Што лепш — хапіць «па вярхах» нейкі літаратурны трэнд, накшталт «beat generation», ці засяродзіць перакладчыцкі час, каб перакласьці ад пачатку да канца і выдаць «On the Road» Джэка Кэруака або «One Flew Over the Cuckoo’s Nest» Кэна Кізі? Піша Ян Максімюк
Зьявілася адзінаццатае выданьне інтэрнэт-часопісу перакладной літаратуры «Прайдзісьвет», азагалоўленае «Бітнікі шыбаў» і прысьвечанае, у асноўным, паэтам і празаікам гэтак званага «разьбітага пакаленьня» (beat generation) у амэрыканскай літаратуры. Выданьне для мяне настолькі цікавае, што палову з прэзэнтаваных там тэкстаў я глынуў літаральна за адзін надвячорак, а другую палову зьбіраюся прачытаць, ахвяруючы надвячоркам у бліжэйшыя выходныя.
Ці варта шырэйшаму колу чытачоў беларускамоўных тэкстаў (у гэтым акрэсьленьні адчуваецца мне падкалодны аксюмаран) ведаць, якое значэньне ў амэрыканскай літаратуры і культуры мела «beat generation»? То бок, ці варта гэтым маладым ідэалістам з «Прайдзісьвету» выдаткоўваць свой час і натугу, каб перакладаць нам і Кэруака з Гінзбэргам, і Робэрта Энтані Ўілсана з Уільямам Карласам Уільямсам? Гэтае пытаньне, канешне, не да перакладнікаў, а ў першую чаргу, так бы мовіць, да кіраўнікоў літаратурнага працэсу ў Беларусі. Што лепш — хапіць «па вярхах» нейкі літаратурны трэнд, накшталт «beat generation», ці засяродзіць перакладчыцкі час і энэргію ды арганізацыйна-фінансавыя магчымасьці на тым, каб перакласьці ад пачатку да канца і выдаць «On the Road» (1957) Джэка Кэруака або «One Flew Over the Cuckoo’s Nest» (1962) Кэна Кізі? Бо рэч тут у чым? А ў тым якраз, што ўвесь той бітнікоўскі пэрыяд немагчыма мысьліць бяз гэтых дзьвюх кніжак. І гэтыя кніжкі публікуюцца і знаходзяць чытача паўсюды па сьвеце да сёньняшняга дня. Бо яны — ня толькі эталён літаратуры «разьбітага пакаленьня», яны — эталён літаратуры наогул. То бок, у сытуацыі, калі нам усім не хапае часу і сродкаў, каб перакласьці на беларускую «ўсё вартае ўвагі», ці ня лепш менавіта вызначыць нейкі такі «залаты фонд» і арганізаваць час і сродкі дзеля перакладаў якраз такіх рэчаў?
Але гэты тэкст — не пра палякаў і іхныя грошы, а пра апошняе выданьне «Прайдзісьвету», якое мне спадабалася мацней за ўсе папярэднія. Так што вяртаюся бліжэй да тэмы. Пераклады ў гэтым выданьні наогул дабротныя, прынамсі тыя, якія я ўжо пасьпеў прачытаць... Файна чытаецца пераклад Кэна Кізі, зроблены маім рэдакцыйным калегам Аляксеем Знаткевічам... І таксама файна чытаецца пераклад Алена Гінзбэрга, зроблены Юляй Цімафеевай... Я б там пераклаў «Howl» як «Зьвяг», а ня «Сковыт», ну але... Як на пачатак, зусім няблага:) Пра пераклады Гензбура, выкананыя Андрэем Хадановічам, і ня трэба шмат гаварыць — гэта чыстая чытацкая асалода...
