Два дні ў Менску гасьцяваў і працаваў выбітны расейскі (у мінулым і савецкі) актор і рэжысэр Сяргей Юрскі.
Актор-легенда, інтэлектуал, сумленны чалавек. Арганізаваў гастролі маскоўскага Тэатру імя Массавету ў Менску дырэктар прыватнага «Тэатру Ч» Андрэй Чорны. Па дарозе зь лётнішча ён распавёў Юрскаму, што акурат у гэты дзень ягоная трупа паказвае «Дзядоў» Адама Міцкевіча. Рэакцыя асобы, абазнанай у эўрапейскай гісторыі і літаратуры, была імгненнай: я гэта мушу глядзець! Ён, у якой бы краіне не гастраляваў, абавязкова, калі здараецца свабодны вечар, ідзе ў нацыянальны тэатар. І ў Менску ён заявіў, што прапусьціць магчымасьць паглядзець Міцкевіча на ягонай гістарычнай радзіме, ён ня можа.
За паўгадзіны да пачатку спэктакля разам з дырэктаркай Тэатру Массавету Валянцінай Панфілавай ён ужо быў у Палацы прафсаюзаў. Радасна знаёміўся з новымі для яго творцамі, не без задавальненьня фатаграфаваўся, раздаваў аўтографы зьдзіўленай нечаканай ягонай прысутнасьцю публіцы. На нашы далікатныя засьцярогі адносна разуменьня беларускай мовы, заявіў, што глядзець спэктакль па-беларуску — для яго гонар, што калі і не зразумее нейкіх словаў, дык зразумее сэнс праз акторскую плястыку, інтанацыю, жэст. Ад паперкі з кароткім зьместам па-расейску адмовіўся, уступіў у размову з намі пра Міцкевіча, ягоныя дачыненьні з Пушкіным, ведаў ён і пра тое, якую ролю ў найноўшай гісторыі Польшчы адыграла творчасьць Міцкевіча і ў якой ступені ставіць Міцкевіча небясьпечна ў сучаснай Беларусі.
Юрскі глядзеў спэктакль з захапленьнем, суперажываў, радаваўся кожнай трапнай рэпліцы актораў, кожнай выразнай мізансцэне. Ён перажываў, спачуваў, разумеў, эмацыйна ішоў за акторамі. І, стоячы, у адзіным парыве з заляй, апладзіраваў.
Пасьля спэктакля на сцэне, ужо за зачыненай заслонай, у яшчэ не разабраных дэкарацыях, трупа Андрэя Чорнага вітала легендарнага актора. І ён вітаў іх. Ён адразу ж заявіў, што ўбачыў рэдкі для сёньняшняга тэатру «ідэйны спэктакль» і што такі «ідэйны тэатар» шмат чаго варты. Ён падкрэсьліў усю складанасьць сцэнічнага ўвасабленьня такіх эпічна-паэтычных твораў, як «Дзяды» Міцкевіча: «Задача, якую паставіў аўтар перад вамі, амаль невыканальная, а вось рэжысёрскія задачы — больш выканальныя, хоць і складаныя».
Ён убачыў і зразумеў сумяшчальнасьць традыцыяў літоўскай рэжысуры і беларускай акторскай школы. Цытую майстра далей: «Тут усё пераўтворана ў новую для мяне мову, схаваную мову. Яна ў спэктаклі праявілася, і ўсё злучылася: вершы (словы), пантаміма, інсталяцыя (мастацкі вобраз)». Тут Юрскі падкрэсьліў тое, што асабіста для ягонага разуменьня тэатру ёсьць прынцыповым: у менскіх «Дзядах» вобраз-інсталяцыя «створаны не зь людзей, як гэта часьцей за ўсё сёньня здараецца, а робіцца людзьмі». Ён пералічыў актораў на сцэне і са зьдзіўленьнем заявіў, што ўбачыў і пачуў усіх іх адзінаццаць, зразумеў, чаму яны тут. Менавіта гэта ён назваў сапраўдным «драматычным тэатрам».
