5 студзеня, серада

Вывелі з камэры. Прыставілі да сьцяны. Абшнарылі. І надзіва спакойна павялі ўніз. Я ішоў паміж маскамі з закрытымі ротавымі адтулінамі. І гэта было нязвыкла. Па вушах ня біў слоўна-шумавы паток. Ішоў сваім ходам, а ня «ластаўкай», нават без падштурхоўваньняў. Спусьціліся па лесьвіцы. Унізе павярнулі направа па калідоры. Завялі ў невялікі пакой. Стол. Дзьве табурэткі, умантаваныя ў бэтон. У куце тумбачка з чырвоным тэлефонным апаратам. У акне тырчыць кавалак даху будынка. Стоп! Ды я, здаецца, тут ужо быў. Пэўна! Памылкі быць ня можа.

Нахлынулі ўспаміны. Па мосьце часу зьбег у красавік 2006-га. Менск. Стрэлка гадзіньніка паказвае гадзіну папаўдні. На 14-ю прызначана пасяджэньне аргкамітэту па правядзеньні «Чарнобыльскага шляху». Рухаюся ў бок гаражнага каапэратыва «Будаўнік», што на вуліцы Ціміразева. На прыпынку грамадзкага транспарту погляд вырывае з натоўпу чалавека моцнага целаскладу і з кароткай стрыжкай. Нейкае непрыемнае пачуцьцё варухнулася ўсярэдзіне. Прысьпешваю крок. Каля брамкі серабрыстае аўто. Усярэдзіне — двайнік таго, што бачыў зараз на прыпынку. Нядобрыя прадчуваньні толькі ўзмацніліся. Набіраю адзін тэлефонны нумар, другі — безвынікова. Трубка адказвае казённым голасам: «Дадзены тып злучэньня немагчымы». Тэлефон заблякаваны. Спускаюся па прыступках у гараж. У канцы доўгага калідора бачу тры сылюэты. Прадчуваньні робяцца перакананьнем, што рыхтуецца нейкая правакацыя.