Вось і мне на заканчэньне хацелася б дадаць да новаўзьніклай беларускай бітнікалёгіі адну рысу, якая, хутчэй за ўсё, шырэй не вядомая ў вузкім коле аматараў беларускай прыгожай пісьмовасьці. Наогул усе тыя бітнікі, за невялікімі выключэньнямі, вялі вельмі свабоднае і не абмежаванае грамадзкімі нормамі сэксуальнае жыцьцё... То бок, як правіла, бітнікі былі хутчэй бісэксуальнымі, чым гетэра- або гомасэксуальнымі. У гэтым сэнсе Кэруак — які паходзіў з набожнай каталіцкай француска-канадзкай сям’і, якая перасялілася ў ЗША — быў традыцыяналістам: ён спаў толькі з жанчынамі. Але ў яго быў сябра, Ніл Кэсідзі (Neal Cassidy), безь якога нельга сабе ўявіць узьнікненьне шэдэўру Кэруака «On the Road». Бо «Ў дарозе» — гэта па сутнасьці запіс сяброўства і падарожжаў Кэруака (у кнізе ён выступае пад імем Сал Парадайз) з Кэсідзі (у якога літаратурнае імя Дзін Марыярці). Кэруака, як піша ягоная біёграф Эн Чартэрз (Ann Charters), бянтэжыў гомасэксуалізм Кэсідзі (да якога той «далучыўся» падчас трох побытаў у папраўчай калёніі ў маладосьці), але з другога боку гэтая схільнасьць ураўнаважвалася ягонай гетэрасэксуальнасьцю (Кэсідзі быў тры разы жанаты і меў незьлічоную колькасьць пазашлюбных сувязяў з жанчынамі). Эн Чартэрз піша, што ў жыцьці Кэсідзі здараліся пэрыяды, калі ён папераменна праводзіў свой час з Аленам Гінзбэргам, які ўдзень вучыў яго пісаць вершы, а ўначы быў ягоным каханкам, з жонкай Луэн, якая зь ім удзень сварылася, а ўначы спала, і з Кэруакам, які вучыў Кэсідзі пісаць прозу. Ночы Кэсідзі і Кэруак, як ужо была адзначана, праводзілі асобна.
Энэргія, ня толькі сэксуальная, біла з Кэсідзі цераз край. Эн Чартэрз прыводзіць цытату з аднаго ліста, які Кэсідзі напісаў Кэруаку, завабліваючы яго на вандроўку па Амэрыцы ў 1947 годзе. Кэсідзі ўдалося спакусіць Кэруака, і ў 1947 Кэруак рушыў у вялікае падарожжа, якое потым апісаў у сваім шэдэўральным рамане. Вось гэтая цытата зь ліста Кэсідзі Кэруаку:
«Я сядзеў у аўтобусе, які набіраў пасажыраў у Індыянапалісе, калі да мяне падышло ўвасабленьне Мілоскай Вэнэры — прыгожае, інтэлектуальнае, жарснае дзяўчо з дасканалымі прапорцыямі — і запытала, ці месца побач са мною не занятае. Я каўтнуў сьліну (быў нападпітку), булькнуў і прагугнявіў: НЕ!... Яна села... мяне кінула ў пот... яна пачала гаварыць, а паколькі я ведаў, што гэта будуць адны банальнасьці, дык маўчаў, каб распаліць яе. Яна села ў аўтобус а восьмай увечары (было ўжо Цёмна!). Я не адзываўся да дзясятай — за гэтыя дзьве гадзіны я ня толькі вырашыў зьняць яе, але і абдумаў, як гэта ЗРАБІЦЬ. Зразумела, я не магу табе працытаваць размову слова ў слова, але перадам яе сутнасьць ад дзясятай вечара да другой пасьля поўначы. Без найменшага намёку на нейкія ўводныя заўвагі (як цябе завуць? куды едзеш? etc.) я акунуўся ў зусім сьвядомую, зусім суб’ектыўную, асабістую і, так бы мовіць, „пранізьлівую да мозгу касьцей“ плынь размовы... каля другой яна паабяцала мне вечнае каханьне, поўную адданасьць і неадкладную сатысфакцыю. Я, прадчуваючы яшчэ большую прыемнасьць, не дазволіў ёй адсмактаць мне ў аўтобусе — замест таго мы, як кажуць, забаўляліся адно адным. Ведаючы, што яе ў найвышэйшай ступені дасканалая існасьць належала ўжо выключна мне (калі да мяне вернецца здольнасьць лягічнага думаньня, я табе распавяду яе поўную гісторыю і псыхалягічныя прычыны, чаму яна закахалася ў мяне), я ўжо ня бачыў ніякай перашкоды на шляху да майго задавальненьня, але, як кажа Робэрт Бэрнс, нават найлепшыя пляны людзей і мышэй часта развальваюцца, і ў гэтым выпадку лёс паслаў мне яе сястру, суку».
