Сярод тэмаў нашай сёньняшняй праграмы:
Мінакі на бабруйскіх вуліцах — пра апошнія палітычныя прысуды ў Менску
"На асуджаных вельмі зручна эканоміць" — зь лістоў вязьняў
"Турмы Сяргея Хмары"
Журналістка Ірына Халіп пра тое, як вытрымаць жанчыне за кратамі
"Паўсюль саджаюць за погляды, у Расеі таксама". Апытаньне мінакоў на бабруйскіх вуліцах.
У чацьвер да асуджаных па справе 19 сьнежня дадаліся экс-кандыдаты на прэзыдэнта Мікола Статкевіч і Дзьмітры Вус. Рашэньнем Ленінскага раённага суду Менску яны пакараныя адпаведна шасьцю і пяцьцю гадамі калёніі ўзмоцненага рэжыму. Калёніяй узмоцненага рэжыму пакараныя таксама і іншыя ўдзельнікі падзеяў на Плошчы: Аляксандар Класкоўскі, Аляксандар Квяткевіч, Дзьмітры Буланаў.
Што думаюць пра палітычныя працэсы мінакі на вуліцах Бабруйску? Вось некаторыя з адказаў на пытаньні нашага карэспандэнта.
Спадар: "Калі пры гэтым парушаюцца асноўныя законы дзяржавы, то гэта заслужана. Палітыка ці не палітыка — існуе пэўнае заканадаўства дзяржавы. І яго трэба выконваць".
Юнак: "Калі яны ўчынілі нешта сур’ёзнае і пры гэтым пацярпелі людзі, былі нанесеныя вялікія страты, то трэба. А калі ня дужа, то тады навошта адразу ў турму? Можна абмежавацца нейкімі іншымі пакараньнямі".
Спадар: "Што вы, ня бачыце, колькі людзей асуджаных, што за палітыку даюць ня менш, чым за забойства? Пра што гаварыць тут?".
Спадарыня: "Дык што, усіх будуць саджаць?".
Юнак: "Мяркую, што час расставіць усё на свае месцы. У выніку сапраўды вінаватыя будуць пакараныя".
Спадар: "Паўсюль саджаюць за погляды, якія адрозьніваюцца ад поглядаў тых, у каго ўлада. І ў нас у Расеі таксама. Улада спрабуе навесьці нібыта парадак альбо стварыць уражаньне, што спрабуе навесьці парадак і кожны павінен адказваць за свае дзеяньні. Я ж лічу, што турма ў падобным выпадку — вельмі жорсткая мера".
Спадар: "Нельга саджаць. Людзі маюць права выказваць сваё меркаваньне што да ўнутранай, зьнешняй палітыкі краіны".
Юнак: "Калі палітык зьдзейсьніў нешта такое, тады ў гэтым трэба разьбірацца. А калі палітык не супярэчыць заканадаўству — за што ж яго тады садзіць, калі гэта не забаронена законам? Што, палітык — злачынец?".
"Такія драконаўскія меры ня могуць ня выклікаць абурэньня"
Меркаваньне расейскага музыкі з гурту "Няшчасны выпадак" Аляксея Кортнева, які даслаў беларускім палітвязьням сваю паштоўку са словамі падтрымкі.
Кортнеў: "У розных краінах і ў розныя часы ўзьнікаюць сытуацыі, калі людзі могуць пацярпець за свае перакананьні. Але тое, як абыходзяцца зь людзьмі ў Беларусі... Я даведаўся, што гэтыя людзі ня маюць магчымасьці сустрэцца з адвакатам, што да іх не пускаюць нават сьвятара, і вось гэта, вядома, ня мае ніякага тлумачэньня. Такія драконаўскія меры ня могуць ня выклікаць самага шчырага абурэньня. Я хачу сказаць, што я і мае калегі падтрымліваем гэтых людзей, якія трапілі ў зьняволеньне, ведаем пра тое, што зь імі адбываецца, і сапраўды ня ўдасца гэта зрабіць цішком.
Давайце проста падзелімся гэтым веданьнем і словамі ў абарону і падтрымку тых, хто пацярпеў ад палітычных рэпрэсій!".
Нам можна напісаць на адрас: Менск-5, паштовая скрынка 111, або патэлефанаваць на аўтаадказьнік: +375 17 2 663952.
"На асуджаных вельмі зручна эканоміць"
У нашай сёньняшняй праграме мы пазнаёмім вас зь лістамі асуджанага, які адбывае тэрмін у адной зь беларускіх калёніяў, — Алега і нядаўна вызваленага з зоны Генадзя. Аўтары лістоў пішуць пра некаторыя асаблівасьці ўтрыманьня зьняволеных у сувязі з эканамічным крызісам у краіне, а таксама выказваюць меркаваньні наконт апошняй заявы беларускага кіраўніка ў Астане пра магчымае вызваленьне палітвязьняў.
Вось што піша асуджаны Алег:
"Падчас эканамічнага крызісу на асуджаных вельмі зручна эканоміць: хай толькі паспрабуюць выказаць незадаволенасьць.
Прыехаў начальнік зь Менску і загадаў: эканоміць на электраэнэргіі.
З жылых сэкцыяў забралі тэлевізары, якія асуджаныя набывалі за ўласныя сродкі, а таксама вырубілі разэткі. Толькі ў агульным калідоры пакінулі пару на 100 і болей чалавек і 1—2 тэлевізары замест 5—6 на атрад (гэта 100—150 чалавек). Аднак і гэтага недастаткова — дадалі поўнае адключэньне электрычнасьці з 8 да 22, з інтэрваламі некалькі разоў на гэты пэрыяд падаючы ток. У такім рэжыме жывём ужо месяц.
Гэтымі днямі зь неафіцыйных крыніцаў, ад людзей, занятых на кухні, даведаліся, што ад 1-га чэрвеня нам зьнізяць норму некаторых харчовых прадуктаў. Ужо ня будуць выдаваць па 2 яйкі на тыдзень і па 1 літры малака на 10 дзён. Гэтая норма харчаваньня вызначаная Саўмінам у 2006 годзе. Нас цікавіць: зь якіх сродкаў фінансуецца гэтае харчаваньне? Калі за кошт падаткаплатнікаў, то бок нашых маці і жонак, то ў выпадку зьмяншэньня нормаў трэба зьменшыць падаткі. Наша ўтрыманьне ў месцах пазбаўленьня волі і так абыходзіцца вельмі дорага нашым сваякам. Калі ж падобныя нормы вызначаныя з улікам рэкамэндацыяў міжнародных арганізацыяў, пры іх непасрэдных датацыях, то ў выпадку ўвядзеньня міжнародных санкцыяў супраць беларускіх уладаў мы можам зразумець падобную меру. Мы без малака і вараных яек выжывем, калі такія санкцыі будуць уведзеныя. Нягледзячы на тое, што мы знаходзімся ў зоне татальнай дыскрымінацыі чалавека, мы спадзяёмся, што ўвядзеньне эканамічных санкцыяў істотна паўплывае на палітыку дзяржавы. Мы хочам жыць у дэмакратычнай краіне, дзе паважаюцца правы і свабоды ўсіх грамадзянаў, у тым ліку і тых, якія апынуліся за кратамі".
