Я ледзь ня трапіў у «Крэсы». Так мог бы называцца будучы альманах гарадзенскай філіі Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. Душа ніяк не згаджалася, хіба што ў іншай крыху форме каб: «Крэсы змагаюцца», нябожчык Машара, спадзяюся, не пакрыўдзіўся б. А можна міралюбна: «Крэсы пішуць». Або – «друкуюцца». А найлепей мабыць «Крэсы не здаюцца». Уяўляю кіслы твар чытача. Разумею: у сталіцы пратэсты супраць «Бульбаша», а мы са сваімі «Крэсамі» – «любіце нас, якімі мы ёсьць». Гучыць эпатажна. Але можна спаць спакойна: устрымаемся, ня будзе «Крэсаў».
1.
Калі ўсплываюць гэтыя «крэсы», штось муляе табе, як быццам ты – ня ты, а невядомы сёньня даваенны паэт. Навокал польскія шыльды, прэзыдэнтам у нас Масьціцкі, ты ўпарта рыфмуеш «в ензыку бялорускім». Пра гаротную долю, пра змаганьне. Цябе пакуль не чапаюць, але ня больш за тое: ты нікому тут не патрэбны. Сэрца смыліць: як хочацца паслухаць часам радыё, «Савецкую Беларусь»! Там усё цудоўна ў беларускіх паэтаў! Падрабязнасьцяў пра турмы ты ня ведаеш. Ат, нешта чуў, але ж даваць веры зусім ня хочацца. «У кіпцюрох ГПУ», як некаторыя кажуць, увогуле антыўтопія. Ці правакацыя. Бо калі праўда, аб чым тады інакш марыць? Паколькі «страта сэнсу, гэта страта ўсяго», як сказаў паэт. Гэх, уцячы б аднойчы за «Лінію Сталіна», у краіну пралетарскай дружбы народаў.
Хаця тады мне аб нашай «Лініі Сталіна» хутчэй не магло быць вядома, ваенны аб’ект! Хіба што муляў бы фантомны боль: адцяты абшар беларускі… Зьядналі беларусаў, «Лінія Сталіна» зарасла быльнягом. Сёньня яе паўторна зрабілі беларускай рэчаіснасьцю, адным з «дасягненьняў». Аднавілі «шнар». Але яна ня проста ваенны дыснэйлэнд. У духоўным сэнсе расьцяла краіну на дзьве часткі. Заходнюю, зразумела, праэўрапейскую, і ўсходнюю, традыцыйна савецкую. Заходнікаў наша ўлада, як вядома, ніколі не любіла і ня любіць.
2.
Добранадзейныя пісьменьнікі Горадні маюць, напрыклад, харомы, а нам сход хоць на вуліцы праводзь. Яны ўсё новых прымаюць, а мы сяго-таго не далічыліся: перайшлі ў чаргінцоўскі. Яны ў бюджэце ў Шапіры, тры разы альманах выпусьцілі, а мы – хто ў шуфляду (старэйшыя), хто – у інтэрнэт пішам. Але нарэшце і ў нашае ўяўнае аконца зазірнуць тое сонца паабяцала. Мы таксама склалі альманах. У іх «На нёманскай хвалі», а мы ім ледзь «Крэсы» не супрацьпаставілі. «Мала бракавала», як кажуць суседзі-палякі. У нас будзе «Новы Замак». Ён стаіць на гары, а пад гарой якраз нёманская хваля.
Але з назвай было насамрэч ні ўзяць ні ўцяць. Прапанова паступіла толькі адна: назваць яго менавіта «Крэсы». Яна была толькі агучана. Сам аўтар – паэт Чобат не прысутнічаў. Як карабель назавеш, так і паплыве. А каб мы селі на борт «Крэсаў», то куды б трапілі, цікава? Рыхтык у даваенную Гарадзеншчыну, а на вуліцы ХХІ стагодзьдзе. Хіба што з «Зуброўкай» у Люблін, дзе польскія «Крэсы» выходзяць апошнія дваццаць год, мацаваць сувязі.
