня зь левымі і ні з правымі...»
Дракахруст: Абраньне Аляксандра Лукашэнкі было ўнікальным на фоне іншых посткамуністычных краінаў. Там абіралі лідэраў шырокіх грамадзкіх рухаў — Гавэла, Валэнсу, Эльчыбея, Гамсахурдзію, абіралі былую партнамэнклятуру — Ельцына, Краўчука, Сьнегура, Бразаўскаса, словам, істэблішмэнт, стары ці новы, перабудовачны. Але, здаецца, нідзе на вяршыню ўлады воля народу не выносіла «чалавека з ніадкуль» у двукосьсі ці без. У чым прычына гэтага адрозьненьня Беларусі ад усіх?
Цыганкоў: Вось такі ўнікальны выпадак, калі адбылося супадзеньне гістарычных аб’ектыўных перадумоваў і ролі асобы ў гісторыі. Супадзеньне ўнікальнае у тым сэнсе, што менавіта асоба Аляксандра Лукашэнкі, чалавека з народу, аказалася больш прывабнай для людзей, чым падобныя кандыдаты ў іншых постсавецкіх краінах. Разам з тым гэта безумоўна была электаральная рэвалюцыя, пра якую пісалі і вы, Юры, і іншыя дасьледчыкі. Я ўзгадваю сваё інтэрвію тых часоў з Віктарам Івашкевічам, які казаў, што людзі хацелі моцнага лідэра — альбо Пазьняка, альбо Лукашэнку. Менавіта так людзі ўспрымалі гэтых кандыдатаў, хаця Пазьняк — дэмакратычны лідэр, але вось так яго ўспрымаў народ. На дваіх гэтыя два кандыдата атрымалі пад 60%, але Лукашэнка са сваімі прасавецкімі геапалітычнымі падыходамі, безумоўна, сабраў большасьць гэтага электарату. Але ў цэлым запыт быў на моцную руку, якая скончыць развал, якая навядзе парадак і ў той момант гэты запыт супаў з пэрсанальнымі якасьцямі і асаблівасьцямі Лукашэнкі.
Дракахруст: Сьвятлана, я ўсё ж такі зьвяртаю ўвагу на гэты параўнаўчы падыход. Запыт на моцную руку быў шмат дзе, але гэты запыт амаль ва ўсіх посткамуністычных краінах задавольваўся прадстаўнікамі адной з катэгорыяў — альбо былая намэнклятура, альбо новыя лідэры. Чаму Беларусь адзіная выпала з вось гэтай заканамернасьці?
Калінкіна: На гэтае пытаньне цяжка адказаць. Яго можна расцэньваць як нейкае гістарычнае супадзеньне абставінаў альбо як цуд. Магчыма гэта адбылося таму, што беларусы аказаліся найбольш даверлівымі з усіх, магчыма таму, што менавіта ў Беларусі найменшы аўтарытэт мелі статусныя пэрсоны, што кіраўнік ураду Кебіч, што былы кіраўнік Вярхоўнага савету Шушкевіч, магчыма таму, што не было кансалідаванай пазыцыі ў тых, хто кіраваў Беларусьсю. Я лічу, што тады ў Беларусі сапраўды адбылася электаральная рэвалюцыя. І калі мы зараз кажам пра тое, што мы, беларусы, памяркоўная, зусім не рэвалюцыйная нацыя, то нам неабходна памятаць, што рэвалюцыя ў 1994 годзе ў нас усё ж такі была. Іншая справа, да якіх яна прывяла вынікаў.
Дракахруст: Аляксандр, калега Сяргей Дубавец некалі пісаў пра беларускі архетып беларускага важака сялянскага паўстаньня, паўзлодзея Васіля Вашчылы. Магчыма і сапраўды 1994 год быў зьдзяйсьненьнем беларускай мары пра «мужыцкага цара», мары, абсалютна неўласьцівай, дарэчы, ані расейцам, ані ўкраінцам. І калі зьявілася магчымасьць абраць такога цара — яго і абралі.
Старыкевіч: Лукашэнка ня быў такім ужо антысыстэмным, як вы кажаце, ён быў падтрыманы часткай намэнклятуры. Атрымалася так, што афіцыйны намэнклятурны лідэр меў недастатковы аўтарытэт. Праз гэта адбыўся раскол, і сам Кебіч гэта пацьвярджае. Неаднойчы ён узгадваў, як кіраўнік ягонага выбарчага штабу Мясьніковіч ня раз езьдзіў і здаваў усю інфармацыю камандзе Лукашэнкі. Тое, што здарылася, не было беларускім цудам у чыстым выглядзе. Лукашэнка карыстаўся і падтрымкай Масквы. Можна спрачацца ў якой ступені, але гэта было.
Быў абраны вобраз народнага мсьціўцы, які дазволіў яму вельмі моцна раскруціцца і прывабіць электарат. Так што працаваў шэраг чыньнікаў, але я не перабольшваў тое, што тут быў нейкі ўнікальны зьбег падзеяў і, што атрымалася ўсё так, як нідзе ў сьвеце.
Галасаваньне сацыяльнага расколу
Дракахруст: Вы, калегі, ужо казалі пра рэакцыю нашага з вамі асяродзьдзя на вынікі галасаваньня 23 чэрвеня 1994 году. Я яе таксама памятаю: ды хто за яго галасаваў, хто гэтыя людзі, я ніводнага ня ведаю. Існуе погляд, што тое галасаваньне было своеасаблівым «паўстаньнем маленькага чалавека», кшталту таго рабацягі з «Барысаўдрэву», пра якога вы, Сьвятлана, так крытычна пісалі пару гадоў таму. А можа гэта і справядліва — такі вынік таго «паўстаньня»? А калі не, то што ж з тым «маленькім чалавекам» рабіць, каб яго калі не задаволіць, то хаця б абдурыць?