А вось допіс нядаўна вызваленага з калёніі Генадзя:
"Аляксандар Рыгоравіч заявіў, што выпусьціць палітвязьняў, бо няма чаго на іх дзяржаўныя грошы марнаваць у турме, праядаць ім дзяржаўны хлеб. Але гэта Рыгоравіч і ягоная зграя праядаюць дзяржаўны хлеб. Вось каму месцамі з многімі вязьнямі памяняцца трэба. Тады ён убачыць, што тое харчаваньне, якое выдаюць у турме, ніяк нельга назваць ежай. Тут ежа такая няякасная, што ад яе можна захварэць. Шмат што робіцца з гнілых, даўно пратэрмінаваных прадуктаў. Тым, каму з дому не дапамагаюць, выжыць у такіх умовах вельмі цяжка.
Зразумела, у параўнаньні з тым, што ты пазбаўлены волі, такое пытаньне, як турэмная ежа, можа падацца драбязой. Але ж калі ты ведаеш справу знутры, то за гэтай драбязой можаш убачыць, бадай, усе заганы беларускай турэмнай сыстэмы: карупцыю, гвалт, наўмыснае нанясеньне шкоды здароўю зьняволеных, прыніжэньне іх чалавечай годнасьці".
Пра мінуўшчыну і сёньняшні дзень беларускіх астрогаў, а таксама пра іх вядомых сядзельцаў.
Сядзеў у польскіх турмах, у савецкай, а потым яшчэ і пры немцах…
Сёньня такога чалавека, як паэт і дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі Сяргей Хмара (сапраўднае прозьвішча Сіняк), назвалі б палітвязьнем. За сваю мару бачыць беларусаў свабоднымі і незалежнымі ён сядзеў і пры паляках, і пры Саветах. У Польшчы яго перасьледавалі за беларускасьць, у БССР — за "нацыяналізм" і "антысаветызм".
Нарадзіўся Хмара ў 1905 годзе ў Казлоўшчыне, цяпер Дзятлаўскага раёну, памёр на эміграцыі ў 1992-м. У 1920-х Сяргей Хмара ўдзельнічаў у ТБШ і ў Грамадзе. Арыштавалі ў 1927-м, суд зьняволіў яго на два гады. У 1944-м удзельнічаў у 2-м Усебеларускім кангрэсе ў Менску. У 1948 годзе стаў кіраўніком сэктару Рады БНР, заснаваў у Таронта беларускую царкву, стварыў Беларускае нацыянальнае аб’яднаньне.
Памёр у 1992 годзе ў Канадзе і застаўся даволі загадкавай асобай.
Сяргей Астраўцоў:
Так сталася, што Сяргей Хмара, жыхар Заходняй Беларусі, зазнаў розныя польскія турмы, а пры канцы нават трапіў у адзіны ў Польшчы канцлягер у Картуз-Бярозе. На пачатку 1939 году на пяцьсот вязьняў там было сто трыццаць паліцыянтаў, якія траплялі туды з усёй Польшчы за правіны на службе і стараліся стварыць для зьняволеных жорсткія ўмовы. Захаваліся ўспаміны зьняволеных.
Паліцыянты любілі муштраваць вязьняў, загадвалі падаць у гразь і ўскокваць мноства разоў, поўзаць, хадзіць па-качынаму, скакаць жабай, падоўгу бегаць. Зьняволеных прымушалі накладаць насілкі каменьнем, каб цяжка было падняць, і пераносіць у іншае месца, а потым назад, і ўсё ў хуткім тэмпе. Хадзіць нельга было, усё — толькі бегма, успаміналі вязьні. Паліцыянты, ледзьве што, білі іх гумовымі палкамі.
У Картуз-Бярозе былі забароненыя спатканьні і не дазвалялася атрымліваць пасылкі. Адзін з былых вязьняў зазначаў, што зьдзекі чыніліся пры любой нагодзе: нават у прыбіральню, разьлічаную на чатырох, усяго на некалькі хвілінаў запускалі па дваццаць-трыццаць чалавек, а паліцыянты чакалі, гатовыя ўжыць палкі.
Сам паэт Сяргей Хмара пра сваё зьняволеньне ў канцлягеры Картуз-Бяроза пісаў:
"Білі, катавалі, зьдзекаваліся. Сядзеў сем дзён у страшным падземным карцары, разабраны да сподняга бяльля й босы на ледзяным цэмэнце. Сядзеў і па іншых карцарах. Пісаў, але, лепш сказаць, укладаў у галаве вершы аб Бярозе. Сталіся песьнямі "Баляда аб амарантах", "Ах, Бяроза, ты, Бяроза!". Потым ледзь не памёр ад злоснае ангіны. Ляжаў пад вартай. Вывезены ў кобрыньскі шпіталь".
Ніхто сёньня ў Беларусі ня ведае жыцьцярыс Сяргея Хмары так, як пісьменьнік са Слоніма Сяргей Чыгрын, які выпусьціў кніжку з творамі Хмары, былога вязьня заходнебеларускіх астрогаў.
"Яго сапраўды так катавалі, што пашкодзілі вушы, і ён на адно вуха нічога ня чуў, так яго білі. Ён насіў спэцыяльныя слухаўкі.
У сваёй аўтабіяграфіі — такі зборнічак "Мы", які выйшаў у 1949 годзе, — ён пісаў, што "маімі школамі былі Лукішкі, турмы ў Слоніме, Горадні, Пінску, Берасьці, канцэнтрацыйны лягер Картуз-Бяроза". А пры Саветах яго пасадзілі ў 1940 годзе за нацыяналізм. Ён праседзеў, пакуль пачалася вайна", распавядае слонімскі пісьменьнік.
Сяргей Хмара ў 1936 годзе пісаў у сваім вершы "Далакопы", спадзеючыся на новы, іншы для Беларусі час:
Ад рана да ночы капаем.
Пад звоны, пад сьпевы жалезных рыдлёвак.
Аб будучым думы складаем:
Як звонам матораў надыдуць дні новы...
Капаем,
Ад рана да ночы капаем...
Але гэтыя "дні новы" не прынесьлі спакойнага жыцьця.
Пра тое, што Хмара пакутаваў у польскіх турмах, нават пісала газэта "Правда". Маленькая была нататка, кажа Сяргей Чыгрын:
"Пра Хмару перадавала ТАСС 13 кастрычніка 1939 году. Тэкст: "Намесьнікам начальніка гарадзкога атраду рабочай гвардыі Слоніма працуе шырока вядомы ў Заходняй Беларусі таленавіты малады паэт Сяргей Хмара. Да прыходу ў Слонім Чырвонай арміі паэт знаходзіўся ў канцэнтрацыйным лягеры Картуз-Бяроза, у польскіх турмах, казэматах і лягерах ён правёў шэсьць гадоў. У сваіх творах Сяргей Хмара пісаў пра цяжкую долю прыгнятаных панамі хлебаробаў Заходняй Беларусі".
У нататцы гаварылася, што ён быў удзельнікам Таварыства беларускай школы. Паводле Чыгрына, потым нататку перадрукавала нават газэта "Социалистическая Якутия" і іншыя савецкія газэты…".
Свае пачуцьці Сяргей Хмара паэтычна ўвасабляў у турэмнай лірыцы:
Недзе жалезам дзьверы заляскалi,
Сэрца жалезам зьбяжалася ў ком.
Шыбы у вокнах раптоўна завойкалi,
Глуха зьвярыны палiўся ў ноч стогн.
Чуеш! — бяз плачу! — трэба быць стойкаю! —
Ў сэрца хоць ўбiты асьцён.
Неба начой было яснае... яснае!
Белае, белае — як малако!
Недзе жалеза затворамi ляснула.
Сумна зайржаў ў хляве конь.