Сястра «сука» чакала гэтае ідэальнае дзяўчо на вакзале ў Сэнт-Луісе і адвяла яго дахаты. Расстроены, але бясстрашны, Кэсідзі вярнуўся ў аўтобус і спрабаваў яшчэ:
«У поўнай (спрабуй разьдзяліць маё пачуцьцё) прыгнечанасьці я сядзеў, а аўтобус ехаў далей у Канзас-Сіці. У Калюмбіі маладая (19) і абсалютна пасіўная (мая спажыва) цэлка увайшла ў аўтобус і села побач. Прыгнечаны стратай беззаганнай Пэт, я сядзеў на сядзеньні адразу за кіроўцам і пастанавіў спакусіць гэтае дзяўчо ў белы дзень. Ад 10.30 да 2.30 я гаварыў. Калі скончыў, яна (зьбянтэжаная, з жыцьцём вывернутым навыварат, мэтафізычна зьдзіўленая мною, жарсная ў сваёй нясьпеласьці) пазваніла сваім у Канзас-Сіці, а потым пайшла са мною ў парк (ужо сутонела), і там я яе ламануў; я трахаў яе, як нікога раней; усе мае напружаныя эмоцыі знайшлі вызваленьне ў гэтай маладой нявіньніцы (яна была цнатлівай!), якая, да ўсяго да гэтага, аказалася школьнай настаўніцай!»
Ну дык вось. Проза Кэруака ў «On the Road» значна больш цнатлівая, чым гэты сяброўскі ліст, але яна носіць несумненны адбітак сумбурнага, прыродна амаральнага і свабоднага ад усялякіх грамадзкіх абавязаньняў характару ягонага сябра, найбольш разьбітага бітніка зь іх усіх...
Джэк Кэруак (Jack Kerouac)
Акрамя, так сказаць, hard-core’авых прадстаўнікоў «разьбітага пакаленьня» — Джэка Кэруака, Алена Гінзбэрга і Грэгары Корсы — у гэтым выданьні зьмешчаныя пераклады і некаторых іншых, накшталт Кэна Кізі, Курта Вонэгута і Джэрома Дэвіда Сэлінджэра, якіх бітнікамі можна назваць толькі ўмоўна. Але і яны, несумненна, як пішуць нашы «прайдзісьветачы» — прадстаўнікі «па вялікім рахунку, літаратурнай контр-культуры сярэдзіны ХХ стагодзьдзя». Слушна. А таму ў гэтай кампаніі не зьдзіўляе і прысутнасьць француза Сэржа Гензбура ці расейца Венядзікта Ерафеева.Ці варта шырэйшаму колу чытачоў беларускамоўных тэкстаў (у гэтым акрэсьленьні адчуваецца мне падкалодны аксюмаран) ведаць, якое значэньне ў амэрыканскай літаратуры і культуры мела «beat generation»? То бок, ці варта гэтым маладым ідэалістам з «Прайдзісьвету» выдаткоўваць свой час і натугу, каб перакладаць нам і Кэруака з Гінзбэргам, і Робэрта Энтані Ўілсана з Уільямам Карласам Уільямсам? Гэтае пытаньне, канешне, не да перакладнікаў, а ў першую чаргу, так бы мовіць, да кіраўнікоў літаратурнага працэсу ў Беларусі. Што лепш — хапіць «па вярхах» нейкі літаратурны трэнд, накшталт «beat generation», ці засяродзіць перакладчыцкі час і энэргію ды арганізацыйна-фінансавыя магчымасьці на тым, каб перакласьці ад пачатку да канца і выдаць «On the Road» (1957) Джэка Кэруака або «One Flew Over the Cuckoo’s Nest» (1962) Кэна Кізі? Бо рэч тут у чым? А ў тым якраз, што ўвесь той бітнікоўскі пэрыяд немагчыма мысьліць бяз гэтых дзьвюх кніжак. І гэтыя кніжкі публікуюцца і знаходзяць чытача паўсюды па сьвеце да сёньняшняга дня. Бо яны — ня толькі эталён літаратуры «разьбітага пакаленьня», яны — эталён літаратуры наогул. То бок, у сытуацыі, калі нам усім не хапае часу і сродкаў, каб перакласьці на беларускую «ўсё вартае ўвагі», ці ня лепш менавіта вызначыць нейкі такі «залаты фонд» і арганізаваць час і сродкі дзеля перакладаў якраз такіх рэчаў?