Калінкіна: Што вы маеце на ўвазе пад справядлівасьцю? Тое, што абралі Лукашэнку?
Дракахруст: Так. І ўсё астатняе.
Калінкіна: Дэмакратыя, як вядома, не ўнікальная сыстэма, але лепшае за ўсё тое, што існуе. І калі б у краіне заставаліся выбары, то ў маленькага чалавека засталіся б шанцы на рэабілітацыю і мы выбралі б іншага прэзыдэнта. Таму я зараз не вінаваціла б ні маленькага чалавека, ні сыстэму народаўладзьдзя, да якой зараз многія ставяцца крытычна. У нас пачалі спрацоўваць зусім іншыя мэханізмы. Сапраўды за Лукашэнку галасавалі простыя людзі, якія хацелі сацыяльнага рэваншу, якія былі незадаволеныя сваім жыцьцём, хацелі зьмены твараў ва ўрадзе. Усё гэта ў комплексе прывяло Аляксандра Лукашэнку да ягонай пасады. Дарэчы я ведаю вельмі шмат людзей, якія галасавалі за Лукашэнку тады, яны самі прызнаюцца, што галасавалі за яго, але зараз разарвалі б яго сваімі рукамі.
Людзям заўсёды хочацца верыць у лепшае. Лукашэнка шмат абяцаў. Тое, што разумныя людзі не здолелі супрацьпаставіць гэтаму нешта сур’ёзнае — гэта факт. Тое, што менавіта Лукашэнку абралі, я думаю, у 1994 годзе не зьяўлялася трагедыяй. Трагедыяй сталі далейшыя падзеі. Пры такой падтрымцы іншы чалавек напэўна б змог правесьці супэррэформы і мы з вамі жылі б у іншай дзяржаве. Лукашэнка пачаў умацоўваць сваю ўладу, ён лёгка яе атрымаў і зразумеў, што вельмі проста можа знайсьціся нехта іншы і прыйсьці на ягонае месца. І таму ўсе 20 гадоў Лукашэнка займаліся тым, што умацоўваў сваю пасаду. Трагедыя менавіта ў гэтым.
Дракахруст: Аляксандр, на ваш погляд, чым можна патлумачыць такі выразна сацыяльны характар таго галасаваньня?
Старыкевіч: Я не думаю, шчыра кажучы, што быў жорсткі падзел. Мне гэта не ўяўлялася, дарэчы, тады. Так, сапраўды, ні я, і ніхто з майго кола не галасаваў за яго, але было вядома, што цэлымі вёскамі ішлі, як на сьвята, галасаваць за «нашага Сашу», за «нашага Рыгоравіча», як яго пяшчотна называлі тады. Я думаю, што тыя 80 % — гэта не нейкі адзін сацыяльны пласт супраць другога, гэта былі самыя розныя людзі, у тым ліку, я думаю, што некаторыя з тых, хто галасаваў у першым туры за Пазьняка, у другім аддалі свае галасы Лукашэнку.
Дарэчы, мала хто чакаў, што Лукашэнка, нават калі пераможа, затрымаецца на пасадзе доўга. Надта камічнай выглядала гэтая асоба. Ну год, ну два, але нават тое, што ён дасядзіць да канца першага тэрміну — гэта выглядала чымсьці неверагодным.
Я б адзначыў момант, які, мне здаецца, менавіта ў электаральнай частцы перамогі Лукашэнкі быў галоўным. Ён глыбока адпавядаў тагачаснаму стану беларускага грамадзтва. На жаль, але гэта так. І прыцягнуць на свой бок гэтага «маленькага чалавека», пра якога вы кажаце, можна было толькі адным чынам. Для гэтага Зянону Пазьняку, Сяргею Навумчыку і іншым лідэрам Народнага Фронту, калі мы бярэм іх арганізацыю, трэба было стаць тым, кім яны стаць не маглі — такімі ж глыбока савецкімі людзьмі. Але абдурыць, нават калі б ставілася такая задача, не атрымалася б. У Лукашэнкі гэта значна больш аўтэнтычна выглядала, бо ён сапраўды савецкім быў і савецкім застаўся. Гэта як раз тое, да чаго імкнулася значная частка тагачаснага грамадзтва.
Дракахруст: Віталь, я вось не прыгадваю, каб Лукашэнку тады называлі Рыгоравічам, гэта, здаецца, пазьней зьявілася. Ну які з мужыка ў 38 гадоў Рыгоравіч? Але, наколькі я памятую, тады вельмі распаўсюджана ў народзе было — «за Сашку». Варта сказаць, што мы не чулі такога кшталту «за Слаўку» ці «за Зеньку», а вот «за Сашку» было. Гэта быў такі свой Сашка і, мне здаецца, што Аляксандр толькі пацьвердзіў, што сацыяльны падзел у галасаваньні быў вельмі выразны. Ён, дарэчы, застаецца і цяпер, скажам, сярод сялянаў, сярод жанчын, людзей з нізкай адукацыяй доля тых, якія за Лукашэнка, значна вышэй, чым сярод гараджанаў, мужчын, асобаў з высокай адукацыяй. Чаму так?
Цыганкоў: Я нядаўна знайшоў свой рэпартаж, які тады падчас першага туру выбараў рабіў з выбарчага ўчастку, дзе я апытваў людзей, за каго яны галасуюць. Адразу можна сказаць пра атмасфэру: сярод 15 чалавек, якіх я апытаў, мне толькі адзін адмовіўся адказаць, за каго ён будзе галасаваць. Я проста нагадаю гэта для нашых слухачоў, якія цудоўна ўяўляюць, як бы сёньня прайшло такое апытаньне. Напэўна, нават у Менску (я тады праводзіў апытаньне ў сталіцы) не захоча гаварыць, за каго ён прагаласуе. Але тады ўсе шчыра гаварылі і тлумачылі чаму.