Пасьля прыходу Саветаў у Заходнюю Беларусь і вызваленьня з польскага астрога Сяргей Хмара як дзеяч беларускай культуры зазнаў неўзабаве і савецкія турмы, у тым ліку менскую "амэрыканку", у якой сёньня трымаюць апазыцыйных дзеячаў. Яго, як ён піша, "амаль беспасрэдна з польскага "канцэнтраку" павезьлі ў менскую "душагубку" (унутраная турма НКУС "амэрыканка")".
Аднак ня ўсіх вызваленых з польскіх турмаў дзеячаў арыштоўвалі паўторна, пісаў Сяргей Хмара. Гэта тычылася і Піліпа Пестрака, пазьней вядомага беларускага пісьменьніка.
Чыгрын: "Пестрака, звольненага з гарадзенскай турмы, не чапалі". І Хмара піша, што зь Пестраком упершыню сустрэўся ў гарадзенскай турме: "Я прыехаў з нашай групай Грамады, ён — з косаўскімі партызанамі. Там ён пачаў і першыя спробы вершаваньня. Мы сябравалі, хоць ніяк не маглі сустрэцца, то адзін сядзеў, то другі, але мы перапісваліся".
Ва ўспамінах Сяргея Хмары можна знайсьці ўдакладненьне — за што яго апошнія разы арыштоўвалі палякі, а затым — савецкая ўлада:
"У 1939 годзе вясной мяне арыштоўваюць разам з групай моладзі з гурткоў Беларускай нацыянал-сацыялістычнай партыі Акінчыца-Гадлеўскага па абвінавачаньні, што я кірую інфільтрацыяй у гэтыя гурткі радыкальных (грамадоўскіх) элемэнтаў, а таксама і ў гурткі польскага "Стральца". Судзьдзя звольніў з папярэджаньнем.
Потым мяне арыштоўваюць у дзень пачатку польска-нямецкай вайны. Вываз у Картуз-Бярозу. Праз два тыдні пасьля вызваленьня арыштоўваюць у Слоніме праз НКВД. Турма ў Слоніме. Гарадзкая турма ў Менску. Турма НКВД "амэрыканка" ў Менску. Турма ў Чэрвені. Самавызваліўся падчас перагону нас пехатою ў Магілёў".
Савецка-нямецкую вайну 1941 году Хмара сустрэў у чэрвеньскай турме. На гэты час у кожнай зь дзесяці абласьцей рэспублікі дзейнічала ад адной да сямі турмаў. Гэта былі калёніі, а таксама сьледчыя і тэрміновыя турмы, прызначаныя для ўтрыманьня як крымінальнікаў, так і "контрарэвалюцыйных элемэнтаў".
Калі нямецкія войскі пачалі займаць беларускія гарады, савецкія ўлады дала загад зьнішчаць асуджаных.
Так, 26 чэрвеня 1941 году НКВД пачаў расстрэльваць вязьняў Чэрвеньскай перасыльнай турмы, дзе сярод іншых сядзеў і Сяргей Хмара. Днём раней на Магілёў праз Чэрвень карныя органы пагналі вязьняў менскай турмы, а калі пераканаліся, што нямецкія войскі наступаюць вельмі хутка, пачалі расстрэльваць людзей. Некаторым удалося ўратавацца, сярод іх быў і Сяргей Хмара.
Зборнік вершаў С.Хмары, выдадзены ў менскім выдавецтве "Кнігазбор"
(працяг будзе)
Ірына Халіп: "У турме жанчына можа шмат чаго прыдумаць"
Паводле праведзеных пару гадоў таму міжнародных дасьледаваньняў, Беларусь сярод эўрапейскіх краін і краін былога СССР мае найвышэйшы адсотак вязьняў-жанчын — 7,5% ад агульнай колькасьці зьняволеных у краіне. У суседняй Расеі ён складае 6,5%, ва Ўкраіне — 6,1%, у Польшчы, як і ў сярэднім па Эўропе, — прыкладна 4%. Абсалютная большасьць гэтых жанчын — у рэпрадукцыйным веку. Згодна са зьвесткамі Ўсясьветнай арганізацыі аховы здароўя (УААЗ), у якую ўваходзіць і Беларусь, цяперашні стан месцаў пазбаўленьня волі на постсавецкай прасторы не адпавядае асноўным патрэбам жанчын.
Якія бытавыя, псыхалягічныя цяжкасьці могуць напаткаць жанчыну за кратамі, як іх пераадольваць і выйсьці ўрэшце на волю псыхічна ды фізычна здаровай? На гэтую тэму мы гутарым з журналісткай Ірынай Халіп, жонкай былога кандыдата на прэзыдэнта Андрэя Саньнікава, маці 4-гадовага сына Данілы. Цягам 1,5 месяца Ірына знаходзілася пад арыштам у СІЗА КДБ па справе 19 сьнежня.
"Фізычныя катаваньні да жанчын не ўжываліся"
Карэспандэнтка: "Ірына, ваш муж Андрэй Саньнікаў, таксама вязень СІЗА КДБ, а раней яшчэ адзін сядзелец "амэрыканкі" — Алесь Міхалевіч заявілі пра катаваньні, якія ўжываліся супраць арыштантаў-мужчын — "расьцяжкі", прысяданьні на холадзе і г.д. Ці ўжывалася нешта падобнае ў дачыненьні да жанчын?".
Халіп: "Да жанчын нічога падобнага не ўжывалася, дзякуй богу. Жанчын ня ставілі на расьцяжку, не выводзілі, як распавядаюць мужчыны, з усімі матрацамі, рэчамі. Нават у маёй камэры, дзе я правяла 1,5 месяца, шмон быў толькі 2 разы. А ў мужчын гэта было, як я ведаю, нашмат часьцей".
Карэспандэнтка: "Былы начальнік "Валадаркі" Алег Алкаеў у інтэрвію нашай праграме сказаў, што ня лічыць "расьцяжкі" катаваньнямі і што гэта ўсяго толькі меры бясьпекі. Затое ён лічыць катаваньнямі, калі на вачох сукамэрнікаў трэба рабіць розныя інтымныя рэчы, якія звычайна робяцца ў прыбіральні. Вам самой давялося апынуцца ў падобнай сытуацыі? Ваша камэра, кажуць, была з унітазам у цэнтры. Ці вас выводзілі на калідор?".
Халіп: "Ведаеце, я сядзела ў камэры, дзе ў цэнтры быў унітаз. Якраз побач са сталом — усяго адзін крок паміж прыбіральняй і "кухняй". А вось Натальля Радзіна сядзела ў камэры, дзе не было туалета. І я ня ведаю, што тут горш, што лепш. Ці рабіць тое, што робіцца інтымна ў прыбіральні, на вачах сукамэрніц, ці, як Наташа, эканоміць уласныя сілы, выпіваць ня больш за 3 кубкі вады ў дзень, бо, паводле правілаў, такія камэры выводзяць у туалет толькі двойчы ў дзень — а 6-й раніцы і 6-й вечара. Вядома, дзяўчаты прасіліся, іх выводзілі, але кожны раз гэта было зьвязана зь нейкімі прыніжэньнямі. Разумееце, пастаянна прасіць кантралёраў: выведзіце, мне вельмі патрэбна — гэта цяжка".
"Унітаз — твар гаспадыні".
Карэспандэнтка: "Ваша камэра — якая была паводле памеру?".