Дарогі назад няма! Выяжджаю спачатку з гаража, потым з будынка. Наперадзе — тыя трое, што мільгалі ў праёме дзьвярэй. Не разьмінуцца. Робяць выгляд, што хочуць нешта спытаць. Спыняюся і трохі апускаю шкло. Заўважаю ў вушах незнаёмцаў перагаворныя прылады. Бліжэйшы строіць зь сябе сапсаваны навігатар і пытаецца, як знайсьці нейкі гараж. Двое пры левай дзьверцы майго «рэно», трэці прыстройваецца да правай пярэдняй. Злавіўшы момант, калі ніхто не перагароджвае дарогу, націскаю на газ і прасьлізгваю паміж «шукальнікамі страчанага гаража». І тут жа заўважаю, як падняўся шлягбаўм і пад яго заяжджае міліцэйскі аўтамабіль. Так, здаецца, прарывацца прыйдзецца з боем. Фотаапаратам раблю некалькі здымкаў сустрэчнага аўто. Прытарможваю і мяркую, што рабіць далей. Ззаду трое невядомых, наперадзе міліцэйскае аўто. Нічога добрага ні ад тых, ні ад другіх чакаць не выпадае. У гэты час з-за рога будынка да маёй машыны кінулася постаць. Незнаёмы ўчапіўся ў ручку дзьвярэй кіроўцы і расчыніў іх. Тут жа яшчэ адзін у цывільным. Мяне выцягваюць з салёну і спрабуюць кульнуць на асфальт. Машына на аўтапілёце коціцца далей з горкі і мякка ўпіраецца ў міліцэйскую. Бакавым зрокам бачу людзей на прыпынку грамадзкага транспарту і, разумеючы, што ў гэтай няроўнай сутычцы шанцы вырвацца нулявыя, крычу, каб прыцягнуць увагу. Падасьпела тройка «шукальнікаў», мяне завалілі на асфальт, ззаду на руках шчоўкнулі кайданкі. Хтосьці насунуў мне на галаву маю ж куртку, хтосьці балюча націснуў каленам на хрыбет. Мяне закідаюць на задняе сядзеньне майго ж «рэно». Я заціснуты паміж двух выкрадальнікаў. Галаву нахілілі так, што яна легла на калені. Наперадзе яшчэ двое. Выяжджаем і паварочваем налева. Ага, ня ў горад. Праз хвіліну машына спыняецца, мяне выцягваюць і тут жа запіхваюць у іншы аўтамабіль. Мяркуючы па парожках, гэта той серабрысты «опэль», які стаяў пры брамцы. Едзем. Стараюся ўгадаць маршрут. Няўжо за горад? На гарадзенскую трасу? На базу Паўлічэнкі (сумнавядомы камандзір «эскадрону сьмерці»)? Адразу падумалася пра Віцю Ганчара і Юру Захаранку. Пад лыжачкай непрыемна засмактала. Але вось машына пачынае пэрыядычна спыняцца. Мабыць, сьвятлафоры. Значыць, усё ж такі горад. Ехалі хвілін пятнаццаць. З нацягнутай на галаву курткай мяне дастаюць з салёну і, прытрымліваючы за локці, заводзяць у нейкі будынак. Некалькі разоў праводзяць праз рамку мэталашукальніка. Далей нейкімі калідорамі, потым пакой, крэсла і нечые рукі на плячах. Час цягнецца марудна. Спрабую засяродзіцца на абдумваньні паводзінаў адпаведна ведамаснай прыналежнасьці выкрадальнікаў. Ізноў калідорамі, кароткай лесьвіцай уніз. Новы пакой. Садзяць на крэсла. Здымаюць кайданкі. За сьпінай рыпеньне дзьвярэй, крокі аддаляюцца. Зрываю капюшон, разьмінаю рукі, якія пасьпелі зацекчы, аглядаюся. Невялікі пакой. Стол. Два крэслы. Усё гэта намёртва прыкручана да бэтоннай падлогі. На тумбачцы ў куце чырвоны тэлефон. У закратаваным акне кавалачак неба і агрызак даху. Час цікае. Няпэўнасьць. У роце пустыня, у мачавым пухіры — мора. Здымаю трубку і таму, хто падняў яе на тым канцы дроту, выказваю сваё жаданьне наведаць туалет. Праз хвіліну пракручваецца ключ і на парозе зьяўляецца чалавек у зялёным камуфляжы. Папярэджвае, што глядзець павінен толькі перад сабой. Ідзем па калідоры. На дзьвярах, якія выходзяць у калідор, пасьпяваю заўважыць таблічкі «Ідзе допыт». Ага, пэўна нейкая сілавая структура. І, хутчэй за ўсё, КДБ. Невялікі туалет. Умывальнік. І нават ружовы кавалачак мыла.

Ілюстрацыйнае фота

Вяртаемся ў той жа пакой. Але ў адзіноце застаюся нядоўга. Зьяўляецца чалавек у камуфляжы. Гучыць загад: «Глядзець наперад, рукі за сьпіну!» Зноў бранзалеты. Нехта нябачны зноў нацягвае мне на галаву куртку. Тым жа маршрутам назад. На вуліцы саджаюць у аўтамабіль. Мяркуючы па высокім парогу, гэта мікрааўтобус. Едзем даволі доўга. Нейкі час машына гойдаецца на выбоінах, потым замірае. Зноў будынак, калідоры, пакой. Пахі мэдыцынскай установы. Белыя халаты дазваляюць беспамылкова вызначыць месцазнаходжаньне. Шпіталь. За сталом двое. «Здыміце кайданкі», — тонам загаду просіць лекар. Ёсьць магчымасьць разгледзець сваіх выкрадальнікаў. Яны хоць і на адлегласьці выцягнутай рукі, але стараюцца трымацца да мяне бачком. Іх трое. За галоўнага — невысокі круглатварыў чорнай скураной куртцы.