І адказы адлюстроўвалі прыблізна тыя ж вынікі галасаваньня, якія былі па Менску, калі 4 кандыдаты — Шушкевіч, Пазняк, Кебіч і Лукашэнка атрымалі прыблізна роўную колькасьць галасоў. Так і ў маім апытаньні было. Два міліцыянеры сказалі, што за Пазьняка, інжынэр сказаў, што за Пазьняка, пэнсіянэр і настаўніца сказалі, што за Кебіча. За Лукашэнку, памятаю, былы маладая прадавачка, маці-адзіночка. І гэта таксама адпавядае тым уяўленьням аб структуры падтрымкі Лукашэнкі, якая была і якая ёсьць. Ну і чаму гэта застаецца?
Таму што Лукашэнка адлюстроўвае запыт менавіта такой катэгорыі людзей. І сёньня значная частка беларускага насельніцтва не дацягвае да сярэдняга заробку ў 550 даляраў. І толькі зусім маленькая колькасьць мае звыш 1000 даляраў — гэта літаральна некалькі адсоткаў на ўсю Беларусь. І мы разумеем, на каго Лукашэнка працуе з пункту гледжаньня менавіта выбарчых тэхналёгіяў — на бедную частку грамадзтва. Тады гэта было больш выразна, але застаецца і зараз.
Дракахруст: Віталь, але ж гэтыя людзі былі беднымі і 20 гадоў таму, яны засталіся беднымі і пры Лукашэнку, але чамусьці ён можа на іх абаперціся. Чаму?
Цыганкоў: Па-першае, беднасьць гэта адносная, тады сярэдні заробак быў 20-30 даляраў у месяц, цяпер ён 550 даляраў у месяц. І людзі думаюць, што цяпер яны жывуць лепш, чым яны жылі ў 1994 годзе. У гэтым сэнсе, па-першае, ёсьць што губляць, а раптам будзе горш, па-другое, іх невысокія патрабаваньні да жыцьця Лукашэнка так ці інакш задаволіў.
Гэта фэномэн многіх бедных грамадзтваў — што бедныя галасуюць за менш дэмакратычнага лідэра, за лідэра, які забясьпечыць ім беднае, але ўстойлівае жыцьцё замест нейкіх яскравых пэрспэктываў. Магчыма, такім людзям больш страшны гэтыя яскравыя пэрспэктывы, а ім лепш як раз устойлівае, хай сабе небагатая, але надзейнае жыцьцё і надзейны заробак. Гэта таксама цяперашні беларускі фэномэн, калі людзям дастаткова мець свае 500-600 даляраў, яны не спрабуюць атрымліваць новую адукацыю, атрымліваць новыя магчымасьці, кудысьці імкнуцца, а значная частка насельніцтва задаволеная гэтым сярэднім беларускім узроўнем.
Ці магла гісторыя пайсьці інакш?
Дракахруст: Часам трактоўка гісторыі Беларусі да Лукашэнкі і пасьля яго прыходу да ўлады нагадвае стары анэкдот «Пришел поручик Ржевский и все опошлил». Але можа кароткая дэмакратычная інтэрлюдыя 1991-1993 гадоў была ў любым выпадку прырэчаная, новы, ўжо несавецкі аўтаратарызм быў непазьбежны і Лукашэнка проста злавіў трэнд? Вы, Віталь, неяк пісалі, што калі б перамог Кебіч, стан Беларусі зараз ня надта б адрозьніваўся ад цяперашняга. Ці выбары 1994 год сталі ўсё ж кропкай біфуркацыі, пасьля якой Беларусь усё далей адыходзіла ад іншага, цалкам магчымага сцэнару?
Калінкіна: Гісторыя не ведае ўмоўнага ўладу, таму тут цяжка гадаць, але мне здаецца, што ў Беларусі быў шанец як мінімум паўтарыць украінскі сцэнар, выбраць эўрапейскі шлях разьвіцьця, а не шлях канфрантацыі. Гэта адпавядала настроям нашага грамадзтва і адпавядае цяпер. Беларусы ніколі не хацелі мець «жалезную заслону» на заходняй мяжы і не баяліся Эўропы так, як гэта адбываецца ў Таджыкістане і Туркмэністане. Але быў абраны той шлях, які быў абраны. Мне здаецца, што за 20 гадоў мы далёка адышлі і адсталі ад таго, што маглі б зрабіць, калі б у 1994 годзе падзеі разьвіваліся па-іншаму. На мой погляд, гэта змарнаваны ў нейкім сэнсе час, бо вярнуцца ў Савецкі Саюз немагчыма ніводнай краіне, і Расеі ў тым ліку. Але мы імкнёмся да гэтага 20 гадоў і жывем, як кажуць, у такім пераходным пэрыядзе, толькі ніхто не сказаў, куды зьдзяйсьняем гэты пераход. Таму, мне падаецца, што мы згубілі час з Аляксандрам Лукашэнкам і на жаль працягваем гэта рабіць.
Дракахруст: Аляксандр, ці згодны вы з думкай, што тыя выбары былі ростанямі і ці толькі яны былі ростанямі? Прыгадваю першую прэсавую канфэрэнцыю наваабранага прэзыдэнта, тады Лукашэнка сказаў, што будзе кіраваць 13 гадоў. Усе тады пасьміхаліся з гэтага. Але цікава, што ён і сам, так здаецца, ня думаў, што атрымаецца значна даўжэй.