Халіп: "Маленькая, каля 12 мэтраў. У лепшыя часы нас было чацьвёра... Але. як мне здаецца, жанчыны ўвогуле ў любой сытуацыі могуць прыдумаць штосьці такое, каб было лягчэй. Вось мы, напрыклад, адну з прасьцінаў ужывалі як занавеску-шырму. Каму было трэба, тая проста завешвала маленькі праход паміж нарамі, а ўсе астатнія ў гэты момант, прабачце, пачыналі гучна размаўляць, сьмяяцца, каб у чалавека быў нейкі гукавы фон, каб не было нейкай няёмкасьці. Мы гэтае прыстасаваньне, вядома, мылі. Мы часта ўзгадвалі такую папулярную ў савецкія часы прымаўку: "унітаз — твар гаспадыні". Вось у нас гэты "твар" быў бялюткі, чысьцюткі. Мы заўсёды прасілі сваякоў, каб яны перадавалі нам розныя сродкі, каб чысьціць, мыць, каб усё было добра і цудоўна. І ніякіх дрэнных пахаў у камэры".
Карэспандэнтка: "Калісьці адвакатка Віньнікавай рабіла заяву, а потым сама Віньнікава ў адным з інтэрвію, ужо за мяжой, пацьвердзіла, што самым цяжкім у "амэрыканцы" (яна сядзела ў адзіночцы) было захоўваць гігіену. У дзірку ўвесь час глядзелі мужчыны-кантралёры (жанчын не было), а ў яе былі праблемы з крывацёкамі. Як стаіць справа з захаваньнем жаночай гігіены цяпер? За жаночымі камэрамі па-ранейшаму мужчыны-кантралёры пільнуюць?".
Халіп: "Увесь час. Аднак мы ж завешваліся. У нас была шырма.І тыя мужчыны, якія глядзелі ў дзірачку, яны нічога не маглі бачыць. Дарэчы, у СІЗА КДБ працуе адна жанчына-кантралёр, якая нас раз на тыдзень вадзіла ў душ. І аднойчы, калі яна захварэла, нас вадзілі мужчыны. Я ведаю, што Натальля Радзіна распавяла пра гэта начальніку СІЗА. Ён быў узрушаны, ён сказаў: як гэта такое можа быць? І там тады адмыслова выклікалі нейкую іншую жанчыну на замену, можа з Валадаркі, але нейкая іншая ўжо жанчына нас далей вадзіла мыцца".
Карэспандэнтка: "Некаторыя маці, чые дочкі ўтрымліваюцца ў калёніях, скардзяцца, што гігіенічныя пакеты ў перадачах часта ўскрываюцца. Прычым адбываецца гэта далёка ня самым гігіенічным чынам, а таму на пракладках, якія літаральна раскурочваюцца, застаюцца сьляды тлустых пальцаў тых, хто прымае гэтыя перадачы... Як было з гэтым у СІЗА КДБ?".
Халіп: "Да нас гэта даходзіла ў нармальным стане. Іншая рэч, што нейкая праверка ідзе. Я ня ведаю дэталяў, але я не заўважала, каб былі сьляды брудных пальцаў. Аднак калі ў нас быў апошні шмон, перад пераводам мяне на хатні арышт, тады з нашых пакетаў з асабістымі рэчамі павыкідалі ўсё, у тым ліку з маленькіх пакецікаў і пракладкі, і тампоны, гэта ўсё звалілі ў адну кучу, і потым уначы мы былі вымушаныя разьбіраць, дзе чыё".
"Я нічога ня ведала пра сына, і мне было катастрафічна дрэнна"
Карэспандэнтка: "Калі гаварыць пра псыхалягічныя цяжкасьці, якія могуць напаткаць жанчыну за кратамі... Апошнім часам даводзілася шмат чытаць пра тое, што прадстаўнікі спэцслужбаў, каб атрымаць неабходныя паказаньні, выкарыстоўваюць супраць падсьледных самыя розныя псыхалягічныя мэтодыкі, уключна з НЛП. Непасрэдна вы адчувалі штосьці падобнае на сабе?".
Халіп: "Ну што вы! Нават нічога агульнага ў іх з псыхалёгіяй няма. Вы зразумейце, сьледчыя — гэта сьледчыя. Яны такія ж, як у міліцыі, як у пракуратуры. У іх нічога своеасаблівага няма. Яны ўжывалі свае звычайныя мэтады. І чалавек, які ў сваім жыцьці прачытаў "Дзяцей Арбату", "Круты маршрут" Яўгеніі Гінзбург, хто чытаў Шаламава, Салжаніцына, той ужо нічога ня можа напалохацца, бо ён усё гэта ведае. Тым, хто кніжак не чытаў, тым, магчыма, і падаецца, што адбываецца нейкая трагедыя, штосьці такое катастрафічнае, чаго чалавек ня можа перажыць".
Карэспандэнтка: "Аднак усе ведаюць пра такую схему псыхалягічнага ўзьдзеяньня, як "добры сьледчы — злы сьледчы". Так, "добры" падчас допыту можа прапанаваць гарбаткі, а "злы" — будзе пагражаць лёсам дзіцяці. Увесь гэты час вы былі адлучаныя ад свайго маленькага сына і фактычна нічога ня ведалі пра тое, што зь ім...".
Халіп: "Мне не пагражалі, што адбяруць дзіця. Здаецца, толькі ў першы ці другі дзень пасьля арышту да мяне прыйшоў нейкі апэратыўнік і завёў звычайную гутарку: вось вы сядзеце на 15 гадоў, а калі выйдзеце, ваш сын ужо бандытам будзе. Але гэтыя словы на мяне не маглі ўзьдзейнічаць, таму што я кніжкі чытала. У мяне было іншае, што я перажывала, калі 29 сьнежня я даведалася, што па сына, Даніка, прыходзілі органы апекі і калі цягам месяца я больш нічога ня ведала пра сытуацыю. Ці яго забіраюць, ці ўжо забралі, ці, можа, ён з бабуляй і дзедам. Ніхто нічога мне не казаў. Я ня проста нэрвавалася. Мне было катастрафічна дрэнна. Сьніла розныя кашмары, быццам бы ў камэры дзьверы з тоўстага шкла і я магу бачыць усё, што там. І я бачыла ў сьне, быццам бы ўздоўж маёй камэры кантралёры вядуць майго сына, мне сьнілася, што ён са мной у камэры. Раней я ніколі не зьвяртала ўвагі на сны. А тут зранку думала, што гэта можа значыць для мяне. Ці гэта нейкі вешчы сон, або наадварот? Толькі празь месяц мяне выклікаў начальнік СІЗА. Праз свой мабільны тэлефон ён зайшоў на сайт Хартыі'97 і паказаў мне нататку, што мама атрымала права апекі над Данікам. Маўляў, цяпер можаце сядзець спакойна".
Карэспандэнтка: "Як вы лічыце, у гэтым быў пэўны разьлік, каб вы нэрваваліся, маральна пакутавалі, каб ня спалі ці бачылі ў сьне толькі кашмары…".
Халіп: "Я ня ведаю, ці быў пэўны разьлік, ці ім проста было пляваць на тое, што адчувае чалавек. Я ведаю іншае. Калі я даведалася ад свайго адваката падчас допытаў, што Даніка захацелі забраць — гэта было 29 сьнежня. А майму мужу Андрэю Саньнікаву, як ён мне распавёў на нашым спатканьні, яму пра гэта спэцыяльна сказалі адразу пасьля арышту: а вось у вас сына, можа, забяруць".