Лекар заносіць анкетныя дадзеныя ў журнал. Я ахвотна дзялюся інфармацыяй. Калі ня дай бог што, прынамсі застанецца запіс з рэгістрацыяй майго месцазнаходжаньня. Мне належыць прайсьці агляд на прадмет наяўнасьці ў крыві алькаголю. Дзіўна ўсё гэта. Не магу зразумець, у чым фішка і чаго варта чакаць далей. Падыхаў у трубку прыбора, падзяліўся крывёю. Працэдура завершана. Усё ў адваротнай пасьлядоўнасьці. Кайданкі на запясьцях, куртка на галаве, гудзеньне мікрааўтобуса, калідоры і той жа самы пакой з чырвоным тэлефонам.

І зноў няпэўнасьць. Час распыліўся ў прасторы. Нарэшце расчыніліся дзьверы, і ўвайшоў канваір. Перадысьлякацыя. Пакой прастарнейшы. За мной уваходзяць трое. Адзін дзелавіта ўсталяваў відэакамэру, двое па-гаспадарску селі за стол. Насупраць сьветлавалосы сярэдняга веку з зачасанымі назад валасамі, другі, круглатвары, які суправаджаў у шпіталь, прыстроіўся зьлева. Той, што цераз стол, дастаў чысты аркуш паперы і, утаропіўшы ў мяне вочы, з мэталам у голасе прамовіў:

— Прозьвішча?

— Чыё? — парырую пытаньне пытаньнем.

— Ваша, — раздражнёна кідае незнаёмы.

— А ваша? — падтрымліваю слоўны пінг-понг.

— Тут я задаю пытаньні, — у голасе дадаецца холаду.

— Ну, у такім выпадку самі на іх і адказвайце, — дэманстратыўна адварочваюся.

— Прозьвішча?

Здаецца, мы заходзім на другі круг.

— Чыё?

— Ваша!

— А ваша?

Пасадка без узьлёту. І так пяць, дзесяць, пятнаццаць разоў запар. Я ўжо зьбіўся зь ліку.

Гульня нэрваў працягвалася, можа, гадзіну, можа, больш.

— Я ня буду адказваць ні на якія пытаньні, пакуль вы не растлумачыце матывы майго затрыманьня і не прад’явіце дакумэнты, якія сьведчаць вашу асобу. Гэта маё апошняе слова.

Я перастаю рэагаваць на кадэбэшніка са звычкамі дзятла. Сьветлавалосы тут жа ўдае прыступ гневу і, кінуўшы ручку на стол, выбягае з пакоя. Яго напарнік пачынае старанна ўдаваць добрага сьледчага.

— Анатоль Уладзіміравіч, навошта вам непрыемнасьці? — Голас прасякнуты спагадай. — У вашых інтарэсах не ісьці на абвастрэньне. Мы супрацоўнікі камітэту. Пасьведчаньня паказаць ня можам, бо пры ўваходзе ў будынак здаём дакумэнты. Такая працэдура.

Я ня вытрымаў і расьсьмяяўся. Круглатвары сумеўся. Вярнуўся «дрэнны» гэбэшнік. Прысунуў ноўтбук. На экране кадры маёй паездкі ў Тбілісі. Вось я сустракаюся з дэпутатамі, вось з чыноўнікамі з блізкага атачэньня Саакашвілі.

— Хто гэтыя людзі? — пытаецца прытомленым голасам сьветлавалосы.

— Дэпутаты парлямэнту, чальцы ўраду. Тут у вас яшчэ няма кадраў маіх сустрэч з прэм’ер-міністрам Грузіі і са сьпікерам парлямэнту Ніно Бурджанадзэ. І ў чым тут крымінал?

— Вам абяцалі некалькі мільёнаў даляраў на арганізацыю дзяржаўнага перавароту ў Беларусі, — без найменшага намёку на жарт выпальвае сьветлавалосы.