Старыкевіч: Насамрэч ніхто ня ведаў і ня ведае, як яно будзе. Таму адказваць на гэтае пытаньне можна па-рознаму. Ня ведаю, ці магчыма было гэтага пазьбегнуць, але надыход аўтарытарызму ў Беларусі быў цалкам лягічным. На жаль, трэба прызнаць, мы мелі глыбока савецкае грамадзтва. БССР была самая савецкая рэспубліка ў былым СССР. Прыгадайце хаця б вынікі рэфэрэндуму аб захаваньні СССР, які адбыўся ў сакавіку 1991 года. Калі раптам праз паўгоду атрымалася, што ў нас незалежная дзяржава і няма кампартыі ў руля, гэта ўсё здавалася вонкавымі рэчамі. Унутры грамадзтва засталося савецкім, потым пачало нарастаць расчараваньне, бо нават тыя, хто быў за перамены, думалі, што наступіць дэмакратыя і за ёй адразу рай, дзе ўсе будуць жыць добра. А жыцьцё пагаршалася.
У выніку ўзьнікла жаданьне вярнуцца ў той куток, дзе было ня так кепска людзям, якія не змаглі прыстасавацца да новых умоваў жыцьця. Таму я мяркую, што нічога выпадковага ў прыходзе Лукашэнкі няма і не было. Гэта як раз быў бы нейкі камплімэнт нам, калі б Лукашэнка нейкім цудам праскочыў на сваю пасаду. А так усё атрымалася досыць лягічна.
Дракахруст: Віталь, я прыгадаў ваш блог, вы там сказалі пра Кебіча. Але па сутнасьці Пазьняк ці Шушкевіч — гэта былі іншыя варыянты?
Цыганкоў: Я прызнаюся, што варыянты Пазьняк, Шушкевіч, Карпенка былі немагчымыя ў той грамадзкай атмасфэры. Я таксама працягну думку Аляксандра Старыкевіча, які казаў, што людзі тады не ўяўлялі пра Лукашэнку, што ён будзе так доўга кіраваць. Шчыра прызнацца, і я думаў, што ён прыйшоў ненадоўга. Мне здавалася, што будзе абраны новы парлямэнт, які ў далейшым уступіць у канфлікт са стылем кіраваньня Лукашэнкі.
Дракахруст: Віталь, памятаеце, тады жонка Лукашэнкі сказала, што «майго Сашку больш за 2 гады нідзе не трымалі». І ўсе рагаталі, маўляў, і на гэтай пасадзе не затрымаецца.
Цыганкоў: Так. Але што да парлямэнту, то не такім я быў і недарэчным у сваіх прагнозах, бо ў 1996 годзе так і атрымалася, проста з іншым вынікам: перамог Лукашэнка, а не Вярхоўны Савет. Але я не лічу, што такім ужо непазьбежным быў пераход да аўтарытарных мэтадаў кіраваньня, да савецкай эканомікі, які адбываўся з 1996 году. Прыгадаем, што першыя два гады каманда Лукашэнкі, ў якую ўваходзілі і Багданкевіч, і Чыгір, праводзілі нармальныя рынкавыя рэформы пры падтрымцы МВФ, пры падтрымцы Ганчара і іншых рыначнікаў у адміністрацыі. Каб не гэтае жаданьне адыграць асабістую ролю ў гісторыі, не асабістая прага Лукашэнкі да аўтарытарызму, а плюс каб не ягонае жаданьне атрымаць шапку Манамаха, пад што ён з сярэдзіны 90-х стаў будаваць сваю палітыку, то нават з гэтым прэзыдэнтам у гэтым грамадзтве ўсё магло павярнуцца па-іншаму. Менавіта вось гэтыя асабістыя якасьці Лукашэнкі ў значнай ступені пераламілі нават і грамадзкі настрой, бо не было ўжо такога моцнага жаданьня руйнаваць ўсе дэмакратычныя інстытуты, руйнаваць беларускую мову, што адбылося пры Лукашэнку.
«Найбольш запомнілася атмасфэра»
Юры Дракахруст
Дракахруст: «Лука-шок» — так назваў свой рэпартаж пра першы тур прэзыдэнцкіх выбараў 1994 году наш калега, журналіст Ігар Сінякевіч. 23 чэрвеня шараговы дэпутат парлямэнту атрымаў аглушальную перамогу над тагачаснымі «цяжкавагавікамі» беларускай палітыкі. Праз два тыдні, ў другім туры перамога была яшчэ больш пераканаўчай, але шокам стаў менавіта першы тур.Мы ўсе з вамі тады актыўна асьвятлялі выбарчую кампанію: Сьвятлана — ў БелТА, Аляксандар — у «Известиях», Віталь — у «Зьвяздзе», я — на Свабодзе.
Калегі, першае пытаньне — які эпізод, сюжэт той кампаніі, падаўся тады ці падаецца зараз вам самым яскравым? Ці быў такі, ў якім, як у кроплі вады, адлюстравалася той самы «Лука-шок»?
Сьвятлана Калінкіна
Калінкіна: Мне цяжка сказаць. Я больш памятаю атмасфэру, надзею на зьмены, на новых асобаў, якія прыйдуць да ўлады. А калі казаць пра эпізод, то мне асабіста больш за ўсё запомніўся так званы скандал са стуардэсай. Мне тады давялося разьбірацца з гэтым скандалам і я ўпершыню бачыла Аляксандра Лукашэнку разгубленым, ледзь ці не са сьлязьмі на вачах, і ён быў зусім не такі, як зараз. Я думаю, што мы ў тыя часы ўпершыню перажывалі вопыт палітычнай барацьбы, таму было шмат расчараваньняў і надзеяў. Мне гэтым тая кампанія і запомнілася, бо гэта была такая першая значная палітычная падзея.Дракахруст: Аляксандр, што вам запомнілася і, што, магчыма, было такім паказьнікам усёй гэтай кампаніі?
