Калі афарыстычна сказаць, што беларуская літаратура пачалася з турмы, то гэта ня будзе надта вялікім перабольшваньнем. Наўрад ці ў якой яшчэ сусьветнай літаратуры столькі творцаў і нават прызнаных клясыкаў мелі досьвед зьняволеньня.
Першы паэтычны зборнік Якуба Коласа «Песьні жальбы», выйшаў у 1910-м годзе, калі будучы клясык беларускай літаратуры сядзеў, як мы цяпер гэта называем, на «Валадарцы». Царскія ўлады пасадзілі яго туды на тры гады (1908–11) за ўдзел у падпольным настаўніцкім зьезьдзе 1906 году і далейшую дзейнасьць у гэтым кірунку. На думку дасьледчыкаў, менавіта з турэмных твораў Якуб Колас пачынаецца як хрэстаматыйны клясык. Менавіта ў зьняволеньні былі задуманыя паэмы «Новая зямля» і «Сымон-музыка», а трэцяя частка «Новай зямлі» — «энцыкляпэдыі беларускага сялянства» — там і напісаная.
Цэлая хваля творцаў прайшла праз турэмны досьвед у пару савецкіх рэпрэсіяў 30-х гадоў. Сярод нямногіх, каму ўдалося вярнуцца жывымі на волю, — Кузьма Чорны, Ян Скрыган, Сяргей Грахоўскі, Сяргей Новік-Пяюн. 8 гадоў за кратамі правяла Ларыса Геніюш.
Зь іншага боку, у польскай турме ў віленскіх Лукішках пісалі свае творы Максім Танк, Валянцін Таўлай, Хведар Ільяшэвіч, Міхась Машара.
Бадай, самы вядомы твор, прысьвечаны турэмнай тэме — «У капцюрох ГПУ» Францішка Аляхновіча, кніга-ўспамін пра Салавецкі канцлягер. Беларускі драматург і тэатральны дзеяч быў арыштаваны ў 1927 годзе органамі ОДПУ і асуджаны на 10 гадоў высылкі на Салаўкі. У верасьні 1933 году яго абмянялі на вязьня польскай турмы Браніслава Тарашкевіча.
У канцы 20-га стагодзьдзя ў незалежнай Беларусі зьявіліся новыя палітзьняволеныя і, адпаведна, новыя творы на турэмную тэматыку. «Турэмны дзёньнік» Славаміра Адамовіча, «Лісты зь лесу» Паўла Севярынца, «Амэрыканскія вершы» Аляксандра Фядуты.
Адной з найлепшых кніг 2011 году быў прызнаны паэтычны зборнік «Лісты да Волі» Ўладзімера Някляева, у якім паэт апублікаваў свае турэмныя вершы. Чаму беларуская літаратура нярэдка пішацца за кратамі, ці дае зьняволеньне нейкія новыя адчуваньні для творцы?
Нічога добрага ў турме няма. Гэта зьняволеньне, гэта пакуты. Але ўсе гэтыя людзі, ва ўсякім разе, большасьць зь іх, прымалі тое, што пасылаў лёс, як належнае. Як тое, праз што трэба прайсьці, каб Беларусь стала такой, пра якую яны марылі. І дзеля гэтай Беларусі яны не пакідалі пісаць у турме, і напісалі там далёка ня горшыя свае творы.
Турма, дарэчы, вельмі абвастрае пачуцьці. Яна ссоўвае акцэнты, зьмятае ўсё дробязнае і ўзбуйняе маштаб, робіць больш яснай пэрспэктыву, хоць чалавек сваім позіркам упіраецца ў сьцены. Але і празь сьцены нешта відаць.
Я нікому не жадаю турэмнага досьведу — ані тым, хто піша мастацкія творы, ані тым, хто іх чытае. Але ёсьць тое, што ёсьць. Ёсьць Беларусь, якая яшчэ ня стала той, пра якую марылі яе пачынальнікі. І я не выключаю, што досьвед гэты давядзецца ўведаць яшчэ некаму. Значыць, будуць новыя выпрабаваньні, а зь імі будзе доўжыцца жыцьцё, літаратура і лёс кожнага з тых, хто прысьвяціў сябе служэньню ня толькі прыгожаму пісьменству, але і Айчыне».