— А што, у грузінаў сапраўды ёсьць такія грошы? — стараюся быць сур’ёзным і дзелавым. — Вы б мне гэтую інфармацыю перад паездкай у Тбілісі паведамілі.

Я згубіўся ў часе. Калі чарговым разам сьветлавалосы ў гістэрыцы выбег з пакоя, я зразумеў, што начаваць давядзецца па-за сьценамі роднага дома. Дзе-небудзь на Акрэсьціна (Цэнтар ізаляцыі правапарушальнікаў) або ў «малпятніку» якога-небудзь раённага аддзелу міліцыі. А для зьнешняга карыстаньня паведамяць, што вызначалі асобу невядомага, які нецэнзурна лаяўся ў грамадзкім месцы. Мае разважаньні перапыніў чалавек у зялёным камуфляжы, і мы рушылі па калідорах. Адчыніліся дзьверы, мяне вывелі ў двор, пасярэдзіне якога стаяў белы, можна сказаць, шыкоўны лімузын. Абедзьве палавінкі задніх дзьвярэй расчынены. І некалькі чалавек у масках. Адзін жэстам запрасіў у салён. Плюхнуўся туды і патануў у мяккіх скураных сядзеньнях. Справа і зьлева прызямліліся маскі. Наперадзе кіроўца і яшчэ адзін у масцы. Машына рванула зь месца ўсёй сваёй моцай. З Камсамольскай нахрапіста завярнула на праспэкт і панеслася ў бок плошчы Незалежнасьці. Едзем моўчкі. Той, што справа, раптам пытаецца:

— І трэба вам гэта? Сядзелі б сабе ціха, і непрыемнасьцяў не было б. Дый нас бы ня тузалі.

— Не паверыце, але па-іншаму ніяк не атрымліваецца. Слова гонару! Кожны год прыяжджаю да мамы Юры Захаранкі і разумею, што ў даўгу перад гэтай жанчынай, якая да сёньняшняга дня чакае свайго сына. Вы ж ня горш за мяне ведаеце, што на самой справе адбылося з генэралам Захаранкам, зь Віктарам Ганчаром. Гэта палітычныя забойствы. І пра «эскадрон сьмерці» вы напэўна чулі. Як можна рабіць выгляд, што нічога гэтага няма?

— Давайце ня будзем пра палітыку, — падаў голас той, што зьлева.

— А чым вы цяпер займаецеся? Гэта і ёсьць палітыка, ды яшчэ і брудная.

Змоўклі. Машына нясецца ў бок Курасоўшчыны. Недзе на самым разрыве сьвятла і цемры спыняемся. Ускраіна Менску. Выходзім. Хочацца ўбачыць хоць адну жывую душу. Нікога. Толькі я і яны. Адзін з суправаджаючых аддае мне тэлефон, фотаапарат і сухім голасам прамаўляе, трэба разумець, афіцыйную заяву:

— Анатоль Уладзіміравіч, вы разумны чалавек і з таго, што адбылося, павінны зрабіць адпаведныя высновы.

Гэта прагучала ня злосна, але ў той жа час вельмі канкрэтна. Мне перадалі чорную метку. Я вырашыў абысьціся без камэнтароў. Вернутыя рэчы моўчкі расьпіхаў па кішэнях.

Белы лімузын растварыўся ў цёмнай ночы. Я патупаў у горад, у бок запаленых ліхтароў. Тэлефон быў разраджаны, фотаапарат вычышчаны, ніводнага кадра. Дайшоў да першага аўтамабіля з шашачкамі, стомлена плюхнуўся на сядзеньне і толькі цяпер адчуў неверагодную стому і спустошанасьць. Да лёгкай млосьці. Дома ўсе былі ў поўным няведаньні і ў вялікай трывозе. Абтэлефанавалі ўсе апорныя пункты міліцыі і дзяжуркі ўсіх сілавых структур, усе мэдыцынскія ўстановы. Вядома ж, безвынікова.