Аляксандар Старыкевіч
Старыкевіч: Насамрэч быў шэраг эпізодаў, якія можна прыгадаць. Гэта і парваны пінжак Лукашэнкі, і многія іншыя рэчы, як, канечне, «замах па Лёзнам» так званы, але тут нельга казаць пра тое, што яны былі ў нейкай ступені сымбалічнымі і ўяўлялі, як у кроплі вады, ўсю гэтую кампанію. Прыгадваецца на сёньняшні дзень больш за ўсё атмасфэра і прыгадваецца тое, што калі мы вырваліся з СССР, здавалася, што самае горшае ззаду, што далей так ці інакш справы пойдуць добра і ніхто не ўяўляў сабе магчымасьці вяртаньня ў савецкі час, я маю на ўвазе сваё асяродзьдзе. Нашы людзі жылі яе напярэдадні землятрусу, не падазраючы, што ўжо на наступны дзень жыцьцё зьменіцца на доўгія гады.Дракахруст: Віталь, і вашы ўражаньні праз 20 гадоў?
Віталь Цыганкоў
Цыганкоў: Момантаў такіх было шмат. Калі перачытваць кнігі-успаміны тых гадоў, то сапраўды можна ўзгадаць эпізод са стуардэсай і, напрыклад, эпізод з арыштаванымі плякатамі Лукашэнкі на мяжы і эпізод, калі аўтамабіль Лукашэнкі нібыта абстралялі і як потым даказала кебічаўская пракуратура, што нічога гэтага не было. Мне здаецца, што самы галоўны шок — гэта вынік першага туру, калі Аляксандр Лукашэнка атрымаў 45%. Я нагадаю, што яшчэ на пачатку чэрвеня рэйтынгі ў Кебіча і ў Лукашэнкі былі аднолькавыя. 12 красавіка Кебіч падпісаў пагадненьня аб стварэньні адзінай рублёвай зоны, што павялічыла ягоны рэйтынг і ён дагнаў Лукашэнку. Але потым стала зразумела, што гэтае пагадненьне не спрацуе, бо Багданкевіч яго не падпісаў і людзям стала зразумела, што Расея на гэта не пойдзе, і што расейскія рублі на беларускіх зайцаў мяняць не будуць. Лукашэнка вырваўся наперад, але ніхто ні ў нашым асяродзьдзі, ні ў іншым не мог уявіць, што ён атрымае ў першым туры 45%, а тагачасны прэм’ер Кебіч — усяго 17%.«Я ня зь левымі і ні з правымі...»
Дракахруст: Абраньне Аляксандра Лукашэнкі было ўнікальным на фоне іншых посткамуністычных краінаў. Там абіралі лідэраў шырокіх грамадзкіх рухаў — Гавэла, Валэнсу, Эльчыбея, Гамсахурдзію, абіралі былую партнамэнклятуру — Ельцына, Краўчука, Сьнегура, Бразаўскаса, словам, істэблішмэнт, стары ці новы, перабудовачны. Але, здаецца, нідзе на вяршыню ўлады воля народу не выносіла «чалавека з ніадкуль» у двукосьсі ці без. У чым прычына гэтага адрозьненьня Беларусі ад усіх?
Цыганкоў: Вось такі ўнікальны выпадак, калі адбылося супадзеньне гістарычных аб’ектыўных перадумоваў і ролі асобы ў гісторыі. Супадзеньне ўнікальнае у тым сэнсе, што менавіта асоба Аляксандра Лукашэнкі, чалавека з народу, аказалася больш прывабнай для людзей, чым падобныя кандыдаты ў іншых постсавецкіх краінах. Разам з тым гэта безумоўна была электаральная рэвалюцыя, пра якую пісалі і вы, Юры, і іншыя дасьледчыкі. Я ўзгадваю сваё інтэрвію тых часоў з Віктарам Івашкевічам, які казаў, што людзі хацелі моцнага лідэра — альбо Пазьняка, альбо Лукашэнку. Менавіта так людзі ўспрымалі гэтых кандыдатаў, хаця Пазьняк — дэмакратычны лідэр, але вось так яго ўспрымаў народ. На дваіх гэтыя два кандыдата атрымалі пад 60%, але Лукашэнка са сваімі прасавецкімі геапалітычнымі падыходамі, безумоўна, сабраў большасьць гэтага электарату. Але ў цэлым запыт быў на моцную руку, якая скончыць развал, якая навядзе парадак і ў той момант гэты запыт супаў з пэрсанальнымі якасьцямі і асаблівасьцямі Лукашэнкі.
Дракахруст: Сьвятлана, я ўсё ж такі зьвяртаю ўвагу на гэты параўнаўчы падыход. Запыт на моцную руку быў шмат дзе, але гэты запыт амаль ва ўсіх посткамуністычных краінах задавольваўся прадстаўнікамі адной з катэгорыяў — альбо былая намэнклятура, альбо новыя лідэры. Чаму Беларусь адзіная выпала з вось гэтай заканамернасьці?
Калінкіна: На гэтае пытаньне цяжка адказаць. Яго можна расцэньваць як нейкае гістарычнае супадзеньне абставінаў альбо як цуд. Магчыма гэта адбылося таму, што беларусы аказаліся найбольш даверлівымі з усіх, магчыма таму, што менавіта ў Беларусі найменшы аўтарытэт мелі статусныя пэрсоны, што кіраўнік ураду Кебіч, што былы кіраўнік Вярхоўнага савету Шушкевіч, магчыма таму, што не было кансалідаванай пазыцыі ў тых, хто кіраваў Беларусьсю. Я лічу, што тады ў Беларусі сапраўды адбылася электаральная рэвалюцыя. І калі мы зараз кажам пра тое, што мы, беларусы, памяркоўная, зусім не рэвалюцыйная нацыя, то нам неабходна памятаць, што рэвалюцыя ў 1994 годзе ў нас усё ж такі была. Іншая справа, да якіх яна прывяла вынікаў.
