Вёска Гдзень Брагінскага раёну месьціцца на самым поўдні Беларусі. Адсюль да ўкраінскага Чарнобыля рукой падаць, а да сумнавядомай атамнай станцыі не набіраецца й 30 кілямэтраў. Пасьля катастрофы вёску Гдзень двойчы адсялялі. Але тут дагэтуль жывуць людзі.
Калі ехаць з Брагіна ў Гдзень, то падарожніка не пакідае адчуваньне, што едзеш на самы край сьвету. Асабліва гэтае адчуваньне нарастае на апошнім дзясятку кілямэтраў. Шаша ад беларуска-ўкраінскага пераходу «Камарын» у бок Чарнобыля разьбітая, паабапал — вялікія дзялянкі спрэс паваленага лесу, на якіх і дрэўца зялёнага ня бачна — такія агромністыя незагоеныя раны на целе зямлі.
Сама ж вёска нібы хаваецца ў кустоўі, што буйна парасло тут пасьля чарнобыльскай катастрофы. І сярод гэтага кустоўя — выспачкі «жывых» хатаў са сьвежаўзаранымі гародамі.
Васьмідзесяцітрохгадовая Антаніна Леўчанка, былая працаўніца калгасу «Чырвоная Ўкраіна», нікуды зь вёскі не зьяжджала. Жыве тут з сынам-інвалідам. Ня так даўно пахавала мужа. Дый сама амаль страціла ўжо зрок, але не шкадуе, што засталася ў роднай вёсцы:
«Мяне й сыны да сябе забіралі — адзін і другі. Але я ведаю, што я ў сваёй хаце. Я во ступіла — і ведаю, што гэта сьцежка. І куды я паеду, калі я нічога ня бачу? А тут я хоць кіёчкам пастукаю: ага, гэта сьцежка. Гэта ўжо два гады, як я такая. Раней жа я працавала — варыла, прыбірала. А калі ня стала бачыць, то ўжо села».
На панадворку жанчына арыентуецца па памяці, выкарыстоўваючы дзеля падстрахоўкі кіёчак. Лічыць, што ад радыяцыі, прынамсі на Гомельшчыне, асабліва не схаваесься:
«Радыяцыя — яна ўсюды аднолькавая. Ва ўсіх паселішчах, дзе яна праляцела й пабывала. Амаль усюды нароўні. Вядома, у нас тут да станцыі блізка. А як у тым Чарнобылі, прымаюць тую радыяцыю ці не, то хто ж яго ведае. Але ж, мусіць, трымаюць. Колькі Бог адвёў, столькі ўжо і будзем жыць — больш не пражывеш».
Адзін з сыноў Антаніны, Анатоль, бачачы, як вёска з кожны годам гібее, намагаўся хоць неяк яе адрадзіць. Побач з домам на гектарнай плошчы заклаў нешта накшталт батанічнага саду — з рэдкімі дрэвамі, сажалкай і ружовымі німфэямі ў ёй:
«Дрэвы, кветкі — усё гэта дар Божы. Бярэм прыклад з Бога. Усім трэба гэтым займацца — зямлю ўпрыгожваць, абнаўляць».
Анатоль пісаў нават двум прэзыдэнтам — беларускаму і расейскаму, каб дапамаглі адрадзіць чарнобыльскую вёску. У Маскве праз дэпартамэнт расьлінаводзтва Мінсельгасу Расеі «гдзенеўскі батанік» атрымаў 3200 рублёў на пару саджанцаў кедраў і піхты сыбірскай. А лісты да кіраўніка беларускай дзяржавы перасылалі ў Брагінскі райвыканкам, дзе на вяскоўца глядзелі як на нейкага дзівака, які сам ня ведае, што робіць.
Тым часам гомельскае прадпрыемства «Палесьсе» на распараджэньне ўладаў прыгнала ў Гдзень тэхніку й пачало закопваць апусьцелыя хаты і гаспадарчыя пабудовы ў зямлю. Адно закапалі, іншае пакінулі — прыкладам, напаўразбураную фэрму, якая стаіць цяпер нібыта пасьля бамбёжкі.
Мясцовы жыхар: «Прыяжджалі, як на іх казалі, магілакапальнікі. Крыху пачалі. Але ня ўсё прыбралі. Дзе закапалі, а дзе — мэталалом толькі пазьбіралі. Паздаюць гэты лом дый панапіваюцца. Два-тры дні папрацуюць — і паехалі дадому. Нікому нічога ня трэба».
Валянціна Мальчанка працавала ў Гдзені да чарнобыльскай катастрофы бухгальтарам:
«Гляджу вось, і тут ужо ня вёска, а пустэльня. Тут побач быў адміністрацыйны будынак канторы, школа, дзіцячы садок на 50 месцаў, клюб быў. Цяпер нічога няма — пляцоўкі пустыя. Душа баліць — тут мы жылі і працавалі. Трэба было адразу выяжджаць пасьля аварыі. А мы жылі яшчэ шэсьць гадоў, пакуль нас адсялілі. Муж мой потым памёр — анкалёгія. І шмат людзей ад Чарнобыля захварэлі».