Кароткі імправізаваны разбор спэктакля Сяргей Юрскі завяршыў катэгарычным пажаданьнем: «Не шукайце іншага шляху, гэта ваш шлях, і ён вельмі плённы». Майстар, які ў 1992 годзе арганізаваў сваю акторскую трупу «АРТель АРТистов Сергея Юрского», выдатна разумее, як складваецца калектыў аднадумцаў, тэатар як сям’я, і як ён можа пераўтварыцца ў паўнавартасны рэпэртуарны тэатар. І ён цягам наступных гадзінаў кантактаваньня зь менскім артыстамі ім жадаў не разьбегчыся, а рабіць разам новы тэатар.
Я прысутнічаў на гэтых размовах, сам размаўляў з мэтрам, і перакананы ў ягонай шчырай ацэнцы. Юрскі насамрэч захапіўся менскім спэктаклем, працай актораў і рэжысэркі. Ён, які ўмее на сцэне рабіць усё, цікавіўся ў Рамана Падалякі пра ягоныя акторскія прыстасаваньні на сцэне ў часе палкага маналёгу, калі той адчуў сваё акторскае злучэньне з вобразам і гэтак далей. Шмат добрых словаў пачула і пастаноўшчыца спэктакля Рамуне Кудзманайце.
У сваю чаргу і я выкажу сваю думку. У той вечар, праз амаль год пасьля прэм’еры, на чатырнаццатым паказе «Дзядоў» я абсалютна пераканаўся, што сёньня гэта найлепшы спэктакль Менску паводле ўсіх парамэтраў: і яснасьці думкі, і грамадзянскага патасу, і мастацкай цэласнасьці. На жаль, з спэктакляў рэпэртуарных, дзяржаўных тэатраў да гэтага ўзроўню набліжаецца хіба толькі зноў жа Міцкевічаў «Пан Тадэвуш» у Тэатры імя Янкі Купалы, які паставіў Мікалай Пінігін.
На наступны дзень трупа Тэатру імя Массавету на сцэне канцэртнай залі «Менск» паказвала спэктакль «Прылазьнік» (Предбанник) нейкага загадкавага драматурга Ігара Вацэціса. Як звычайна, калі ў беларускай сталіцы гастралюе гэты расейскі тэатар, адметнасьцю якога быў і застаецца выдатны акторскі склад, аншляг. Гэтым разам у цэнтры ўвагі быў, натуральна, Сяргей Юрскі. Ён выступіў у трох абліччах: актора, рэжысэра-пастаноўшчыка і — не магу не раскрыць чытачам Свабоды тайны — драматурга. Так, загадкавы Ігар Вацэціс — літаратурны псэўданім Юрскага.
У спэктаклі «Прылазьнік» Юрскі пацьвярджае сваю адданасьць інтэлектуальнаму, парадаксальнаму тэатру. Спэктакль строга вытрыманы ў жанры абсурдысцкай трагікамэдыі. Праўда, крыху не давяраючы маскоўскаму гледачу, які можа і не разабрацца ў сюжэце, рэжысэр-драматург Юрскі на афішы жанр пазначыў як «блытаніна ў 2-х дзеях». Зазначу, што менскага гледача можна было і не папярэджваць, ён цудоўна разумеў парадокс, бо ў Беларусі істотна большая традыцыя такога тэатру. Зрэшты, у размове зь яшчэ з адной зоркай гэтага спэктакля Аляксандрам Філіпенкам гэта мы і адзначылі.