(працяг будзе)
Мінакі на бабруйскіх вуліцах — пра апошнія палітычныя прысуды ў Менску
"На асуджаных вельмі зручна эканоміць" — зь лістоў вязьняў
"Турмы Сяргея Хмары"
Журналістка Ірына Халіп пра тое, як вытрымаць жанчыне за кратамі
"Паўсюль саджаюць за погляды, у Расеі таксама". Апытаньне мінакоў на бабруйскіх вуліцах.
VOX POPULI
У чацьвер да асуджаных па справе 19 сьнежня дадаліся экс-кандыдаты на прэзыдэнта Мікола Статкевіч і Дзьмітры Вус. Рашэньнем Ленінскага раённага суду Менску яны пакараныя адпаведна шасьцю і пяцьцю гадамі калёніі ўзмоцненага рэжыму. Калёніяй узмоцненага рэжыму пакараныя таксама і іншыя ўдзельнікі падзеяў на Плошчы: Аляксандар Класкоўскі, Аляксандар Квяткевіч, Дзьмітры Буланаў.
Што думаюць пра палітычныя працэсы мінакі на вуліцах Бабруйску? Вось некаторыя з адказаў на пытаньні нашага карэспандэнта.
Спадар: "Калі пры гэтым парушаюцца асноўныя законы дзяржавы, то гэта заслужана. Палітыка ці не палітыка — існуе пэўнае заканадаўства дзяржавы. І яго трэба выконваць".
Юнак: "Калі яны ўчынілі нешта сур’ёзнае і пры гэтым пацярпелі людзі, былі нанесеныя вялікія страты, то трэба. А калі ня дужа, то тады навошта адразу ў турму? Можна абмежавацца нейкімі іншымі пакараньнямі".
Спадар: "Што вы, ня бачыце, колькі людзей асуджаных, што за палітыку даюць ня менш, чым за забойства? Пра што гаварыць тут?".
Спадарыня: "Дык што, усіх будуць саджаць?".
Юнак: "Мяркую, што час расставіць усё на свае месцы. У выніку сапраўды вінаватыя будуць пакараныя".
Спадар: "Паўсюль саджаюць за погляды, якія адрозьніваюцца ад поглядаў тых, у каго ўлада. І ў нас у Расеі таксама. Улада спрабуе навесьці нібыта парадак альбо стварыць уражаньне, што спрабуе навесьці парадак і кожны павінен адказваць за свае дзеяньні. Я ж лічу, што турма ў падобным выпадку — вельмі жорсткая мера".
Спадар: "Нельга саджаць. Людзі маюць права выказваць сваё меркаваньне што да ўнутранай, зьнешняй палітыкі краіны".
Юнак: "Калі палітык зьдзейсьніў нешта такое, тады ў гэтым трэба разьбірацца. А калі палітык не супярэчыць заканадаўству — за што ж яго тады садзіць, калі гэта не забаронена законам? Што, палітык — злачынец?".
"Такія драконаўскія меры ня могуць ня выклікаць абурэньня"
Меркаваньне расейскага музыкі з гурту "Няшчасны выпадак" Аляксея Кортнева, які даслаў беларускім палітвязьням сваю паштоўку са словамі падтрымкі.
Кортнеў: "У розных краінах і ў розныя часы ўзьнікаюць сытуацыі, калі людзі могуць пацярпець за свае перакананьні. Але тое, як абыходзяцца зь людзьмі ў Беларусі... Я даведаўся, што гэтыя людзі ня маюць магчымасьці сустрэцца з адвакатам, што да іх не пускаюць нават сьвятара, і вось гэта, вядома, ня мае ніякага тлумачэньня. Такія драконаўскія меры ня могуць ня выклікаць самага шчырага абурэньня. Я хачу сказаць, што я і мае калегі падтрымліваем гэтых людзей, якія трапілі ў зьняволеньне, ведаем пра тое, што зь імі адбываецца, і сапраўды ня ўдасца гэта зрабіць цішком.
Давайце проста падзелімся гэтым веданьнем і словамі ў абарону і падтрымку тых, хто пацярпеў ад палітычных рэпрэсій!".
Зваротная сувязь
Нам можна напісаць на адрас: Менск-5, паштовая скрынка 111, або патэлефанаваць на аўтаадказьнік: +375 17 2 663952.
"На асуджаных вельмі зручна эканоміць"
У нашай сёньняшняй праграме мы пазнаёмім вас зь лістамі асуджанага, які адбывае тэрмін у адной зь беларускіх калёніяў, — Алега і нядаўна вызваленага з зоны Генадзя. Аўтары лістоў пішуць пра некаторыя асаблівасьці ўтрыманьня зьняволеных у сувязі з эканамічным крызісам у краіне, а таксама выказваюць меркаваньні наконт апошняй заявы беларускага кіраўніка ў Астане пра магчымае вызваленьне палітвязьняў.
Вось што піша асуджаны Алег:
"Падчас эканамічнага крызісу на асуджаных вельмі зручна эканоміць: хай толькі паспрабуюць выказаць незадаволенасьць.
Прыехаў начальнік зь Менску і загадаў: эканоміць на электраэнэргіі.
З жылых сэкцыяў забралі тэлевізары, якія асуджаныя набывалі за ўласныя сродкі, а таксама вырубілі разэткі. Толькі ў агульным калідоры пакінулі пару на 100 і болей чалавек і 1—2 тэлевізары замест 5—6 на атрад (гэта 100—150 чалавек). Аднак і гэтага недастаткова — дадалі поўнае адключэньне электрычнасьці з 8 да 22, з інтэрваламі некалькі разоў на гэты пэрыяд падаючы ток. У такім рэжыме жывём ужо месяц.
Гэтымі днямі зь неафіцыйных крыніцаў, ад людзей, занятых на кухні, даведаліся, што ад 1-га чэрвеня нам зьнізяць норму некаторых харчовых прадуктаў. Ужо ня будуць выдаваць па 2 яйкі на тыдзень і па 1 літры малака на 10 дзён. Гэтая норма харчаваньня вызначаная Саўмінам у 2006 годзе. Нас цікавіць: зь якіх сродкаў фінансуецца гэтае харчаваньне? Калі за кошт падаткаплатнікаў, то бок нашых маці і жонак, то ў выпадку зьмяншэньня нормаў трэба зьменшыць падаткі. Наша ўтрыманьне ў месцах пазбаўленьня волі і так абыходзіцца вельмі дорага нашым сваякам. Калі ж падобныя нормы вызначаныя з улікам рэкамэндацыяў міжнародных арганізацыяў, пры іх непасрэдных датацыях, то ў выпадку ўвядзеньня міжнародных санкцыяў супраць беларускіх уладаў мы можам зразумець падобную меру. Мы без малака і вараных яек выжывем, калі такія санкцыі будуць уведзеныя. Нягледзячы на тое, што мы знаходзімся ў зоне татальнай дыскрымінацыі чалавека, мы спадзяёмся, што ўвядзеньне эканамічных санкцыяў істотна паўплывае на палітыку дзяржавы. Мы хочам жыць у дэмакратычнай краіне, дзе паважаюцца правы і свабоды ўсіх грамадзянаў, у тым ліку і тых, якія апынуліся за кратамі".
А вось допіс нядаўна вызваленага з калёніі Генадзя:
"Аляксандар Рыгоравіч заявіў, што выпусьціць палітвязьняў, бо няма чаго на іх дзяржаўныя грошы марнаваць у турме, праядаць ім дзяржаўны хлеб. Але гэта Рыгоравіч і ягоная зграя праядаюць дзяржаўны хлеб. Вось каму месцамі з многімі вязьнямі памяняцца трэба. Тады ён убачыць, што тое харчаваньне, якое выдаюць у турме, ніяк нельга назваць ежай. Тут ежа такая няякасная, што ад яе можна захварэць. Шмат што робіцца з гнілых, даўно пратэрмінаваных прадуктаў. Тым, каму з дому не дапамагаюць, выжыць у такіх умовах вельмі цяжка.
