Паўлюк Багрым. Зайграй, зайграй, хлопча малы…
Ад Паўлюка Багрыма засталіся адна жырандоля і адзін верш. Ня так ужо й мала, калі ўлічыць, што пасьля 99,9 адсоткаў насельнікаў плянэты не застаецца наогул нічога. Цяжка сказаць, што ў Паўлюка Багрыма выходзіла лепей: вершы ці жырандолі… Таленавіты чалавек да ўсяго падыходзіць па-творчаму, з чым бы ні працаваў: з музамі ці з МАЗамі. Да таго ж свой знакаміты верш ён напісаў у юнацкім узросьце, а жырандолю змайстраваў ужо сталым чалавекам, вярнуўшыся з рэкрутаў у родны Крошын і стаўшы там кавалём. “Узяўся за розум”, – сказалі б цяпер; так і бачыш перад сабой убранага ў аксэльбанты ваенкома Крошынскага раёну, які выпраўляе хлопца “ў маскалі” з бацькоўскай надзеяй, што “армія зь яго ўсю дурасьць павыбівае”. У цяперашняй Беларусі прынята вымяраць жырандолі ў вершах: адна карысная, якасная рэч вартая тысячы вершыкаў. Сьвет, у якім жыве герой вершу Багрыма, чымсьці падобны, там людзей пачкамі мяняюць на сядзібы і коней, і нічога: хоць і прыгоннае, але ж права.
А яшчэ ў гонар Паўлюка Багрыма нядаўна названая вуліца ў новым баранавіцкім мікрараёне. Гэтая вуліца перасякаецца з вуліцамі Ігната Дамейкі і 50 гадоў БССР, а паралельна ёй ідзе вуліца Скарыны. Мікрараён, здаецца, яшчэ будуецца… Выдатная ілюстрацыя да гісторыі краіны, у якой собіла нарадзіцца Багрыму: першадрукар, герой-эмігрант, прыгонны паэт, намэнклятурнік вымушаныя суіснаваць тут стагодзьдзямі, і выдае на тое, што іх нічога ўжо не разлучыць. Чацьвёра пасажыраў пацярпелага ў катастрофе самалёта, якія апынуліся на бязьлюднай высьпе. Банда – ці джаз-бэнд.
Бо герой Паўлюка Багрыма музыка, але музыка, так бы мовіць, брэмэнскі – як і пэрсанажы казкі братоў Грымаў, ён, адчуўшы жахлівую, сьмяротную небясьпеку, якая яго чакае, наважваецца на ўцёкі, і адзінае, што можа яго ўратаваць – музыка. Толькі ў вандроўных брэмэнскіх музыкаў была мэта, быў горад, куды яны выправіліся, каб пачаць там вольнае і вясёлае жыцьцё (дарма што яны так туды і не дабраліся). Брэмэн – вольны ганзейскі горад, усе грамадзяне якога роўныя, гэта порт, брама ў сьвет, месца зь яснай паэтычнай сымболікай, якое, тым ня менш, так і застаецца ў казцы ня больш чым сымбалем. Але нават яго ў нашага беднага дудара няма. Так што герой Паўлюка Багрыма – брэмэнскі музыка бяз Брэмэну:
“Дзе ж я пайду? Мілы Божа!
Пайду ў сьвет, у бездарожжа…
…Дзе ж ты пойдзеш, небарача?...”
Гарадзкім музыкам у Брэмэне яму ня стаць, бо няма ў сьвеце ніякага Брэмэну, і Нямеччыны няма, і Італіі, і Францыі, і Амэрыкі – усё гэта выдумка пісьменьнікаў, якія растрывожылі душу беднага прыгоннага хлопца. Няма куды бегчы. Маршрут у жыцьці адзін: Крошын-Маскалі-Крошын, далей забыцьцё, сьмерць. Крошын – канцлягер, дзе чалавек шкадуе, што нарадзіўся. Там чалавека забіваюць кіямі толькі таму, што пан камэндант, якому ноччу не дала жонка, з ранку прачнуўся надта “сярдзіты”. Там зь людзей вараць суп, як зь пеўняў. Адзінае магчымае адхіленьне ад гэтага злавеснага маршруту: уцёкі ў лес побач з Крошынам, дзе герой вершу можа скінуць ненавіснае чалавечае аблічча і абярнуцца ваўкалакам, бо лепш быць ваўкалакам, чым рабом. Таму “зайграй, зайграй, хлопча малы, і ў скрыпачку, і ў цымбалы, а я зайграю ў дуду, бо ў Крошыне жыць не буду”:
““Ведаеш што”, – сказаў асёл, – “я іду ў Брэмэн і думаю стаць там гарадзкім музыкам, хадзем разам, пойдзеш таксама ў музыкі. Я буду на лютні граць, а ты ў талеркі грукаць”.
Верш Паўлюка Багрыма нагадвае блюз – блюз у яго першародным выглядзе; так, напэўна, сьпявалі амэрыканскія рабы да свайго вызваленьня, задоўга да таго, як блюзам сталі называць усё, пад што п’яныя вызваліцелі любяць танчыць свае белыя танцы. Калі ўзяць разладжаную гітару і прахрыпець, правыць верш Багрыма ў пустым пакоі – вынік ашаламляе. Але, магчыма, “Зайграй, зайграй, хлопча малы…” – гэта ўсё ж хутчэй джаз, сумны крошынскі джаз, бо ўсе гэтыя сынкопы ў вершы Паўлюка Багрыма непераймальныя, такія можна зайграць толькі раз – і іх не паўторыць ужо нават сам аўтар. Як па-джазаваму гучыць гэтае: “Ой, кажАне, кажанЕ”. “Зайграй, зайграй, хлопча малы…” – гэта цуд імправізацыі, даступнай адно дзецям і тым, хто імі назаўжды застаўся.
Пісьменьнікі самі ствараюць сваіх папярэднікаў. У найвядомейшым рамане Гюнтэра Граса “Бляшаны барабан” галоўны герой, хлопчык Оскар Мацэрат, бачачы, як наўкола яго ўбіраецца ў сілу нацызм, як пакрысе становіцца карычневым нават тое, да чаго не даляцела дзярмо з рэпрадуктараў, газэтаў і мітынгаў, адмаўляецца расьці далей. Гэта ягоны пратэст, ягоная эміграцыя ў ніжні, дзіцячы сьвет, гэта яго варыянт сабатажу і грамадзянскага непадпарадкаваньня. Дзяцей і карлікаў не бяруць у вэрмахт (прынамсі, ня бралі да 1945 году). Грас, напэўна, дужа зьдзівіўся б, калі б даведаўся, што ягоным папярэднікам можна лічыць і вось гэтага сялянскага самародка з Крошына:
“Ой, кажане, кажане,
Чаму ж ня сеў ты на мяне?
Каб я большы не падрос
Ды ад бацькавых калёс”.
“Wo ist denn das, Kroschyn?“ – запытаўся б нобэлеўскі ляўрэат і быў бы яшчэ больш уражаны, што да Крошына ад ягонага роднага Данцыгу можна даехаць на машыне трохі больш чым за паўдня. Цікава, што Оскар, як і крошынскі хлопчык, мае патрэбу ў музычным інструмэнце, каб выказаць на гэтай унівэрсальнай мове тое, што ў яго на душы – і патрабуе сабе барабан. Хаця, калі вельмі захочацца, джаз можна граць нават на жырандолі.
Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)