Насамрэч у спэктаклі два прылазьнікі — акторская курылка ля сцэны, дзе ў перапынках паміж выхадамі на падмосткі стомленыя акторы вядуць сваё звычайнае закуліснае жыцьцё: п’юць піва, ганяць рэжысэра, наракаюць на свае заробкі і падлічваюць заробкі калегаў... Другі прылазьнік — нумар у нейкім гатэлі, ператвораны ў перадвыбарчы штаб кандыдата на прэзыдэнта. Паліттэхнолягі, дэпутаты, бізнэсоўцы, ахоўнікі плятуць сваё павуціньне барацьбы за прэзыдэнцкае крэсла.
Дзьве гісторыі пераплятаюцца, выканаўцы роляў — адны і тыя ж. Акторы пераўтвараюцца ў палітыкаў, палітыкі — у актораў. Партрэт Станіслаўскага на сьцяне незаўважна зьменіцца на партрэт хітрага і злоснага палітыка. Дыялёгі актораў, напоўненыя афарыстычнымі штампамі, выклікаюць сьмех, даводзяцца да поўнага абсурду, абракадабры, ідыятызму.
І тады на сцэне зьявіцца істэрычны кандыдат на прэзыдэнта — параноік і хам, які размаўляе са сваёй сьвітай мовай злавесных пагрозаў. Артыст Аляксандар Філіпенка, які да гэтага быў крыху ў цені, як галодны драпежнік раптам кідаецца на такі жаданы кавалак мяса. Сьвіта становіцца закладніцай мярзотніка, які ідзе на прэзыдэнта. Выдатнае выкананьне вельмі пазнавальнага публікай і Расеі, і Беларусі, пэрсанажа.
А тым часам пад лямант на сцэне і гамэрычны рогат у зале ў крэсьле ціха памірае стары паліттэхноляг Туапсінскі, якога ў лёгка гратэскнай манеры грае Сяргей Юрскі. Пашлаваты і цынічны дзядулька, які цягам спэктакля ўвесь час прыкладаўся да пляшкі зь віскі і адпускаў іранічныя рэплікі адносна свайго ж боса, аказаўся і прарокам, і ахвяраю.
Юрскі паставіў спэктакль пра тое, што кожны чалавек на гэтым сьвеце ўсяго толькі ў прылазьніку, пасьля якога ён абавязкова зойдзе ў лазьню. І вось там настане абавязковая адплата за ўсё. Чысьцец непазьбежны. У гэтым сваім меркаваньні аўтар безапэляцыйны.
Да спэктакля можна выказаць нямала прэтэнзіяў, перадусім абвінаваціць у прамалінейнасьці і шаржаванасьці. Але гэта толькі тады, калі шукаць у ім глыбінныя псыхалягічныя і жыцьцёвыя матывацыі. Але тут іншы жанр, у якім іншая структура. Гэта — абсурдысцкі твор, які вымагае гратэску. І ў такіх правілах гульні акторскі склад (а ён зорны: Аляксандар Філіпенка, Аляксандар Яцко, Аляксандар Баброўскі, Ларыса Кузьняцова і іншыя) на чале з рэжысэрам Сяргеем Юрскім цалкам пераканальны.
Гэта — адзін з варыянтаў і сучаснага палітычнага тэатру.
Сяргей Юрскі — актор-інтэлектуал, рэжысэр, драматург — вядомы і сваёй прынцыповай грамадзянскай пазыцыяй, выступаў і выступае ў падтрымку дэмакратыі, маральнасьці палітычнага і грамадзкага ўпарадкаваньня.
Так, агрэсіўную палітыку Крамля адносна Ўкраіны, якая падзяліла мастацкую эліту Расеі на два лягеры — на тых, хто за і хто супраць. Сяргей Юрскі назваў такую палітыку «жахлівай няветлівасьцю і парушэньнем правілаў прыстойнасьці». Юрскі ў інтэрвію выданьню «Зеленоград» сярод іншага заявіў: «Гэта жахлівая няветлівасьць, гэта жахлівае парушэньне ня толькі правілаў прыстойнасьці, але і таго, што стварае пэўны балянс у сьвеце. Можна дапамагаць, можна весьці перамовы, можна спачуваць, не згаджацца, спрачацца, але нельга ў такой танальнасьці крычаць на ўсю нашу гіганцкую краіну, у якой падобнае знаходзіць водгук. Гэта нейкая нечаканая і жудасная праява нацыянальнага бескультур’я».