Зразумела, у параўнаньні з тым, што ты пазбаўлены волі, такое пытаньне, як турэмная ежа, можа падацца драбязой. Але ж калі ты ведаеш справу знутры, то за гэтай драбязой можаш убачыць, бадай, усе заганы беларускай турэмнай сыстэмы: карупцыю, гвалт, наўмыснае нанясеньне шкоды здароўю зьняволеных, прыніжэньне іх чалавечай годнасьці".
Беларускія турмы. Гісторыя і сучаснасьць
Пра мінуўшчыну і сёньняшні дзень беларускіх астрогаў, а таксама пра іх вядомых сядзельцаў.
Сядзеў у польскіх турмах, у савецкай, а потым яшчэ і пры немцах…
Сёньня такога чалавека, як паэт і дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі Сяргей Хмара (сапраўднае прозьвішча Сіняк), назвалі б палітвязьнем. За сваю мару бачыць беларусаў свабоднымі і незалежнымі ён сядзеў і пры паляках, і пры Саветах. У Польшчы яго перасьледавалі за беларускасьць, у БССР — за "нацыяналізм" і "антысаветызм".
Нарадзіўся Хмара ў 1905 годзе ў Казлоўшчыне, цяпер Дзятлаўскага раёну, памёр на эміграцыі ў 1992-м. У 1920-х Сяргей Хмара ўдзельнічаў у ТБШ і ў Грамадзе. Арыштавалі ў 1927-м, суд зьняволіў яго на два гады. У 1944-м удзельнічаў у 2-м Усебеларускім кангрэсе ў Менску. У 1948 годзе стаў кіраўніком сэктару Рады БНР, заснаваў у Таронта беларускую царкву, стварыў Беларускае нацыянальнае аб’яднаньне.
Памёр у 1992 годзе ў Канадзе і застаўся даволі загадкавай асобай.
Сяргей Астраўцоў:
Так сталася, што Сяргей Хмара, жыхар Заходняй Беларусі, зазнаў розныя польскія турмы, а пры канцы нават трапіў у адзіны ў Польшчы канцлягер у Картуз-Бярозе. На пачатку 1939 году на пяцьсот вязьняў там было сто трыццаць паліцыянтаў, якія траплялі туды з усёй Польшчы за правіны на службе і стараліся стварыць для зьняволеных жорсткія ўмовы. Захаваліся ўспаміны зьняволеных.
Паліцыянты любілі муштраваць вязьняў, загадвалі падаць у гразь і ўскокваць мноства разоў, поўзаць, хадзіць па-качынаму, скакаць жабай, падоўгу бегаць. Зьняволеных прымушалі накладаць насілкі каменьнем, каб цяжка было падняць, і пераносіць у іншае месца, а потым назад, і ўсё ў хуткім тэмпе. Хадзіць нельга было, усё — толькі бегма, успаміналі вязьні. Паліцыянты, ледзьве што, білі іх гумовымі палкамі.
У Картуз-Бярозе былі забароненыя спатканьні і не дазвалялася атрымліваць пасылкі. Адзін з былых вязьняў зазначаў, што зьдзекі чыніліся пры любой нагодзе: нават у прыбіральню, разьлічаную на чатырох, усяго на некалькі хвілінаў запускалі па дваццаць-трыццаць чалавек, а паліцыянты чакалі, гатовыя ўжыць палкі.
Сам паэт Сяргей Хмара пра сваё зьняволеньне ў канцлягеры Картуз-Бяроза пісаў:
Білі, катавалі, зьдзекаваліся. Сядзеў сем дзён у страшным падземным карцары, разабраны да сподняга бяльля й босы на ледзяным цэмэнце. Сядзеў і па іншых карцарах
"Білі, катавалі, зьдзекаваліся. Сядзеў сем дзён у страшным падземным карцары, разабраны да сподняга бяльля й босы на ледзяным цэмэнце. Сядзеў і па іншых карцарах. Пісаў, але, лепш сказаць, укладаў у галаве вершы аб Бярозе. Сталіся песьнямі "Баляда аб амарантах", "Ах, Бяроза, ты, Бяроза!". Потым ледзь не памёр ад злоснае ангіны. Ляжаў пад вартай. Вывезены ў кобрыньскі шпіталь".
Ніхто сёньня ў Беларусі ня ведае жыцьцярыс Сяргея Хмары так, як пісьменьнік са Слоніма Сяргей Чыгрын, які выпусьціў кніжку з творамі Хмары, былога вязьня заходнебеларускіх астрогаў.
"Яго сапраўды так катавалі, што пашкодзілі вушы, і ён на адно вуха нічога ня чуў, так яго білі. Ён насіў спэцыяльныя слухаўкі.
У сваёй аўтабіяграфіі — такі зборнічак "Мы", які выйшаў у 1949 годзе, — ён пісаў, што "маімі школамі былі Лукішкі, турмы ў Слоніме, Горадні, Пінску, Берасьці, канцэнтрацыйны лягер Картуз-Бяроза". А пры Саветах яго пасадзілі ў 1940 годзе за нацыяналізм. Ён праседзеў, пакуль пачалася вайна", распавядае слонімскі пісьменьнік.
Сяргей Хмара ў 1936 годзе пісаў у сваім вершы "Далакопы", спадзеючыся на новы, іншы для Беларусі час:
Ад рана да ночы капаем.
Пад звоны, пад сьпевы жалезных рыдлёвак.
Аб будучым думы складаем:
Як звонам матораў надыдуць дні новы...
Капаем,
Ад рана да ночы капаем...
Але гэтыя "дні новы" не прынесьлі спакойнага жыцьця.
Пра тое, што Хмара пакутаваў у польскіх турмах, нават пісала газэта "Правда". Маленькая была нататка, кажа Сяргей Чыгрын:
"Пра Хмару перадавала ТАСС 13 кастрычніка 1939 году. Тэкст: "Намесьнікам начальніка гарадзкога атраду рабочай гвардыі Слоніма працуе шырока вядомы ў Заходняй Беларусі таленавіты малады паэт Сяргей Хмара. Да прыходу ў Слонім Чырвонай арміі паэт знаходзіўся ў канцэнтрацыйным лягеры Картуз-Бяроза, у польскіх турмах, казэматах і лягерах ён правёў шэсьць гадоў. У сваіх творах Сяргей Хмара пісаў пра цяжкую долю прыгнятаных панамі хлебаробаў Заходняй Беларусі".
У нататцы гаварылася, што ён быў удзельнікам Таварыства беларускай школы. Паводле Чыгрына, потым нататку перадрукавала нават газэта "Социалистическая Якутия" і іншыя савецкія газэты…".
Свае пачуцьці Сяргей Хмара паэтычна ўвасабляў у турэмнай лірыцы:
Недзе жалезам дзьверы заляскалi,
Сэрца жалезам зьбяжалася ў ком.
Шыбы у вокнах раптоўна завойкалi,
Глуха зьвярыны палiўся ў ноч стогн.
Чуеш! — бяз плачу! — трэба быць стойкаю! —
Ў сэрца хоць ўбiты асьцён.
Неба начой было яснае... яснае!
Белае, белае — як малако!
Недзе жалеза затворамi ляснула.