Наступнага дня я рушыў на пошукі свайго аўтамабіля. У РУУС Цэнтральнага раёну паведамілі, што машына на штрафстаянцы. Маўляў, яе эвакуіравалі ад пасольства Румыніі, дзе яна была прыпаркаваная пад знакам «Стаянка забаронена». Машына сапраўды знаходзілася на штрафстаянцы. Ключоў не было. Абышоў «рэно», звонку агледзеў салён і паехаў на Камсамольскую. У грамадзкай прыёмнай напісаў заяву на імя старшыні КДБ. Маўляў, вярніце крадзенае. Падтэкст такі: навошта паскудзіць і гадзіць у стылі дробных тралейбусных зладзюжак? Але гэты эмацыйны парыў не наблізіў мяне да руля майго аўто. Прыйшлося выклікаць спэцыялістаў па ўскрываньні. Пад’ехалі спэцыялісты, управіліся зь дзьвярыма за хвіліну, а ключы я знайшоў усярэдзіне салёна. Здаецца, усё было на месцы, за выключэньнем пасьведчаньня дэпутата Вярхоўнага Савету 13-га скліканьня. Яно зьнікла бясьсьледна. Напэўна, камусьці з выкрадальнікаў сышло за трафэй. Дакумэнту было шкада, усё ж гэта мандат даверу дзясяткаў тысяч выбарцаў. Дый ва ўзаемаадносінах з работнікамі аўтаінспэкцыі ён быў вельмі карысны.

* * *

І вось цяпер я пазнаю мінулае. Той жа падворак, той жа пакой для допытаў і нават маскі-шторкі на тварах. Час цячэ, але сёе-тое зусім не мяняецца...

Самае дзіўнае, што ў пакоі я праседзеў у адзіноце хвілін дзесяць-пятнаццаць. Потым прыйшлі кантралёр і таварыш у масцы і адвялі назад у камэру. Але ўжо ў кайданках. «Ластаўкай». Што ўсё гэта значыць? Што гэта было? Такое адчуваньне, што прывялі на нейкую сустрэчу, але яна чамусьці не адбылася, і мяне пацягнулі назад.

ПАРАЛЕЛЬНЫ СЬВЕТ

6 студзеня, чацьвер

Ужо ці ня тыдзень няма кантакту з адвакатам. Гэта раздражняе, але ўжо ня дзівіць. У сытуацыі, калі цябе прасуюць, калі зь цябе адкрыта зьдзекуюцца, ніякай уцечкі інфармацыі быць не павінна. У гэтым выпадку адвакат — слабое зьвяно, бо можа быць пераносчыкам і распаўсюднікам праўды пра тое, што адбываецца ў СІЗА. Калі я сёньня запытаў у дзяжурнага, ці ёсьць у мяне права на камунікацыі з адвакатам, чалавек у мундзіры з капітанскімі пагонамі бадзёранька адчаканіў: «Безумоўна!» І потым, ужо на парозе, кінуў: — «Вас шмат, а месцаў для сустрэч з адвакатамі мала».

Так, лёгіка жалезная. Права ў вас ёсьць, а для магчымасьці яго рэалізаваць не хапае месца.

Заплюшчыў вочы і ўявіў праспэкт Незалежнасьці, Камсамольскую вуліцу. Напэўна, там цяпер ідуць, сьпяшаюцца сотні і сотні людзей. І ніхто зь іх нават не здагадваецца, што робіцца зусім побач. За нейкую сотню-другую мэтраў. Тут сапраўды пасьля адбою чуваць, як па тунэлі мэтрапалітэна нясуцца цягнікі, як адчыняюцца і зачыняюцца дзьверы вагонаў. Вось так можна жыць у вялікім горадзе, праходзіць, праяжджаць побач з такім страшным месцам і ні пра што не здагадвацца.