Суразмоўніца згадвае, што пасьля выбуху на атамнай станцыі малако з фэрмы ад калгасных кароў вылівалі ў зборны калектар, бо было вельмі моцна заражанае. Але вяскоўцаў пасьля чатырохмесячнай эвакуацыі вярнулі назад у Гдзень, каб празь пяць гадоў зноў выселіць. Праўда, далёка ня ўсе пагадзіліся ўжо нанова перасяляцца.
Андрэй Балахонаў, былы трактарыст, таксама зь сям’ёй не паехаў — дабіваўся да пэнсіі ў роднай вёсцы:
«Цялят, кароў пасьвіў. Пры конях працаваў — багата чаго рабіў. А пэнсія — мільён 200 тысяч. А што тут зробіш?! Іншы раз рыбіну зловіш. Дапамагчы каму — просяць. У траўні месяцы ў Верхніх Жарах чалавек прасіў грубу скласьці. Прыедуць — паеду, а сам набівацца ня буду. Так і жывём. А сёлета вырашыў пасадзіць сабе крыху гароду — бульбы, цыбулькі, усялякай гародніны».
Маладзейшыя вяскоўцы езьдзяць на працу ў саўгас «Камарынскі». Іншыя ў лясьніцтве працуюць. Яшчэ некаторыя бадзяюцца бяз справы.
У Гдзені цяпер жыве і два з паловай дзясяткі дзяцей. Меншых возяць у той жа Камарын за 20 кілямэтраў у дзіцячы садок, большых — у школку.
У школку езьдзяць і ўнукі Андрэя Балахонава. Як уладкаваць іх лёс, пакуль ні бацькі, ні дзед толкам ня могуць уцяміць:
«Скончаць школу — можа, пойдуць куды вучыцца. Я ў 1967 годзе пасьля школы пайшоў вучыцца ў Чарнобыль на курсы трактарыстаў».
Радыяцыю пэнсіянэр сур’ёзна не ўспрымае:
«Якая радыяцыя? Радыяцыі тут няма. Каторыя павыяжджалі туды пад Менск, пад Гомель, дык так радыяцыя большая, чым тут. Калі прыяжджаюць сюды, то давай ім грыбы, рыбу, давай ягады — давай ім усё. Цяпне чалавек чарку — і нічога не бярэ. Толькі назаўтра трохі галава важкая».
Нібы ў пацьвярджэньне высноваў вяскоўца, у цяньку пад акацыямі паміж крамай і помнікам загінулым у гады вайны мясцовым жыхарам сустракаем з паўдзясятка яшчэ не старых мужыкоў — яны калектыўна расьпіваюць чарговую кварту таннага віна з паэтычнай назваю «Родны кут».
Сама ж вёска нібы хаваецца ў кустоўі, што буйна парасло тут пасьля чарнобыльскай катастрофы. І сярод гэтага кустоўя — выспачкі «жывых» хатаў са сьвежаўзаранымі гародамі.
Васьмідзесяцітрохгадовая Антаніна Леўчанка, былая працаўніца калгасу «Чырвоная Ўкраіна», нікуды зь вёскі не зьяжджала. Жыве тут з сынам-інвалідам. Ня так даўно пахавала мужа. Дый сама амаль страціла ўжо зрок, але не шкадуе, што засталася ў роднай вёсцы:
«Мяне й сыны да сябе забіралі — адзін і другі. Але я ведаю, што я ў сваёй хаце. Я во ступіла — і ведаю, што гэта сьцежка. І куды я паеду, калі я нічога ня бачу? А тут я хоць кіёчкам пастукаю: ага, гэта сьцежка. Гэта ўжо два гады, як я такая. Раней жа я працавала — варыла, прыбірала. А калі ня стала бачыць, то ўжо села».
Антаніна Леўчанка з сынам Анатолем
На панадворку жанчына арыентуецца па памяці, выкарыстоўваючы дзеля падстрахоўкі кіёчак. Лічыць, што ад радыяцыі, прынамсі на Гомельшчыне, асабліва не схаваесься:
«Радыяцыя — яна ўсюды аднолькавая. Ва ўсіх паселішчах, дзе яна праляцела й пабывала. Амаль усюды нароўні. Вядома, у нас тут да станцыі блізка. А як у тым Чарнобылі, прымаюць тую радыяцыю ці не, то хто ж яго ведае. Але ж, мусіць, трымаюць. Колькі Бог адвёў, столькі ўжо і будзем жыць — больш не пражывеш».
Адзін з сыноў Антаніны, Анатоль, бачачы, як вёска з кожны годам гібее, намагаўся хоць неяк яе адрадзіць. Побач з домам на гектарнай плошчы заклаў нешта накшталт батанічнага саду — з рэдкімі дрэвамі, сажалкай і ружовымі німфэямі ў ёй:
«Дрэвы, кветкі — усё гэта дар Божы. Бярэм прыклад з Бога. Усім трэба гэтым займацца — зямлю ўпрыгожваць, абнаўляць».