Сумна зайржаў ў хляве конь.
Пасьля прыходу Саветаў у Заходнюю Беларусь і вызваленьня з польскага астрога Сяргей Хмара як дзеяч беларускай культуры зазнаў неўзабаве і савецкія турмы, у тым ліку менскую "амэрыканку", у якой сёньня трымаюць апазыцыйных дзеячаў. Яго, як ён піша, "амаль беспасрэдна з польскага "канцэнтраку" павезьлі ў менскую "душагубку" (унутраная турма НКУС "амэрыканка")".
Аднак ня ўсіх вызваленых з польскіх турмаў дзеячаў арыштоўвалі паўторна, пісаў Сяргей Хмара. Гэта тычылася і Піліпа Пестрака, пазьней вядомага беларускага пісьменьніка.
Чыгрын: "Пестрака, звольненага з гарадзенскай турмы, не чапалі". І Хмара піша, што зь Пестраком упершыню сустрэўся ў гарадзенскай турме: "Я прыехаў з нашай групай Грамады, ён — з косаўскімі партызанамі. Там ён пачаў і першыя спробы вершаваньня. Мы сябравалі, хоць ніяк не маглі сустрэцца, то адзін сядзеў, то другі, але мы перапісваліся".
Ва ўспамінах Сяргея Хмары можна знайсьці ўдакладненьне — за што яго апошнія разы арыштоўвалі палякі, а затым — савецкая ўлада:
"У 1939 годзе вясной мяне арыштоўваюць разам з групай моладзі з гурткоў Беларускай нацыянал-сацыялістычнай партыі Акінчыца-Гадлеўскага па абвінавачаньні, што я кірую інфільтрацыяй у гэтыя гурткі радыкальных (грамадоўскіх) элемэнтаў, а таксама і ў гурткі польскага "Стральца". Судзьдзя звольніў з папярэджаньнем.
Потым мяне арыштоўваюць у дзень пачатку польска-нямецкай вайны. Вываз у Картуз-Бярозу. Праз два тыдні пасьля вызваленьня арыштоўваюць у Слоніме праз НКВД. Турма ў Слоніме. Гарадзкая турма ў Менску. Турма НКВД "амэрыканка" ў Менску. Турма ў Чэрвені. Самавызваліўся падчас перагону нас пехатою ў Магілёў".
Савецка-нямецкую вайну 1941 году Хмара сустрэў у чэрвеньскай турме. На гэты час у кожнай зь дзесяці абласьцей рэспублікі дзейнічала ад адной да сямі турмаў. Гэта былі калёніі, а таксама сьледчыя і тэрміновыя турмы, прызначаныя для ўтрыманьня як крымінальнікаў, так і "контрарэвалюцыйных элемэнтаў".
Калі нямецкія войскі пачалі займаць беларускія гарады, савецкія ўлады дала загад зьнішчаць асуджаных.
Так, 26 чэрвеня 1941 году НКВД пачаў расстрэльваць вязьняў Чэрвеньскай перасыльнай турмы, дзе сярод іншых сядзеў і Сяргей Хмара. Днём раней на Магілёў праз Чэрвень карныя органы пагналі вязьняў менскай турмы, а калі пераканаліся, што нямецкія войскі наступаюць вельмі хутка, пачалі расстрэльваць людзей. Некаторым удалося ўратавацца, сярод іх быў і Сяргей Хмара.
Зборнік вершаў С.Хмары, выдадзены ў менскім выдавецтве "Кнігазбор"
(працяг будзе)
Турма і здароўе
Ірына Халіп: "У турме жанчына можа шмат чаго прыдумаць"
Паводле праведзеных пару гадоў таму міжнародных дасьледаваньняў, Беларусь сярод эўрапейскіх краін і краін былога СССР мае найвышэйшы адсотак вязьняў-жанчын — 7,5% ад агульнай колькасьці зьняволеных у краіне. У суседняй Расеі ён складае 6,5%, ва Ўкраіне — 6,1%, у Польшчы, як і ў сярэднім па Эўропе, — прыкладна 4%. Абсалютная большасьць гэтых жанчын — у рэпрадукцыйным веку. Згодна са зьвесткамі Ўсясьветнай арганізацыі аховы здароўя (УААЗ), у якую ўваходзіць і Беларусь, цяперашні стан месцаў пазбаўленьня волі на постсавецкай прасторы не адпавядае асноўным патрэбам жанчын.
Якія бытавыя, псыхалягічныя цяжкасьці могуць напаткаць жанчыну за кратамі, як іх пераадольваць і выйсьці ўрэшце на волю псыхічна ды фізычна здаровай? На гэтую тэму мы гутарым з журналісткай Ірынай Халіп, жонкай былога кандыдата на прэзыдэнта Андрэя Саньнікава, маці 4-гадовага сына Данілы. Цягам 1,5 месяца Ірына знаходзілася пад арыштам у СІЗА КДБ па справе 19 сьнежня.
"Фізычныя катаваньні да жанчын не ўжываліся"
Карэспандэнтка: "Ірына, ваш муж Андрэй Саньнікаў, таксама вязень СІЗА КДБ, а раней яшчэ адзін сядзелец "амэрыканкі" — Алесь Міхалевіч заявілі пра катаваньні, якія ўжываліся супраць арыштантаў-мужчын — "расьцяжкі", прысяданьні на холадзе і г.д. Ці ўжывалася нешта падобнае ў дачыненьні да жанчын?".
Халіп: "Да жанчын нічога падобнага не ўжывалася, дзякуй богу. Жанчын ня ставілі на расьцяжку, не выводзілі, як распавядаюць мужчыны, з усімі матрацамі, рэчамі. Нават у маёй камэры, дзе я правяла 1,5 месяца, шмон быў толькі 2 разы. А ў мужчын гэта было, як я ведаю, нашмат часьцей".
Карэспандэнтка: "Былы начальнік "Валадаркі" Алег Алкаеў у інтэрвію нашай праграме сказаў, што ня лічыць "расьцяжкі" катаваньнямі і што гэта ўсяго толькі меры бясьпекі. Затое ён лічыць катаваньнямі, калі на вачох сукамэрнікаў трэба рабіць розныя інтымныя рэчы, якія звычайна робяцца ў прыбіральні. Вам самой давялося апынуцца ў падобнай сытуацыі? Ваша камэра, кажуць, была з унітазам у цэнтры. Ці вас выводзілі на калідор?".
Халіп: "Ведаеце, я сядзела ў камэры, дзе ў цэнтры быў унітаз. Якраз побач са сталом — усяго адзін крок паміж прыбіральняй і "кухняй". А вось Натальля Радзіна сядзела ў камэры, дзе не было туалета. І я ня ведаю, што тут горш, што лепш. Ці рабіць тое, што робіцца інтымна ў прыбіральні, на вачах сукамэрніц, ці, як Наташа, эканоміць уласныя сілы, выпіваць ня больш за 3 кубкі вады ў дзень, бо, паводле правілаў, такія камэры выводзяць у туалет толькі двойчы ў дзень — а 6-й раніцы і 6-й вечара. Вядома, дзяўчаты прасіліся, іх выводзілі, але кожны раз гэта было зьвязана зь нейкімі прыніжэньнямі. Разумееце, пастаянна прасіць кантралёраў: выведзіце, мне вельмі патрэбна — гэта цяжка".
"Унітаз — твар гаспадыні".
Карэспандэнтка: "Ваша камэра — якая была паводле памеру?".