Адначасова са зьнікненьнем адваката прапаў і сьледчы. Гэта таксама цалкам вытлумачальна. Пра што размаўляць? Сваё слова я ўжо сказаў на першым допыце. Дый сам «сьлядак» выдатна ведае, што я такі ж злачынец, як ён касманаўт. У мяне статус закладніка. Прышпіліць мяне да крымінальнай справы па гэтым артыкуле цяжка. Нават калі будзе рыць усё сьледчае ўпраўленьне КДБ, нарыць нічога супрацьзаконнага немагчыма. Гэта калі арыентавацца на прававы бок справы.

Праўда, нельга выключаць, што раптам знойдуцца сьведкі, якім я ўручаў ледасекі і інструктаваў, як секчы дзьверы ў Доме ўраду. Ці спэцназаўцы, якія будуць завучана распавядаць, як я нібыта аказваў ім неймаверна жорсткі супраціў пры спробе прарвацца ў будынак.

Такога сапраўды выключаць нельга, а пакуль сьледзтва можа хіба што абсмоктваць інцыдэнт на плошчы з маім удзелам. Яшчэ перад Новым годам я ўбачыў нейкую тэлеперадачу, у якой дэманстраваліся кадры падзеяў 19 сьнежня. І ў тым ліку эпізод, дзе я закрываю рукой камэру нейкага чалавека ў цывільным. Дый Арлоў на адной зь першых сустрэч, салодка ўсьміхаючыся, прашыпеў: «Дык вы ж журналіста зьбілі. Камэру разьбілі. А гэта ўжо патыхае сур’ёзным артыкулам».

Тут калі чым і патыхае, то дробнай, таннай правакацыяй. Інцыдэнт на плошчы я памятаю ў дэталях. Каля Дома ўраду да мяне прыклеіўся «журналіст» зь відэакамэрай. Справа звыклая. Але калі ён нахабна пачаў ледзь ня тыкаць камэрай у твар, я проста закрыў яму аб’ектыў. Цяпер мне здаецца, што апэратары былі спэцыяльна прыстаўленыя да ўсіх лідэраў апазыцыі, хто быў на плошчы. Ужо тады зьбіраліся матэрыялы для будучай крымінальнай справы.

Натуральна, на экран цяпер выкідваецца ўсё, што можа хоць неяк скампрамэтаваць удзельнікаў падзеяў. Так што відэанарэзка, якая мільганула на экране, калі каго і ўразіла, дык гэта сукамэрнікаў. Для іх сам факт маёй прысутнасьці ў тэлескрыні — гэта падзея. Для іх я кінагерой, нават калі ў мяне і не галоўная роля ў гэтым фільме з гучнай назвай «Жалезам па шкле» (здаецца, такая назва ў гэтай стравы, якой будуць карміць гледача яшчэ не адзін дзень).

Так, на першым часе можна было хоць нешта чэрпаць з БТ. Цяпер жа, зь пераводам нашай камэры ў катэгорыю «прэс-хаты», мы пазбавіліся магчымасьці бачыць нават творы беларускага агітпропу. Тэлевізар у нас забралі і здалі на склад. На той падставе, што выйшла са строю антэна. Такое было тлумачэньне начальніка СІЗА. Няўклюднае. Мабыць, таму крыху пазьней Арлоў зьедліва заўважыў: «Вам жа ж напэўна не падабаецца беларускае тэлебачаньне, так што страта невялікая». Гэты дробны чалавечак нястомны ў вынаходніцтве. Прычым рэалізуецца ён у дэталях, дробязях. Глядзіш, тут пятлю падцісьне, тут шпільку ўставіць, там асколак ці каменьчык падкіне. Са зьяўленьнем Арлова абмежаваная прастора СІЗА скурчылася яшчэ больш. І гэта ўстойлівы трэнд. Магчымасьці сталі зьместам Чырвонай кнігі. Затое ўсюды і на ўсё забароны.