Насамрэч пытаньне з назвай не абы-якое. У нас пад рукой быў толькі адзін прыклад, берасьцейскі. Нашы калегі па СБП актыўнейшыя, пасьпелі пару выпускаў зрабіць, назва – «Жырандоля». Ну, вядома, крашынская. Некаторым з нас таксама на думку нічога не прыходзіла, апроч назваў нашаніўскай пары. Адзін зь чальцоў Саюзу даслаў нават цэлых сорак прапаноў, але яны таксама былі этнаграфічнага кшталту.
3.
Трэба было ратаваць сытуацыю. У мяне была лацінская, але душа ў калегаў не ляжала да лаціны. Мне ж хацелася, каб была яна гарадзенскай, сягала гісторыі, але й гучала не архаічна. Каб ня толькі аўтараў задаволіць, людзей ва ўзросьце, а каб маладзён, убачыўшы ў інтэрнэце назву, мог зацікавіцца.
Хай будзе «Новы Замак». Тады ўсё становіцца на свае месцы: тут музэй, бібліятэка, аддзел рэдкай кнігі. Але калі мы гаворым «Новы замак», мы бачым спачатку браму. Так, мы апынаемся перад двума сфінксамі, якія яе ахоўваюць. Паміж імі праходзім у падворак Новага замка.
Сфінксы заўсёды маўчаць. Але бачылі яны шмат за сваіх дзьвесьце пяцьдзесят гадоў. Так, яны параўнаўча маладыя. Больш за тое, нашы сфінксы – дамы. У пэўным сэнсе яны замянілі сярэднявечных мадон. Дрыжыкі па целе: кіпцюрастыя яны, і як савецкая ўлада не падцяла? У замку быў «абкам партыі». Нашы мадоны з эпохі Асьветніцтва таксама зь дзіцём, але яно не патрабуе больш цыцкі, хаця – гляньце – бюст у наяўнасьці, як мае быць у такім выпадку. Вось яно, курчавае, на сьпіне ў сфінкса. Як вершнік. Вольнасьць зусім у духу ХVІІІ веку.
Вальяжны выгляд гарадзенскіх сфінксаў бянтэжыць незнаёмцаў. Ці гэта ня жарт? А мы прызвычаіліся, мы іх любім. Сфінксы нібы дакляруюць: заходзьце, будуць россыпы агнёў у небе, будзе баль, келіхі шампанскага, будзе забава. Так, яны нібы запрашаюць да прыгоды, і мы адчуваем, што запрашэньне не фармальнае. І ноч у музэі, і канцэрт камэрнай музыкі пад дахам, а таксама сустрэчы зь пісьменьнікамі. А на падворку джазісты з саксафонамі на сцэне, а іншым разам рыцары скрыжавалі мячы публіцы на пацеху. І сапраўды неўзабаве выбухаюць-іскраць фаервэркі. Як калісьці ў каралеўскія часы. Сёньня гэта вясельныя пэтарды. У авальнай залі бяруць шлюб.
Але фаервэркі нагадваюць аб запаленых кнатах чужынскіх жаўнераў, якія каля гармат чакалі каманды. Якой? Паліць напрасткі ў Новы замак, дзе шляхецкія дэпутаты марудзілі галасаваць за падзел земляў паміж імпэрскімі суседзямі? Ці ня ўзяўся б Шэксьпір за няроўную мілітарна-палітычную дуэль паміж двума каханкамі? Паміж каралём Станіславам Аўгустам Панятоўскім і расейскай імпэратрыцай Кацярынай ІІ? Зрэшты, у сёньняшнім жыцьці гэта ўсяго толькі эпізод у гістарычных дэкарацыях. Паміж калёнамі палаца сёлета зьявіліся тантамарэскі караля і царыцы: калі ласка, устаўце свой твар у авал і вось вам здымак для сямейнага альбому.
4.