Дракахруст: Аляксандр, калега Сяргей Дубавец некалі пісаў пра беларускі архетып беларускага важака сялянскага паўстаньня, паўзлодзея Васіля Вашчылы. Магчыма і сапраўды 1994 год быў зьдзяйсьненьнем беларускай мары пра «мужыцкага цара», мары, абсалютна неўласьцівай, дарэчы, ані расейцам, ані ўкраінцам. І калі зьявілася магчымасьць абраць такога цара — яго і абралі.
Старыкевіч: Лукашэнка ня быў такім ужо антысыстэмным, як вы кажаце, ён быў падтрыманы часткай намэнклятуры. Атрымалася так, што афіцыйны намэнклятурны лідэр меў недастатковы аўтарытэт. Праз гэта адбыўся раскол, і сам Кебіч гэта пацьвярджае. Неаднойчы ён узгадваў, як кіраўнік ягонага выбарчага штабу Мясьніковіч ня раз езьдзіў і здаваў усю інфармацыю камандзе Лукашэнкі. Тое, што здарылася, не было беларускім цудам у чыстым выглядзе. Лукашэнка карыстаўся і падтрымкай Масквы. Можна спрачацца ў якой ступені, але гэта было.
Быў абраны вобраз народнага мсьціўцы, які дазволіў яму вельмі моцна раскруціцца і прывабіць электарат. Так што працаваў шэраг чыньнікаў, але я не перабольшваў тое, што тут быў нейкі ўнікальны зьбег падзеяў і, што атрымалася ўсё так, як нідзе ў сьвеце.
Галасаваньне сацыяльнага расколу
Дракахруст: Вы, калегі, ужо казалі пра рэакцыю нашага з вамі асяродзьдзя на вынікі галасаваньня 23 чэрвеня 1994 году. Я яе таксама памятаю: ды хто за яго галасаваў, хто гэтыя людзі, я ніводнага ня ведаю. Існуе погляд, што тое галасаваньне было своеасаблівым «паўстаньнем маленькага чалавека», кшталту таго рабацягі з «Барысаўдрэву», пра якога вы, Сьвятлана, так крытычна пісалі пару гадоў таму. А можа гэта і справядліва — такі вынік таго «паўстаньня»? А калі не, то што ж з тым «маленькім чалавекам» рабіць, каб яго калі не задаволіць, то хаця б абдурыць?
Калінкіна: Што вы маеце на ўвазе пад справядлівасьцю? Тое, што абралі Лукашэнку?
Дракахруст: Так. І ўсё астатняе.
Калінкіна: Дэмакратыя, як вядома, не ўнікальная сыстэма, але лепшае за ўсё тое, што існуе. І калі б у краіне заставаліся выбары, то ў маленькага чалавека засталіся б шанцы на рэабілітацыю і мы выбралі б іншага прэзыдэнта. Таму я зараз не вінаваціла б ні маленькага чалавека, ні сыстэму народаўладзьдзя, да якой зараз многія ставяцца крытычна. У нас пачалі спрацоўваць зусім іншыя мэханізмы. Сапраўды за Лукашэнку галасавалі простыя людзі, якія хацелі сацыяльнага рэваншу, якія былі незадаволеныя сваім жыцьцём, хацелі зьмены твараў ва ўрадзе. Усё гэта ў комплексе прывяло Аляксандра Лукашэнку да ягонай пасады. Дарэчы я ведаю вельмі шмат людзей, якія галасавалі за Лукашэнку тады, яны самі прызнаюцца, што галасавалі за яго, але зараз разарвалі б яго сваімі рукамі.
Людзям заўсёды хочацца верыць у лепшае. Лукашэнка шмат абяцаў. Тое, што разумныя людзі не здолелі супрацьпаставіць гэтаму нешта сур’ёзнае — гэта факт. Тое, што менавіта Лукашэнку абралі, я думаю, у 1994 годзе не зьяўлялася трагедыяй. Трагедыяй сталі далейшыя падзеі. Пры такой падтрымцы іншы чалавек напэўна б змог правесьці супэррэформы і мы з вамі жылі б у іншай дзяржаве. Лукашэнка пачаў умацоўваць сваю ўладу, ён лёгка яе атрымаў і зразумеў, што вельмі проста можа знайсьціся нехта іншы і прыйсьці на ягонае месца. І таму ўсе 20 гадоў Лукашэнка займаліся тым, што умацоўваў сваю пасаду. Трагедыя менавіта ў гэтым.
Дракахруст: Аляксандр, на ваш погляд, чым можна патлумачыць такі выразна сацыяльны характар таго галасаваньня?
Старыкевіч: Я не думаю, шчыра кажучы, што быў жорсткі падзел. Мне гэта не ўяўлялася, дарэчы, тады. Так, сапраўды, ні я, і ніхто з майго кола не галасаваў за яго, але было вядома, што цэлымі вёскамі ішлі, як на сьвята, галасаваць за «нашага Сашу», за «нашага Рыгоравіча», як яго пяшчотна называлі тады. Я думаю, што тыя 80 % — гэта не нейкі адзін сацыяльны пласт супраць другога, гэта былі самыя розныя людзі, у тым ліку, я думаю, што некаторыя з тых, хто галасаваў у першым туры за Пазьняка, у другім аддалі свае галасы Лукашэнку.
Дарэчы, мала хто чакаў, што Лукашэнка, нават калі пераможа, затрымаецца на пасадзе доўга. Надта камічнай выглядала гэтая асоба. Ну год, ну два, але нават тое, што ён дасядзіць да канца першага тэрміну — гэта выглядала чымсьці неверагодным.