Арлоў — нядрэнны псыхоляг-патолягаанатам. Прычым практык. Для яго мы ўсе паддосьледныя. Яму падабаецца, закасаўшы рукавы, корпацца ў вантробах. Мне здаецца, ён гатовы гадзінамі разглядаць пад мікраскопам, як рэагуюць нэрвовыя канчаткі на холад, сьвятло, крык. І магу толькі ўявіць, што адчувае гэты чалавек, бачачы наступствы чалавечага страху: пашыраныя зрэнкі, пальцы, якія дробна дрыжаць, самаадвольна апарожнены мачавы пухір.Такі б не згубіўся і ў 30-я гады мінулага стагодзьдзя.

ПАРАЛЕЛЬНЫ СЬВЕТ

Студзень 7, пятніца

Дзесьці побач гаворыць і паказвае ТБ. Яго гукі пераадольваюць мілімэтровыя шчыліны ў турэмных дзьвярах і пэленгуюцца лякатарамі вушных ракавін. Абмяжоўваемся паглынаньнем гукаў, бо мы па-за зонай доступу да інфармацыі. Гэта складнік узьдзеяньня праз абмежаваньні. На галодным інфармацыйным пайку чалавек робіцца надумлівым, уражлівым і, галоўнае, больш падатным на супрацоўніцтва са сьледзтвам.

Адзіная крыніца інфармацыі — лісты, якія атрымліваюць мае сукамэрнікі. Калі з гэтай крыніцы выключыць асабістае, то ўсім астатнім (а астатнія — гэта я) дастаюцца драбніцы. Пошту прыносяць каля пятай вечара, часам пасьля вячэры. Першыя дні, як толькі адчынялася акенца і канвэрты клаліся бязладным стосам на адвалены драўляны паднос, я інстынктыўна, у два скокі, апынаўся каля дзьвярэй. І кожны раз натыкаўся на расчараваньне. Цяпер ужо не скачу. Ды што там, імкнуся не рэагаваць, а дакладней, не дэманстраваць стан свайго хваравітага чаканьня. Ні жэстамі, ні словамі. Гэта цяжкая задача, але, здаецца, я навучыўся яе вырашаць. Зрэшты, а куды падзецца? Тут увесь час барацьба.

ПАРАЛЕЛЬНЫ СЬВЕТ

За настрой, за фізычны стан і зьнешні выгляд, за годнасьць і самапавагу. І супрацьстаяньне. З адміністрацыяй, са спакусамі, са слабасьцямі, з самім сабой. Увесь час мусіш быць напагатове. Сюрпрызы і неспадзяванкі не прывязаныя да часу і месца. Да іх трэба быць гатовым заўсёды. Круглыя суткі. Яны могуць чакаць цябе і ў кабінэце начальніка СІЗА, і ля «сьцены катаваньняў» у спартзалі, і пры адбоі, і падчас пад’ёму.

* * *

Пра інтэлектуальны складнік і кругаварот кніг. Тут, у адрозьненьне ад Акрэсьціна, ёсьць бібліятэка. Прыкладна раз на два тыдні кнігі мяняюць. Гэта паводле таго, што апавядаюць сукамэрнікі са стажам. Зрэшты, я ўжо меў магчымасьць назіраць, як гэта адбываецца на практыцы. Спачатку ўсе кнігі адбіраюць з камэр. Яны ляжаць штабэлямі проста на падлозе, па ўсім пэрымэтры круглага калідора. Цікавае відовішча. Потым адбываецца іх пераразьмеркаваньне. Зьмесьціва турэмнай бібліятэкі вельмі пярэстае і поўнае нечаканасьцяў. Ёсьць норма — ня больш як дзьве кнігі ў адны рукі. Калі ёсьць пажаданьні, да прыкладу, запыт на Бальзака ці Дастаеўскага, то цябе выслухаюць. Моўчкі. Але прапануюць тое, што ляжыць пад рукой. Да прыкладу, мэмуары Брэжнева або «Як гартавалася сталь» Астроўскага.