Новы замак – нібы куфар, у якім ёсьць месца для кнігадрукаў мінулых вякоў, для рыцарскіх латаў і каралеўскіх партрэтаў, для сучаснай бібліятэкі. Гэта той вялікі кнігазбор з патаемнай дзьверкай, пра які францускі пісьменьнік Жан Жубэр стварыў раман «Незадоўга да наступленьня ночы». Прафэсар літаратуры накіроўваецца ў сталіцу, каб атрымаць доступ да дзёньнікаў мёртвага паэта. Яны захоўваюцца ў бібліятэцы, гмах якой – нібы горад у горадзе, дзе існуюць малавядомыя загадкавыя месцы, тупікі, варта толькі ступіць убок ад прамэнаду. Жан Жубэр пісаў раманы-прыпавесьці. Новы замак дае багатую глебу для прыпавесьцяў. А ўласна кажучы – для розных жанраў.
Кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі перажываў тут драму расьцінаньня Рэчы Паспалітай і яе канец. На сцэне замест актораў гледачы ўбачылі нечакана генэралаў з чужымі эпалетамі, з шаблямі: краіны з такой назвай больш ня будзе, спэктакль закончаны! Загадана пакінуць памяшканьне! Штосьці манарх даверыў свайму гусінаму пяру і паперы, але ня ўсе пачуцьці адлюстраваў у дзёньніку. Хаця часу меў даволі: яго трымалі ў сьценах Новага замку пад хатнім арыштам.
Сфінксы ніколі ня плачуць, сьпявала француская выканаўца. Так і ёсьць. Але падманлівым бывае выгляд. Не, яны нічога нам ня скажуць. Мы можам толькі ўявіць іх думкі, аформіўшы ў словы падзеі, сьведкамі яны былі. Вядома: ад сфінксаў нічога не залежыць. Дзіўна, што яны самі ацалелі. Нам бязь іх было б сумна. Як добра, што можна пастаяць зьнізу, параіцца ў думках, памаўчаць разам зь імі…
Ці вядома ім, што кавалак былога герба Рэчы Паспалітай ляжыць сёньня за калёнамі порціка Новага замку, справа ад дзьвярэй? Напэўна вядома. Але гэтага не чакаў нават я: побач з каменным гербам, на якім відзён яшчэ рыцар на кані, арол, – сьметніца. Курцы кідаюць у яе недакуркі, а, мабыць, вясельнікі паклалі пляшку з-пад савецкага шампанскага.
Наш «Новы Замак» падрыхтаваны да друку.
1.
Калі ўсплываюць гэтыя «крэсы», штось муляе табе, як быццам ты – ня ты, а невядомы сёньня даваенны паэт. Навокал польскія шыльды, прэзыдэнтам у нас Масьціцкі, ты ўпарта рыфмуеш «в ензыку бялорускім». Пра гаротную долю, пра змаганьне. Цябе пакуль не чапаюць, але ня больш за тое: ты нікому тут не патрэбны. Сэрца смыліць: як хочацца паслухаць часам радыё, «Савецкую Беларусь»! Там усё цудоўна ў беларускіх паэтаў! Падрабязнасьцяў пра турмы ты ня ведаеш. Ат, нешта чуў, але ж даваць веры зусім ня хочацца. «У кіпцюрох ГПУ», як некаторыя кажуць, увогуле антыўтопія. Ці правакацыя. Бо калі праўда, аб чым тады інакш марыць? Паколькі «страта сэнсу, гэта страта ўсяго», як сказаў паэт. Гэх, уцячы б аднойчы за «Лінію Сталіна», у краіну пралетарскай дружбы народаў.
Хаця тады мне аб нашай «Лініі Сталіна» хутчэй не магло быць вядома, ваенны аб’ект! Хіба што муляў бы фантомны боль: адцяты абшар беларускі… Зьядналі беларусаў, «Лінія Сталіна» зарасла быльнягом. Сёньня яе паўторна зрабілі беларускай рэчаіснасьцю, адным з «дасягненьняў». Аднавілі «шнар». Але яна ня проста ваенны дыснэйлэнд. У духоўным сэнсе расьцяла краіну на дзьве часткі. Заходнюю, зразумела, праэўрапейскую, і ўсходнюю, традыцыйна савецкую. Заходнікаў наша ўлада, як вядома, ніколі не любіла і ня любіць.