Ален Гінзбэрг
Ці ня варта было б падумаць над нейкім «народным літаратурным праектам» у Беларусі, у якім грошы на беларускі пераклад і выданьне «On the Road» або «One Flew Over the Cuckoo’s Nest» зьбіраліся б праз падпіску сярод самых адданых беларускай мове чытачоў? Я, зразумела, нікога ў Беларусі не адмаўляю карыстацца грашмі з заходніх ці расейскіх літаратурных фондаў, каб падтрымліваць літаратурны працэс, але прызнаюся, што мне вельмі муляе той факт, што найбольш «ажыятажную» літаратурную прэмію ў беларускай літаратуры фінансуюць палякі... Не падумайце, што я тут выстаўляю напаказ свае антыпольскія комплексы... Не, дзякуй палякам за тое, што фінансуюць прэмію Гедройца, і за тое, што прафінансавалі выданьне першай паловы перакладу «Ўліса» Дж. Джойса... Але мне няўтульна, што гэтага ня хочуць фінансаваць беларусы... Дый другой часткі перакладу ня хочацца канчаць... Вось неяк так — і словаў не хапае, каб выказаць тое, пра што насамрэч хочацца сказаць...Але гэты тэкст — не пра палякаў і іхныя грошы, а пра апошняе выданьне «Прайдзісьвету», якое мне спадабалася мацней за ўсе папярэднія. Так што вяртаюся бліжэй да тэмы. Пераклады ў гэтым выданьні наогул дабротныя, прынамсі тыя, якія я ўжо пасьпеў прачытаць... Файна чытаецца пераклад Кэна Кізі, зроблены маім рэдакцыйным калегам Аляксеем Знаткевічам... І таксама файна чытаецца пераклад Алена Гінзбэрга, зроблены Юляй Цімафеевай... Я б там пераклаў «Howl» як «Зьвяг», а ня «Сковыт», ну але... Як на пачатак, зусім няблага:) Пра пераклады Гензбура, выкананыя Андрэем Хадановічам, і ня трэба шмат гаварыць — гэта чыстая чытацкая асалода...
Ніл Кэсідзі
Акрамя перакладаў мастацкіх тэкстаў, у гэтым выданьні «Прайдзісьвету» мы знойдзем і трохі літаратурнай крытыкі ды нечага такога, што ў прынцыпе пашырае далягляды таго нешырокага чытацкага кола, якому можа быць цікавы пэрыяд «beat generation» як такі. І там яшчэ адзін вельмі ўдалы выдавецкі ход — на сайт загружаныя больш за 30 музычных хітоў, перш за ўсё джазу, якія былі асабліва папулярнымі ў 1940-х, 1950-х і 1960-х, калі тое «разьбітае пакаленьне» пісала свае вершы, паэмы і раманы, напівалася да ўпаду і абкурвалася марыхуанай ды іншымі травамі да каляровых чорцікаў у вачах...Вось і мне на заканчэньне хацелася б дадаць да новаўзьніклай беларускай бітнікалёгіі адну рысу, якая, хутчэй за ўсё, шырэй не вядомая ў вузкім коле аматараў беларускай прыгожай пісьмовасьці. Наогул усе тыя бітнікі, за невялікімі выключэньнямі, вялі вельмі свабоднае і не абмежаванае грамадзкімі нормамі сэксуальнае жыцьцё... То бок, як правіла, бітнікі былі хутчэй бісэксуальнымі, чым гетэра- або гомасэксуальнымі. У гэтым сэнсе Кэруак — які паходзіў з набожнай каталіцкай француска-канадзкай сям’і, якая перасялілася ў ЗША — быў традыцыяналістам: ён спаў толькі з жанчынамі. Але ў яго быў сябра, Ніл Кэсідзі (Neal Cassidy), безь якога нельга сабе ўявіць узьнікненьне шэдэўру Кэруака «On the Road». Бо «Ў дарозе» — гэта па сутнасьці запіс сяброўства і падарожжаў Кэруака (у кнізе ён выступае пад імем Сал Парадайз) з Кэсідзі (у якога літаратурнае імя Дзін Марыярці). Кэруака, як піша ягоная біёграф Эн Чартэрз (Ann Charters), бянтэжыў гомасэксуалізм Кэсідзі (да якога той «далучыўся» падчас трох побытаў у папраўчай калёніі ў маладосьці), але з другога боку гэтая схільнасьць ураўнаважвалася ягонай гетэрасэксуальнасьцю (Кэсідзі быў тры разы жанаты і меў незьлічоную колькасьць пазашлюбных сувязяў з жанчынамі). Эн Чартэрз піша, што ў жыцьці Кэсідзі здараліся пэрыяды, калі ён папераменна праводзіў свой час з Аленам Гінзбэргам, які ўдзень вучыў яго пісаць вершы, а ўначы быў ягоным каханкам, з жонкай Луэн, якая зь ім удзень сварылася, а ўначы спала, і з Кэруакам, які вучыў Кэсідзі пісаць прозу. Ночы Кэсідзі і Кэруак, як ужо была адзначана, праводзілі асобна.