Першы паэтычны зборнік Якуба Коласа «Песьні жальбы», выйшаў у 1910-м годзе, калі будучы клясык беларускай літаратуры сядзеў, як мы цяпер гэта называем, на «Валадарцы». Царскія ўлады пасадзілі яго туды на тры гады (1908–11) за ўдзел у падпольным настаўніцкім зьезьдзе 1906 году і далейшую дзейнасьць у гэтым кірунку. На думку дасьледчыкаў, менавіта з турэмных твораў Якуб Колас пачынаецца як хрэстаматыйны клясык. Менавіта ў зьняволеньні былі задуманыя паэмы «Новая зямля» і «Сымон-музыка», а трэцяя частка «Новай зямлі» — «энцыкляпэдыі беларускага сялянства» — там і напісаная.
Цэлая хваля творцаў прайшла праз турэмны досьвед у пару савецкіх рэпрэсіяў 30-х гадоў. Сярод нямногіх, каму ўдалося вярнуцца жывымі на волю, — Кузьма Чорны, Ян Скрыган, Сяргей Грахоўскі, Сяргей Новік-Пяюн. 8 гадоў за кратамі правяла Ларыса Геніюш.
Зь іншага боку, у польскай турме ў віленскіх Лукішках пісалі свае творы Максім Танк, Валянцін Таўлай, Хведар Ільяшэвіч, Міхась Машара.
Бадай, самы вядомы твор, прысьвечаны турэмнай тэме — «У капцюрох ГПУ» Францішка Аляхновіча, кніга-ўспамін пра Салавецкі канцлягер. Беларускі драматург і тэатральны дзеяч быў арыштаваны ў 1927 годзе органамі ОДПУ і асуджаны на 10 гадоў высылкі на Салаўкі. У верасьні 1933 году яго абмянялі на вязьня польскай турмы Браніслава Тарашкевіча.
У канцы 20-га стагодзьдзя ў незалежнай Беларусі зьявіліся новыя палітзьняволеныя і, адпаведна, новыя творы на турэмную тэматыку. «Турэмны дзёньнік» Славаміра Адамовіча, «Лісты зь лесу» Паўла Севярынца, «Амэрыканскія вершы» Аляксандра Фядуты.
Адной з найлепшых кніг 2011 году быў прызнаны паэтычны зборнік «Лісты да Волі» Ўладзімера Някляева, у якім паэт апублікаваў свае турэмныя вершы. Чаму беларуская літаратура нярэдка пішацца за кратамі, ці дае зьняволеньне нейкія новыя адчуваньні для творцы?
Уладзімер Някляеў
Някляеў: «Беларуская нацыянальная ідэя цалкам, уключна з ідэяй беларускай дзяржаўнасьці, была сфармуляваная менавіта літаратарамі. Таму ў гэтых людзей ад самага пачатку з уладай, якая ўладарыла на Беларусі і была заўсёды антыбеларускай — былі вельмі складаныя адносіны. Праз гэта менавіта яны сядзелі ў турмах.Нічога добрага ў турме няма. Гэта зьняволеньне, гэта пакуты. Але ўсе гэтыя людзі, ва ўсякім разе, большасьць зь іх, прымалі тое, што пасылаў лёс, як належнае. Як тое, праз што трэба прайсьці, каб Беларусь стала такой, пра якую яны марылі. І дзеля гэтай Беларусі яны не пакідалі пісаць у турме, і напісалі там далёка ня горшыя свае творы.
Турма, дарэчы, вельмі абвастрае пачуцьці. Яна ссоўвае акцэнты, зьмятае ўсё дробязнае і ўзбуйняе маштаб, робіць больш яснай пэрспэктыву, хоць чалавек сваім позіркам упіраецца ў сьцены. Але і празь сьцены нешта відаць.
Я нікому не жадаю турэмнага досьведу — ані тым, хто піша мастацкія творы, ані тым, хто іх чытае. Але ёсьць тое, што ёсьць. Ёсьць Беларусь, якая яшчэ ня стала той, пра якую марылі яе пачынальнікі. І я не выключаю, што досьвед гэты давядзецца ўведаць яшчэ некаму. Значыць, будуць новыя выпрабаваньні, а зь імі будзе доўжыцца жыцьцё, літаратура і лёс кожнага з тых, хто прысьвяціў сябе служэньню ня толькі прыгожаму пісьменству, але і Айчыне».