Я б адзначыў момант, які, мне здаецца, менавіта ў электаральнай частцы перамогі Лукашэнкі быў галоўным. Ён глыбока адпавядаў тагачаснаму стану беларускага грамадзтва. На жаль, але гэта так. І прыцягнуць на свой бок гэтага «маленькага чалавека», пра якога вы кажаце, можна было толькі адным чынам. Для гэтага Зянону Пазьняку, Сяргею Навумчыку і іншым лідэрам Народнага Фронту, калі мы бярэм іх арганізацыю, трэба было стаць тым, кім яны стаць не маглі — такімі ж глыбока савецкімі людзьмі. Але абдурыць, нават калі б ставілася такая задача, не атрымалася б. У Лукашэнкі гэта значна больш аўтэнтычна выглядала, бо ён сапраўды савецкім быў і савецкім застаўся. Гэта як раз тое, да чаго імкнулася значная частка тагачаснага грамадзтва.
Дракахруст: Віталь, я вось не прыгадваю, каб Лукашэнку тады называлі Рыгоравічам, гэта, здаецца, пазьней зьявілася. Ну які з мужыка ў 38 гадоў Рыгоравіч? Але, наколькі я памятую, тады вельмі распаўсюджана ў народзе было — «за Сашку». Варта сказаць, што мы не чулі такога кшталту «за Слаўку» ці «за Зеньку», а вот «за Сашку» было. Гэта быў такі свой Сашка і, мне здаецца, што Аляксандр толькі пацьвердзіў, што сацыяльны падзел у галасаваньні быў вельмі выразны. Ён, дарэчы, застаецца і цяпер, скажам, сярод сялянаў, сярод жанчын, людзей з нізкай адукацыяй доля тых, якія за Лукашэнка, значна вышэй, чым сярод гараджанаў, мужчын, асобаў з высокай адукацыяй. Чаму так?
Цыганкоў: Я нядаўна знайшоў свой рэпартаж, які тады падчас першага туру выбараў рабіў з выбарчага ўчастку, дзе я апытваў людзей, за каго яны галасуюць. Адразу можна сказаць пра атмасфэру: сярод 15 чалавек, якіх я апытаў, мне толькі адзін адмовіўся адказаць, за каго ён будзе галасаваць. Я проста нагадаю гэта для нашых слухачоў, якія цудоўна ўяўляюць, як бы сёньня прайшло такое апытаньне. Напэўна, нават у Менску (я тады праводзіў апытаньне ў сталіцы) не захоча гаварыць, за каго ён прагаласуе. Але тады ўсе шчыра гаварылі і тлумачылі чаму.
І адказы адлюстроўвалі прыблізна тыя ж вынікі галасаваньня, якія былі па Менску, калі 4 кандыдаты — Шушкевіч, Пазняк, Кебіч і Лукашэнка атрымалі прыблізна роўную колькасьць галасоў. Так і ў маім апытаньні было. Два міліцыянеры сказалі, што за Пазьняка, інжынэр сказаў, што за Пазьняка, пэнсіянэр і настаўніца сказалі, што за Кебіча. За Лукашэнку, памятаю, былы маладая прадавачка, маці-адзіночка. І гэта таксама адпавядае тым уяўленьням аб структуры падтрымкі Лукашэнкі, якая была і якая ёсьць. Ну і чаму гэта застаецца?
Таму што Лукашэнка адлюстроўвае запыт менавіта такой катэгорыі людзей. І сёньня значная частка беларускага насельніцтва не дацягвае да сярэдняга заробку ў 550 даляраў. І толькі зусім маленькая колькасьць мае звыш 1000 даляраў — гэта літаральна некалькі адсоткаў на ўсю Беларусь. І мы разумеем, на каго Лукашэнка працуе з пункту гледжаньня менавіта выбарчых тэхналёгіяў — на бедную частку грамадзтва. Тады гэта было больш выразна, але застаецца і зараз.
Дракахруст: Віталь, але ж гэтыя людзі былі беднымі і 20 гадоў таму, яны засталіся беднымі і пры Лукашэнку, але чамусьці ён можа на іх абаперціся. Чаму?
Цыганкоў: Па-першае, беднасьць гэта адносная, тады сярэдні заробак быў 20-30 даляраў у месяц, цяпер ён 550 даляраў у месяц. І людзі думаюць, што цяпер яны жывуць лепш, чым яны жылі ў 1994 годзе. У гэтым сэнсе, па-першае, ёсьць што губляць, а раптам будзе горш, па-другое, іх невысокія патрабаваньні да жыцьця Лукашэнка так ці інакш задаволіў.
Гэта фэномэн многіх бедных грамадзтваў — што бедныя галасуюць за менш дэмакратычнага лідэра, за лідэра, які забясьпечыць ім беднае, але ўстойлівае жыцьцё замест нейкіх яскравых пэрспэктываў. Магчыма, такім людзям больш страшны гэтыя яскравыя пэрспэктывы, а ім лепш як раз устойлівае, хай сабе небагатая, але надзейнае жыцьцё і надзейны заробак. Гэта таксама цяперашні беларускі фэномэн, калі людзям дастаткова мець свае 500-600 даляраў, яны не спрабуюць атрымліваць новую адукацыю, атрымліваць новыя магчымасьці, кудысьці імкнуцца, а значная частка насельніцтва задаволеная гэтым сярэднім беларускім узроўнем.
Ці магла гісторыя пайсьці інакш?
Дракахруст: Часам трактоўка гісторыі Беларусі да Лукашэнкі і пасьля яго прыходу да ўлады нагадвае стары анэкдот «Пришел поручик Ржевский и все опошлил». Але можа кароткая дэмакратычная інтэрлюдыя 1991-1993 гадоў была ў любым выпадку прырэчаная, новы, ўжо несавецкі аўтаратарызм быў непазьбежны і Лукашэнка проста злавіў трэнд? Вы, Віталь, неяк пісалі, што калі б перамог Кебіч, стан Беларусі зараз ня надта б адрозьніваўся ад цяперашняга. Ці выбары 1994 год сталі ўсё ж кропкай біфуркацыі, пасьля якой Беларусь усё далей адыходзіла ад іншага, цалкам магчымага сцэнару?