У доўгім сьпісе расейскіх творцаў, якія выказалі падтрымку прэзыдэнту Пуціну, я таксама не знайшоў ніводнага прозьвішча з калектыву Тэатру імя Массавету..
За паўгадзіны да пачатку спэктакля разам з дырэктаркай Тэатру Массавету Валянцінай Панфілавай ён ужо быў у Палацы прафсаюзаў. Радасна знаёміўся з новымі для яго творцамі, не без задавальненьня фатаграфаваўся, раздаваў аўтографы зьдзіўленай нечаканай ягонай прысутнасьцю публіцы. На нашы далікатныя засьцярогі адносна разуменьня беларускай мовы, заявіў, што глядзець спэктакль па-беларуску — для яго гонар, што калі і не зразумее нейкіх словаў, дык зразумее сэнс праз акторскую плястыку, інтанацыю, жэст. Ад паперкі з кароткім зьместам па-расейску адмовіўся, уступіў у размову з намі пра Міцкевіча, ягоныя дачыненьні з Пушкіным, ведаў ён і пра тое, якую ролю ў найноўшай гісторыі Польшчы адыграла творчасьць Міцкевіча і ў якой ступені ставіць Міцкевіча небясьпечна ў сучаснай Беларусі.
На «Дзядах»
Юрскі глядзеў спэктакль з захапленьнем, суперажываў, радаваўся кожнай трапнай рэпліцы актораў, кожнай выразнай мізансцэне. Ён перажываў, спачуваў, разумеў, эмацыйна ішоў за акторамі. І, стоячы, у адзіным парыве з заляй, апладзіраваў.
Сяргей Юрскі апладзіруе спэктаклю "Дзяды"
Пасьля спэктакля на сцэне, ужо за зачыненай заслонай, у яшчэ не разабраных дэкарацыях, трупа Андрэя Чорнага вітала легендарнага актора. І ён вітаў іх. Ён адразу ж заявіў, што ўбачыў рэдкі для сёньняшняга тэатру «ідэйны спэктакль» і што такі «ідэйны тэатар» шмат чаго варты. Ён падкрэсьліў усю складанасьць сцэнічнага ўвасабленьня такіх эпічна-паэтычных твораў, як «Дзяды» Міцкевіча: «Задача, якую паставіў аўтар перад вамі, амаль невыканальная, а вось рэжысёрскія задачы — больш выканальныя, хоць і складаныя».
Ён убачыў і зразумеў сумяшчальнасьць традыцыяў літоўскай рэжысуры і беларускай акторскай школы. Цытую майстра далей: «Тут усё пераўтворана ў новую для мяне мову, схаваную мову. Яна ў спэктаклі праявілася, і ўсё злучылася: вершы (словы), пантаміма, інсталяцыя (мастацкі вобраз)». Тут Юрскі падкрэсьліў тое, што асабіста для ягонага разуменьня тэатру ёсьць прынцыповым: у менскіх «Дзядах» вобраз-інсталяцыя «створаны не зь людзей, як гэта часьцей за ўсё сёньня здараецца, а робіцца людзьмі». Ён пералічыў актораў на сцэне і са зьдзіўленьнем заявіў, што ўбачыў і пачуў усіх іх адзінаццаць, зразумеў, чаму яны тут. Менавіта гэта ён назваў сапраўдным «драматычным тэатрам».