2.
Добранадзейныя пісьменьнікі Горадні маюць, напрыклад, харомы, а нам сход хоць на вуліцы праводзь. Яны ўсё новых прымаюць, а мы сяго-таго не далічыліся: перайшлі ў чаргінцоўскі. Яны ў бюджэце ў Шапіры, тры разы альманах выпусьцілі, а мы – хто ў шуфляду (старэйшыя), хто – у інтэрнэт пішам. Але нарэшце і ў нашае ўяўнае аконца зазірнуць тое сонца паабяцала. Мы таксама склалі альманах. У іх «На нёманскай хвалі», а мы ім ледзь «Крэсы» не супрацьпаставілі. «Мала бракавала», як кажуць суседзі-палякі. У нас будзе «Новы Замак». Ён стаіць на гары, а пад гарой якраз нёманская хваля.
Брама Новага замку
Але з назвай было насамрэч ні ўзяць ні ўцяць. Прапанова паступіла толькі адна: назваць яго менавіта «Крэсы». Яна была толькі агучана. Сам аўтар – паэт Чобат не прысутнічаў. Як карабель назавеш, так і паплыве. А каб мы селі на борт «Крэсаў», то куды б трапілі, цікава? Рыхтык у даваенную Гарадзеншчыну, а на вуліцы ХХІ стагодзьдзе. Хіба што з «Зуброўкай» у Люблін, дзе польскія «Крэсы» выходзяць апошнія дваццаць год, мацаваць сувязі.
Насамрэч пытаньне з назвай не абы-якое. У нас пад рукой быў толькі адзін прыклад, берасьцейскі. Нашы калегі па СБП актыўнейшыя, пасьпелі пару выпускаў зрабіць, назва – «Жырандоля». Ну, вядома, крашынская. Некаторым з нас таксама на думку нічога не прыходзіла, апроч назваў нашаніўскай пары. Адзін зь чальцоў Саюзу даслаў нават цэлых сорак прапаноў, але яны таксама былі этнаграфічнага кшталту.
3.
Трэба было ратаваць сытуацыю. У мяне была лацінская, але душа ў калегаў не ляжала да лаціны. Мне ж хацелася, каб была яна гарадзенскай, сягала гісторыі, але й гучала не архаічна. Каб ня толькі аўтараў задаволіць, людзей ва ўзросьце, а каб маладзён, убачыўшы ў інтэрнэце назву, мог зацікавіцца.
Хай будзе «Новы Замак». Тады ўсё становіцца на свае месцы: тут музэй, бібліятэка, аддзел рэдкай кнігі. Але калі мы гаворым «Новы замак», мы бачым спачатку браму. Так, мы апынаемся перад двума сфінксамі, якія яе ахоўваюць. Паміж імі праходзім у падворак Новага замка.
Сфінксы заўсёды маўчаць. Але бачылі яны шмат за сваіх дзьвесьце пяцьдзесят гадоў. Так, яны параўнаўча маладыя. Больш за тое, нашы сфінксы – дамы. У пэўным сэнсе яны замянілі сярэднявечных мадон. Дрыжыкі па целе: кіпцюрастыя яны, і як савецкая ўлада не падцяла? У замку быў «абкам партыі». Нашы мадоны з эпохі Асьветніцтва таксама зь дзіцём, але яно не патрабуе больш цыцкі, хаця – гляньце – бюст у наяўнасьці, як мае быць у такім выпадку. Вось яно, курчавае, на сьпіне ў сфінкса. Як вершнік. Вольнасьць зусім у духу ХVІІІ веку.