Брама ў батанічны сад Анатоля Леўчанкі
Анатоль пісаў нават двум прэзыдэнтам — беларускаму і расейскаму, каб дапамаглі адрадзіць чарнобыльскую вёску. У Маскве праз дэпартамэнт расьлінаводзтва Мінсельгасу Расеі «гдзенеўскі батанік» атрымаў 3200 рублёў на пару саджанцаў кедраў і піхты сыбірскай. А лісты да кіраўніка беларускай дзяржавы перасылалі ў Брагінскі райвыканкам, дзе на вяскоўца глядзелі як на нейкага дзівака, які сам ня ведае, што робіць.
Вуліца Героя Паўла Шпетнага ў Гдзені
Тым часам гомельскае прадпрыемства «Палесьсе» на распараджэньне ўладаў прыгнала ў Гдзень тэхніку й пачало закопваць апусьцелыя хаты і гаспадарчыя пабудовы ў зямлю. Адно закапалі, іншае пакінулі — прыкладам, напаўразбураную фэрму, якая стаіць цяпер нібыта пасьля бамбёжкі.
Мясцовы жыхар: «Прыяжджалі, як на іх казалі, магілакапальнікі. Крыху пачалі. Але ня ўсё прыбралі. Дзе закапалі, а дзе — мэталалом толькі пазьбіралі. Паздаюць гэты лом дый панапіваюцца. Два-тры дні папрацуюць — і паехалі дадому. Нікому нічога ня трэба».
Былая фэрма
Валянціна Мальчанка працавала ў Гдзені да чарнобыльскай катастрофы бухгальтарам:
«Гляджу вось, і тут ужо ня вёска, а пустэльня. Тут побач быў адміністрацыйны будынак канторы, школа, дзіцячы садок на 50 месцаў, клюб быў. Цяпер нічога няма — пляцоўкі пустыя. Душа баліць — тут мы жылі і працавалі. Трэба было адразу выяжджаць пасьля аварыі. А мы жылі яшчэ шэсьць гадоў, пакуль нас адсялілі. Муж мой потым памёр — анкалёгія. І шмат людзей ад Чарнобыля захварэлі».
Суразмоўніца згадвае, што пасьля выбуху на атамнай станцыі малако з фэрмы ад калгасных кароў вылівалі ў зборны калектар, бо было вельмі моцна заражанае. Але вяскоўцаў пасьля чатырохмесячнай эвакуацыі вярнулі назад у Гдзень, каб празь пяць гадоў зноў выселіць. Праўда, далёка ня ўсе пагадзіліся ўжо нанова перасяляцца.
Андрэй Балахонаў, былы трактарыст, таксама зь сям’ёй не паехаў — дабіваўся да пэнсіі ў роднай вёсцы:
Андрэй Балахонаў
«Цялят, кароў пасьвіў. Пры конях працаваў — багата чаго рабіў. А пэнсія — мільён 200 тысяч. А што тут зробіш?! Іншы раз рыбіну зловіш. Дапамагчы каму — просяць. У траўні месяцы ў Верхніх Жарах чалавек прасіў грубу скласьці. Прыедуць — паеду, а сам набівацца ня буду. Так і жывём. А сёлета вырашыў пасадзіць сабе крыху гароду — бульбы, цыбулькі, усялякай гародніны».
Маладзейшыя вяскоўцы езьдзяць на працу ў саўгас «Камарынскі». Іншыя ў лясьніцтве працуюць. Яшчэ некаторыя бадзяюцца бяз справы.
У Гдзені цяпер жыве і два з паловай дзясяткі дзяцей. Меншых возяць у той жа Камарын за 20 кілямэтраў у дзіцячы садок, большых — у школку.
У Гдзені жывуць два з паловай дзесяткі дзяцей
У школку езьдзяць і ўнукі Андрэя Балахонава. Як уладкаваць іх лёс, пакуль ні бацькі, ні дзед толкам ня могуць уцяміць:
«Скончаць школу — можа, пойдуць куды вучыцца. Я ў 1967 годзе пасьля школы пайшоў вучыцца ў Чарнобыль на курсы трактарыстаў».
Радыяцыю пэнсіянэр сур’ёзна не ўспрымае:
«Якая радыяцыя? Радыяцыі тут няма. Каторыя павыяжджалі туды пад Менск, пад Гомель, дык так радыяцыя большая, чым тут. Калі прыяжджаюць сюды, то давай ім грыбы, рыбу, давай ягады — давай ім усё. Цяпне чалавек чарку — і нічога не бярэ. Толькі назаўтра трохі галава важкая».
Вясковая крама
Нібы ў пацьвярджэньне высноваў вяскоўца, у цяньку пад акацыямі паміж крамай і помнікам загінулым у гады вайны мясцовым жыхарам сустракаем з паўдзясятка яшчэ не старых мужыкоў — яны калектыўна расьпіваюць чарговую кварту таннага віна з паэтычнай назваю «Родны кут».