Калінкіна: Гісторыя не ведае ўмоўнага ўладу, таму тут цяжка гадаць, але мне здаецца, што ў Беларусі быў шанец як мінімум паўтарыць украінскі сцэнар, выбраць эўрапейскі шлях разьвіцьця, а не шлях канфрантацыі. Гэта адпавядала настроям нашага грамадзтва і адпавядае цяпер. Беларусы ніколі не хацелі мець «жалезную заслону» на заходняй мяжы і не баяліся Эўропы так, як гэта адбываецца ў Таджыкістане і Туркмэністане. Але быў абраны той шлях, які быў абраны. Мне здаецца, што за 20 гадоў мы далёка адышлі і адсталі ад таго, што маглі б зрабіць, калі б у 1994 годзе падзеі разьвіваліся па-іншаму. На мой погляд, гэта змарнаваны ў нейкім сэнсе час, бо вярнуцца ў Савецкі Саюз немагчыма ніводнай краіне, і Расеі ў тым ліку. Але мы імкнёмся да гэтага 20 гадоў і жывем, як кажуць, у такім пераходным пэрыядзе, толькі ніхто не сказаў, куды зьдзяйсьняем гэты пераход. Таму, мне падаецца, што мы згубілі час з Аляксандрам Лукашэнкам і на жаль працягваем гэта рабіць.
Дракахруст: Аляксандр, ці згодны вы з думкай, што тыя выбары былі ростанямі і ці толькі яны былі ростанямі? Прыгадваю першую прэсавую канфэрэнцыю наваабранага прэзыдэнта, тады Лукашэнка сказаў, што будзе кіраваць 13 гадоў. Усе тады пасьміхаліся з гэтага. Але цікава, што ён і сам, так здаецца, ня думаў, што атрымаецца значна даўжэй.
Старыкевіч: Насамрэч ніхто ня ведаў і ня ведае, як яно будзе. Таму адказваць на гэтае пытаньне можна па-рознаму. Ня ведаю, ці магчыма было гэтага пазьбегнуць, але надыход аўтарытарызму ў Беларусі быў цалкам лягічным. На жаль, трэба прызнаць, мы мелі глыбока савецкае грамадзтва. БССР была самая савецкая рэспубліка ў былым СССР. Прыгадайце хаця б вынікі рэфэрэндуму аб захаваньні СССР, які адбыўся ў сакавіку 1991 года. Калі раптам праз паўгоду атрымалася, што ў нас незалежная дзяржава і няма кампартыі ў руля, гэта ўсё здавалася вонкавымі рэчамі. Унутры грамадзтва засталося савецкім, потым пачало нарастаць расчараваньне, бо нават тыя, хто быў за перамены, думалі, што наступіць дэмакратыя і за ёй адразу рай, дзе ўсе будуць жыць добра. А жыцьцё пагаршалася.
У выніку ўзьнікла жаданьне вярнуцца ў той куток, дзе было ня так кепска людзям, якія не змаглі прыстасавацца да новых умоваў жыцьця. Таму я мяркую, што нічога выпадковага ў прыходзе Лукашэнкі няма і не было. Гэта як раз быў бы нейкі камплімэнт нам, калі б Лукашэнка нейкім цудам праскочыў на сваю пасаду. А так усё атрымалася досыць лягічна.
Дракахруст: Віталь, я прыгадаў ваш блог, вы там сказалі пра Кебіча. Але па сутнасьці Пазьняк ці Шушкевіч — гэта былі іншыя варыянты?
Цыганкоў: Я прызнаюся, што варыянты Пазьняк, Шушкевіч, Карпенка былі немагчымыя ў той грамадзкай атмасфэры. Я таксама працягну думку Аляксандра Старыкевіча, які казаў, што людзі тады не ўяўлялі пра Лукашэнку, што ён будзе так доўга кіраваць. Шчыра прызнацца, і я думаў, што ён прыйшоў ненадоўга. Мне здавалася, што будзе абраны новы парлямэнт, які ў далейшым уступіць у канфлікт са стылем кіраваньня Лукашэнкі.
Дракахруст: Віталь, памятаеце, тады жонка Лукашэнкі сказала, што «майго Сашку больш за 2 гады нідзе не трымалі». І ўсе рагаталі, маўляў, і на гэтай пасадзе не затрымаецца.
Цыганкоў: Так. Але што да парлямэнту, то не такім я быў і недарэчным у сваіх прагнозах, бо ў 1996 годзе так і атрымалася, проста з іншым вынікам: перамог Лукашэнка, а не Вярхоўны Савет. Але я не лічу, што такім ужо непазьбежным быў пераход да аўтарытарных мэтадаў кіраваньня, да савецкай эканомікі, які адбываўся з 1996 году. Прыгадаем, што першыя два гады каманда Лукашэнкі, ў якую ўваходзілі і Багданкевіч, і Чыгір, праводзілі нармальныя рынкавыя рэформы пры падтрымцы МВФ, пры падтрымцы Ганчара і іншых рыначнікаў у адміністрацыі. Каб не гэтае жаданьне адыграць асабістую ролю ў гісторыі, не асабістая прага Лукашэнкі да аўтарытарызму, а плюс каб не ягонае жаданьне атрымаць шапку Манамаха, пад што ён з сярэдзіны 90-х стаў будаваць сваю палітыку, то нават з гэтым прэзыдэнтам у гэтым грамадзтве ўсё магло павярнуцца па-іншаму. Менавіта вось гэтыя асабістыя якасьці Лукашэнкі ў значнай ступені пераламілі нават і грамадзкі настрой, бо не было ўжо такога моцнага жаданьня руйнаваць ўсе дэмакратычныя інстытуты, руйнаваць беларускую мову, што адбылося пры Лукашэнку.