Энэргія, ня толькі сэксуальная, біла з Кэсідзі цераз край. Эн Чартэрз прыводзіць цытату з аднаго ліста, які Кэсідзі напісаў Кэруаку, завабліваючы яго на вандроўку па Амэрыцы ў 1947 годзе. Кэсідзі ўдалося спакусіць Кэруака, і ў 1947 Кэруак рушыў у вялікае падарожжа, якое потым апісаў у сваім шэдэўральным рамане. Вось гэтая цытата зь ліста Кэсідзі Кэруаку:
«Я сядзеў у аўтобусе, які набіраў пасажыраў у Індыянапалісе, калі да мяне падышло ўвасабленьне Мілоскай Вэнэры — прыгожае, інтэлектуальнае, жарснае дзяўчо з дасканалымі прапорцыямі — і запытала, ці месца побач са мною не занятае. Я каўтнуў сьліну (быў нападпітку), булькнуў і прагугнявіў: НЕ!... Яна села... мяне кінула ў пот... яна пачала гаварыць, а паколькі я ведаў, што гэта будуць адны банальнасьці, дык маўчаў, каб распаліць яе. Яна села ў аўтобус а восьмай увечары (было ўжо Цёмна!). Я не адзываўся да дзясятай — за гэтыя дзьве гадзіны я ня толькі вырашыў зьняць яе, але і абдумаў, як гэта ЗРАБІЦЬ. Зразумела, я не магу табе працытаваць размову слова ў слова, але перадам яе сутнасьць ад дзясятай вечара да другой пасьля поўначы. Без найменшага намёку на нейкія ўводныя заўвагі (як цябе завуць? куды едзеш? etc.) я акунуўся ў зусім сьвядомую, зусім суб’ектыўную, асабістую і, так бы мовіць, „пранізьлівую да мозгу касьцей“ плынь размовы... каля другой яна паабяцала мне вечнае каханьне, поўную адданасьць і неадкладную сатысфакцыю. Я, прадчуваючы яшчэ большую прыемнасьць, не дазволіў ёй адсмактаць мне ў аўтобусе — замест таго мы, як кажуць, забаўляліся адно адным. Ведаючы, што яе ў найвышэйшай ступені дасканалая існасьць належала ўжо выключна мне (калі да мяне вернецца здольнасьць лягічнага думаньня, я табе распавяду яе поўную гісторыю і псыхалягічныя прычыны, чаму яна закахалася ў мяне), я ўжо ня бачыў ніякай перашкоды на шляху да майго задавальненьня, але, як кажа Робэрт Бэрнс, нават найлепшыя пляны людзей і мышэй часта развальваюцца, і ў гэтым выпадку лёс паслаў мне яе сястру, суку».
Сястра «сука» чакала гэтае ідэальнае дзяўчо на вакзале ў Сэнт-Луісе і адвяла яго дахаты. Расстроены, але бясстрашны, Кэсідзі вярнуўся ў аўтобус і спрабаваў яшчэ:
«У поўнай (спрабуй разьдзяліць маё пачуцьцё) прыгнечанасьці я сядзеў, а аўтобус ехаў далей у Канзас-Сіці. У Калюмбіі маладая (19) і абсалютна пасіўная (мая спажыва) цэлка увайшла ў аўтобус і села побач. Прыгнечаны стратай беззаганнай Пэт, я сядзеў на сядзеньні адразу за кіроўцам і пастанавіў спакусіць гэтае дзяўчо ў белы дзень. Ад 10.30 да 2.30 я гаварыў. Калі скончыў, яна (зьбянтэжаная, з жыцьцём вывернутым навыварат, мэтафізычна зьдзіўленая мною, жарсная ў сваёй нясьпеласьці) пазваніла сваім у Канзас-Сіці, а потым пайшла са мною ў парк (ужо сутонела), і там я яе ламануў; я трахаў яе, як нікога раней; усе мае напружаныя эмоцыі знайшлі вызваленьне ў гэтай маладой нявіньніцы (яна была цнатлівай!), якая, да ўсяго да гэтага, аказалася школьнай настаўніцай!»
Ну дык вось. Проза Кэруака ў «On the Road» значна больш цнатлівая, чым гэты сяброўскі ліст, але яна носіць несумненны адбітак сумбурнага, прыродна амаральнага і свабоднага ад усялякіх грамадзкіх абавязаньняў характару ягонага сябра, найбольш разьбітага бітніка зь іх усіх...