Кароткі імправізаваны разбор спэктакля Сяргей Юрскі завяршыў катэгарычным пажаданьнем: «Не шукайце іншага шляху, гэта ваш шлях, і ён вельмі плённы». Майстар, які ў 1992 годзе арганізаваў сваю акторскую трупу «АРТель АРТистов Сергея Юрского», выдатна разумее, як складваецца калектыў аднадумцаў, тэатар як сям’я, і як ён можа пераўтварыцца ў паўнавартасны рэпэртуарны тэатар. І ён цягам наступных гадзінаў кантактаваньня зь менскім артыстамі ім жадаў не разьбегчыся, а рабіць разам новы тэатар.
Сяргей Юрскі і трупа "Тэатру Ч"
Я прысутнічаў на гэтых размовах, сам размаўляў з мэтрам, і перакананы ў ягонай шчырай ацэнцы. Юрскі насамрэч захапіўся менскім спэктаклем, працай актораў і рэжысэркі. Ён, які ўмее на сцэне рабіць усё, цікавіўся ў Рамана Падалякі пра ягоныя акторскія прыстасаваньні на сцэне ў часе палкага маналёгу, калі той адчуў сваё акторскае злучэньне з вобразам і гэтак далей. Шмат добрых словаў пачула і пастаноўшчыца спэктакля Рамуне Кудзманайце.
Сяргей Юрскі і рэжысэр спэктакля "Дзяды" Рамуне Кудзманайце
У сваю чаргу і я выкажу сваю думку. У той вечар, праз амаль год пасьля прэм’еры, на чатырнаццатым паказе «Дзядоў» я абсалютна пераканаўся, што сёньня гэта найлепшы спэктакль Менску паводле ўсіх парамэтраў: і яснасьці думкі, і грамадзянскага патасу, і мастацкай цэласнасьці. На жаль, з спэктакляў рэпэртуарных, дзяржаўных тэатраў да гэтага ўзроўню набліжаецца хіба толькі зноў жа Міцкевічаў «Пан Тадэвуш» у Тэатры імя Янкі Купалы, які паставіў Мікалай Пінігін.
У «Прылазьніку»
На наступны дзень трупа Тэатру імя Массавету на сцэне канцэртнай залі «Менск» паказвала спэктакль «Прылазьнік» (Предбанник) нейкага загадкавага драматурга Ігара Вацэціса. Як звычайна, калі ў беларускай сталіцы гастралюе гэты расейскі тэатар, адметнасьцю якога быў і застаецца выдатны акторскі склад, аншляг. Гэтым разам у цэнтры ўвагі быў, натуральна, Сяргей Юрскі. Ён выступіў у трох абліччах: актора, рэжысэра-пастаноўшчыка і — не магу не раскрыць чытачам Свабоды тайны — драматурга. Так, загадкавы Ігар Вацэціс — літаратурны псэўданім Юрскага.
У спэктаклі «Прылазьнік» Юрскі пацьвярджае сваю адданасьць інтэлектуальнаму, парадаксальнаму тэатру. Спэктакль строга вытрыманы ў жанры абсурдысцкай трагікамэдыі. Праўда, крыху не давяраючы маскоўскаму гледачу, які можа і не разабрацца ў сюжэце, рэжысэр-драматург Юрскі на афішы жанр пазначыў як «блытаніна ў 2-х дзеях». Зазначу, што менскага гледача можна было і не папярэджваць, ён цудоўна разумеў парадокс, бо ў Беларусі істотна большая традыцыя такога тэатру. Зрэшты, у размове зь яшчэ з адной зоркай гэтага спэктакля Аляксандрам Філіпенкам гэта мы і адзначылі.
Юрскі паставіў спэктакль пра тое, што кожны чалавек на гэтым сьвеце ўсяго толькі ў прылазьніку, пасьля якога ён абавязкова зойдзе ў лазьню. І вось там настане абавязковая адплата за ўсё
Дзьве гісторыі пераплятаюцца, выканаўцы роляў — адны і тыя ж. Акторы пераўтвараюцца ў палітыкаў, палітыкі — у актораў. Партрэт Станіслаўскага на сьцяне незаўважна зьменіцца на партрэт хітрага і злоснага палітыка. Дыялёгі актораў, напоўненыя афарыстычнымі штампамі, выклікаюць сьмех, даводзяцца да поўнага абсурду, абракадабры, ідыятызму.