Левы сфінкс
Вальяжны выгляд гарадзенскіх сфінксаў бянтэжыць незнаёмцаў. Ці гэта ня жарт? А мы прызвычаіліся, мы іх любім. Сфінксы нібы дакляруюць: заходзьце, будуць россыпы агнёў у небе, будзе баль, келіхі шампанскага, будзе забава. Так, яны нібы запрашаюць да прыгоды, і мы адчуваем, што запрашэньне не фармальнае. І ноч у музэі, і канцэрт камэрнай музыкі пад дахам, а таксама сустрэчы зь пісьменьнікамі. А на падворку джазісты з саксафонамі на сцэне, а іншым разам рыцары скрыжавалі мячы публіцы на пацеху. І сапраўды неўзабаве выбухаюць-іскраць фаервэркі. Як калісьці ў каралеўскія часы. Сёньня гэта вясельныя пэтарды. У авальнай залі бяруць шлюб.
Але фаервэркі нагадваюць аб запаленых кнатах чужынскіх жаўнераў, якія каля гармат чакалі каманды. Якой? Паліць напрасткі ў Новы замак, дзе шляхецкія дэпутаты марудзілі галасаваць за падзел земляў паміж імпэрскімі суседзямі? Ці ня ўзяўся б Шэксьпір за няроўную мілітарна-палітычную дуэль паміж двума каханкамі? Паміж каралём Станіславам Аўгустам Панятоўскім і расейскай імпэратрыцай Кацярынай ІІ? Зрэшты, у сёньняшнім жыцьці гэта ўсяго толькі эпізод у гістарычных дэкарацыях. Паміж калёнамі палаца сёлета зьявіліся тантамарэскі караля і царыцы: калі ласка, устаўце свой твар у авал і вось вам здымак для сямейнага альбому.
4.
Новы замак – нібы куфар, у якім ёсьць месца для кнігадрукаў мінулых вякоў, для рыцарскіх латаў і каралеўскіх партрэтаў, для сучаснай бібліятэкі. Гэта той вялікі кнігазбор з патаемнай дзьверкай, пра які францускі пісьменьнік Жан Жубэр стварыў раман «Незадоўга да наступленьня ночы». Прафэсар літаратуры накіроўваецца ў сталіцу, каб атрымаць доступ да дзёньнікаў мёртвага паэта. Яны захоўваюцца ў бібліятэцы, гмах якой – нібы горад у горадзе, дзе існуюць малавядомыя загадкавыя месцы, тупікі, варта толькі ступіць убок ад прамэнаду. Жан Жубэр пісаў раманы-прыпавесьці. Новы замак дае багатую глебу для прыпавесьцяў. А ўласна кажучы – для розных жанраў.
Кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі перажываў тут драму расьцінаньня Рэчы Паспалітай і яе канец. На сцэне замест актораў гледачы ўбачылі нечакана генэралаў з чужымі эпалетамі, з шаблямі: краіны з такой назвай больш ня будзе, спэктакль закончаны! Загадана пакінуць памяшканьне! Штосьці манарх даверыў свайму гусінаму пяру і паперы, але ня ўсе пачуцьці адлюстраваў у дзёньніку. Хаця часу меў даволі: яго трымалі ў сьценах Новага замку пад хатнім арыштам.
Сфінксы ніколі ня плачуць, сьпявала француская выканаўца. Так і ёсьць. Але падманлівым бывае выгляд. Не, яны нічога нам ня скажуць. Мы можам толькі ўявіць іх думкі, аформіўшы ў словы падзеі, сьведкамі яны былі. Вядома: ад сфінксаў нічога не залежыць. Дзіўна, што яны самі ацалелі. Нам бязь іх было б сумна. Як добра, што можна пастаяць зьнізу, параіцца ў думках, памаўчаць разам зь імі…
Сьметніца каля герба Рэчы Паспалітай
Ці вядома ім, што кавалак былога герба Рэчы Паспалітай ляжыць сёньня за калёнамі порціка Новага замку, справа ад дзьвярэй? Напэўна вядома. Але гэтага не чакаў нават я: побач з каменным гербам, на якім відзён яшчэ рыцар на кані, арол, – сьметніца. Курцы кідаюць у яе недакуркі, а, мабыць, вясельнікі паклалі пляшку з-пад савецкага шампанскага.
Наш «Новы Замак» падрыхтаваны да друку.