* * *

Да ўмоваў, здаецца, адаптаваўся, ці, можна сказаць, прыстасаваў іх да сябе. У сьпісе праблемаў, якіх магло б і ня быць, — «нікатынавы Чарнобыль». Невялікая прастора камэры і так нашпігаваная рознай дрэньню, а тут яшчэ дымавыя выкіды з чатырох ротавых адтулін. Ледзь прадраўшы вочы, народ цягнецца да цыгарэты. Жалезны зэдлік, што каля акна, раніцай заўсёды заняты. У гэты час на ім у стойцы чаплі абавязкова хтосьці з асалодай зацягваецца. Як ні стараюцца курцы пускаць струмень у кірунку расчыненай форткі, значная частка выхлапных газаў застаецца ў камэры. Здаецца, што нікатынам пахнуць нават мае вантробы, ня кажучы ўжо пра вопратку. Ад апошняй ідзе такі агідны букет, што часам трохі моташна. Таму, калі атрымліваю ручнікі, майкі зь «Вялікай зямлі», перш за ўсё ўтыкаюся ў іх носам і дыхаю, як у кіслародную падушку. Пяць-дзесяць хвілін «інгаляцыі» — і самаадчуваньне на пару пунктаў вырастае.

Змагацца з курцамі няпроста. Апраўданьняў у іх мноства. Але галоўнае —гэта, маўляў, эфэктыўны спосаб барацьбы са стрэсам. Усе ўпэўненыя, што нікатын супакойвае, абвалакаючы ахоўным воблакам нэрвовую сыстэму. Гледзячы на тое, як трасецца Ціток, дый на тых, хто маладзейшы, я б паспрачаўся з гэтым сьцьвярджэньнем.

На шчасьце, сам я пазбаўлены гэтай згубнай залежнасьці. Упершыню цыгарэту паспытаў у далёкім дзяцінстве, гадоў сямі. Нармальны вясковы пацан і пачак папяросаў у надзейнай схованцы — гэта як бы само сабой разумеецца. Цяжка сказаць, як бы разьвіваліся адносіны з гэтым свавольствам, якое часьцяком робіцца хваравітай звычкай на ўсё жыцьцё, ды нагода надарылася. Неяк забег я да свайго лепшага сябра Толіка Лапаціка. Яшчэ на вуліцы пачуў нейкі немы віск, быццам рэзалі кабана. Прачыніў дзьверы ў хату і ахнуў. Ляжыць мой друган на лаўцы са спушчанымі штанамі, ягадзіцамі дагары, а бацька яго — дабрэнны чалавек — па гэтых самых белых кругляшах чорным рэмнем хвошча. Пасьля кожнага такога пацалунку на целе заставалася чырвоная паласа. Побач на стале скамечаны пачак цыгарэт «Фільтар» як рэчавы доказ учыненай правіны. І, трэба сказаць, віск, усхліпы і галашэньне майго сябрука магічна паўзьдзейнічалі на мяне. Калі ўжо дзядзька Чэсь так лютуе, то што са мной зробіць мой баця... Я толькі на імгненьне ўявіў суровы бацькаў твар, і рука сама пацягнулася ў калашыну, дзе ляжала некалькі папяросаў, загорнутых у паперку. Рашэньне было прынята катэгарычна і незваротна. З тых часоў з курэньнем мы заўсёды на адлегласьці. Вось толькі добра б цяпер гэтую дыстанцыю павялічыць.

Папярэднія разьдзелы

Ноч разарваў доўгі званок...

Начны штурм і «Hilton-амэрыканка»

Грахоў на дзесяцёх, праблемы з вадой і каналізацыяй

Маскарад, першы раз у душы

І ў прыбіральні няма спакою, камэра асаблівага рэжыму, хованкі з пракурорам

«Народная воля» ў камэры, адпускаюць дадому, бег ланцугом

Правакацыя зь «біятуалетам», прынцып «або ўсё, або ніхто», аголены на расьцяжцы