Халіп: "Маленькая, каля 12 мэтраў. У лепшыя часы нас было чацьвёра... Але. як мне здаецца, жанчыны ўвогуле ў любой сытуацыі могуць прыдумаць штосьці такое, каб было лягчэй. Вось мы, напрыклад, адну з прасьцінаў ужывалі як занавеску-шырму. Каму было трэба, тая проста завешвала маленькі праход паміж нарамі, а ўсе астатнія ў гэты момант, прабачце, пачыналі гучна размаўляць, сьмяяцца, каб у чалавека быў нейкі гукавы фон, каб не было нейкай няёмкасьці. Мы гэтае прыстасаваньне, вядома, мылі. Мы часта ўзгадвалі такую папулярную ў савецкія часы прымаўку: "унітаз — твар гаспадыні". Вось у нас гэты "твар" быў бялюткі, чысьцюткі. Мы заўсёды прасілі сваякоў, каб яны перадавалі нам розныя сродкі, каб чысьціць, мыць, каб усё было добра і цудоўна. І ніякіх дрэнных пахаў у камэры".
Карэспандэнтка: "Калісьці адвакатка Віньнікавай рабіла заяву, а потым сама Віньнікава ў адным з інтэрвію, ужо за мяжой, пацьвердзіла, што самым цяжкім у "амэрыканцы" (яна сядзела ў адзіночцы) было захоўваць гігіену. У дзірку ўвесь час глядзелі мужчыны-кантралёры (жанчын не было), а ў яе былі праблемы з крывацёкамі. Як стаіць справа з захаваньнем жаночай гігіены цяпер? За жаночымі камэрамі па-ранейшаму мужчыны-кантралёры пільнуюць?".
Халіп: "Увесь час. Аднак мы ж завешваліся. У нас была шырма.І тыя мужчыны, якія глядзелі ў дзірачку, яны нічога не маглі бачыць. Дарэчы, у СІЗА КДБ працуе адна жанчына-кантралёр, якая нас раз на тыдзень вадзіла ў душ. І аднойчы, калі яна захварэла, нас вадзілі мужчыны. Я ведаю, што Натальля Радзіна распавяла пра гэта начальніку СІЗА. Ён быў узрушаны, ён сказаў: як гэта такое можа быць? І там тады адмыслова выклікалі нейкую іншую жанчыну на замену, можа з Валадаркі, але нейкая іншая ўжо жанчына нас далей вадзіла мыцца".
Карэспандэнтка: "Некаторыя маці, чые дочкі ўтрымліваюцца ў калёніях, скардзяцца, што гігіенічныя пакеты ў перадачах часта ўскрываюцца. Прычым адбываецца гэта далёка ня самым гігіенічным чынам, а таму на пракладках, якія літаральна раскурочваюцца, застаюцца сьляды тлустых пальцаў тых, хто прымае гэтыя перадачы... Як было з гэтым у СІЗА КДБ?".
Халіп: "Да нас гэта даходзіла ў нармальным стане. Іншая рэч, што нейкая праверка ідзе. Я ня ведаю дэталяў, але я не заўважала, каб былі сьляды брудных пальцаў. Аднак калі ў нас быў апошні шмон, перад пераводам мяне на хатні арышт, тады з нашых пакетаў з асабістымі рэчамі павыкідалі ўсё, у тым ліку з маленькіх пакецікаў і пракладкі, і тампоны, гэта ўсё звалілі ў адну кучу, і потым уначы мы былі вымушаныя разьбіраць, дзе чыё".
"Я нічога ня ведала пра сына, і мне было катастрафічна дрэнна"
Карэспандэнтка: "Калі гаварыць пра псыхалягічныя цяжкасьці, якія могуць напаткаць жанчыну за кратамі... Апошнім часам даводзілася шмат чытаць пра тое, што прадстаўнікі спэцслужбаў, каб атрымаць неабходныя паказаньні, выкарыстоўваюць супраць падсьледных самыя розныя псыхалягічныя мэтодыкі, уключна з НЛП. Непасрэдна вы адчувалі штосьці падобнае на сабе?".
Халіп: "Ну што вы! Нават нічога агульнага ў іх з псыхалёгіяй няма. Вы зразумейце, сьледчыя — гэта сьледчыя. Яны такія ж, як у міліцыі, як у пракуратуры. У іх нічога своеасаблівага няма. Яны ўжывалі свае звычайныя мэтады. І чалавек, які ў сваім жыцьці прачытаў "Дзяцей Арбату", "Круты маршрут" Яўгеніі Гінзбург, хто чытаў Шаламава, Салжаніцына, той ужо нічога ня можа напалохацца, бо ён усё гэта ведае. Тым, хто кніжак не чытаў, тым, магчыма, і падаецца, што адбываецца нейкая трагедыя, штосьці такое катастрафічнае, чаго чалавек ня можа перажыць".
Карэспандэнтка: "Аднак усе ведаюць пра такую схему псыхалягічнага ўзьдзеяньня, як "добры сьледчы — злы сьледчы". Так, "добры" падчас допыту можа прапанаваць гарбаткі, а "злы" — будзе пагражаць лёсам дзіцяці. Увесь гэты час вы былі адлучаныя ад свайго маленькага сына і фактычна нічога ня ведалі пра тое, што зь ім...".
Халіп: "Мне не пагражалі, што адбяруць дзіця. Здаецца, толькі ў першы ці другі дзень пасьля арышту да мяне прыйшоў нейкі апэратыўнік і завёў звычайную гутарку: вось вы сядзеце на 15 гадоў, а калі выйдзеце, ваш сын ужо бандытам будзе. Але гэтыя словы на мяне не маглі ўзьдзейнічаць, таму што я кніжкі чытала. У мяне было іншае, што я перажывала, калі 29 сьнежня я даведалася, што па сына, Даніка, прыходзілі органы апекі і калі цягам месяца я больш нічога ня ведала пра сытуацыю. Ці яго забіраюць, ці ўжо забралі, ці, можа, ён з бабуляй і дзедам. Ніхто нічога мне не казаў. Я ня проста нэрвавалася. Мне было катастрафічна дрэнна. Сьніла розныя кашмары, быццам бы ў камэры дзьверы з тоўстага шкла і я магу бачыць усё, што там. І я бачыла ў сьне, быццам бы ўздоўж маёй камэры кантралёры вядуць майго сына, мне сьнілася, што ён са мной у камэры. Раней я ніколі не зьвяртала ўвагі на сны. А тут зранку думала, што гэта можа значыць для мяне. Ці гэта нейкі вешчы сон, або наадварот? Толькі празь месяц мяне выклікаў начальнік СІЗА. Праз свой мабільны тэлефон ён зайшоў на сайт Хартыі'97 і паказаў мне нататку, што мама атрымала права апекі над Данікам. Маўляў, цяпер можаце сядзець спакойна".
Карэспандэнтка: "Як вы лічыце, у гэтым быў пэўны разьлік, каб вы нэрваваліся, маральна пакутавалі, каб ня спалі ці бачылі ў сьне толькі кашмары…".
Халіп: "Я ня ведаю, ці быў пэўны разьлік, ці ім проста было пляваць на тое, што адчувае чалавек. Я ведаю іншае. Калі я даведалася ад свайго адваката падчас допытаў, што Даніка захацелі забраць — гэта было 29 сьнежня. А майму мужу Андрэю Саньнікаву, як ён мне распавёў на нашым спатканьні, яму пра гэта спэцыяльна сказалі адразу пасьля арышту: а вось у вас сына, можа, забяруць".
(працяг будзе)