І тады на сцэне зьявіцца істэрычны кандыдат на прэзыдэнта — параноік і хам, які размаўляе са сваёй сьвітай мовай злавесных пагрозаў. Артыст Аляксандар Філіпенка, які да гэтага быў крыху ў цені, як галодны драпежнік раптам кідаецца на такі жаданы кавалак мяса. Сьвіта становіцца закладніцай мярзотніка, які ідзе на прэзыдэнта. Выдатнае выкананьне вельмі пазнавальнага публікай і Расеі, і Беларусі, пэрсанажа.
А тым часам пад лямант на сцэне і гамэрычны рогат у зале ў крэсьле ціха памірае стары паліттэхноляг Туапсінскі, якога ў лёгка гратэскнай манеры грае Сяргей Юрскі. Пашлаваты і цынічны дзядулька, які цягам спэктакля ўвесь час прыкладаўся да пляшкі зь віскі і адпускаў іранічныя рэплікі адносна свайго ж боса, аказаўся і прарокам, і ахвяраю.
Сяргей Юрскі і Аляксандар Філіпенка ў спэктаклі "Прылазьнік". Фота Алены Лапінай. (з афіцыйнага сайту Тэатру імя Массавету)
Юрскі паставіў спэктакль пра тое, што кожны чалавек на гэтым сьвеце ўсяго толькі ў прылазьніку, пасьля якога ён абавязкова зойдзе ў лазьню. І вось там настане абавязковая адплата за ўсё. Чысьцец непазьбежны. У гэтым сваім меркаваньні аўтар безапэляцыйны.
Да спэктакля можна выказаць нямала прэтэнзіяў, перадусім абвінаваціць у прамалінейнасьці і шаржаванасьці. Але гэта толькі тады, калі шукаць у ім глыбінныя псыхалягічныя і жыцьцёвыя матывацыі. Але тут іншы жанр, у якім іншая структура. Гэта — абсурдысцкі твор, які вымагае гратэску. І ў такіх правілах гульні акторскі склад (а ён зорны: Аляксандар Філіпенка, Аляксандар Яцко, Аляксандар Баброўскі, Ларыса Кузьняцова і іншыя) на чале з рэжысэрам Сяргеем Юрскім цалкам пераканальны.
Гэта — адзін з варыянтаў і сучаснага палітычнага тэатру.
P. S.
Сяргей Юрскі — актор-інтэлектуал, рэжысэр, драматург — вядомы і сваёй прынцыповай грамадзянскай пазыцыяй, выступаў і выступае ў падтрымку дэмакратыі, маральнасьці палітычнага і грамадзкага ўпарадкаваньня.
Так, агрэсіўную палітыку Крамля адносна Ўкраіны, якая падзяліла мастацкую эліту Расеі на два лягеры — на тых, хто за і хто супраць. Сяргей Юрскі назваў такую палітыку «жахлівай няветлівасьцю і парушэньнем правілаў прыстойнасьці». Юрскі ў інтэрвію выданьню «Зеленоград» сярод іншага заявіў: «Гэта жахлівая няветлівасьць, гэта жахлівае парушэньне ня толькі правілаў прыстойнасьці, але і таго, што стварае пэўны балянс у сьвеце. Можна дапамагаць, можна весьці перамовы, можна спачуваць, не згаджацца, спрачацца, але нельга ў такой танальнасьці крычаць на ўсю нашу гіганцкую краіну, у якой падобнае знаходзіць водгук. Гэта нейкая нечаканая і жудасная праява нацыянальнага бескультур’я».
У доўгім сьпісе расейскіх творцаў, якія выказалі падтрымку прэзыдэнту Пуціну, я таксама не знайшоў ніводнага прозьвішча з калектыву Тэатру імя Массавету..