Алесь Чобат: «Беларусь — краіна лукашэнак»

На мінулым тыдні адбыліся дзьве знакавыя падзеі ў беларуска-польскіх дачыненьнях. Пасьля працяглага перапынку ў Беларусь нарэшце прызначаны новы амбасадар Польшчы, а ў вёсцы Старыя Васілішкі каля Шчучына адчыніўся музэй польскага сьпевака Чэслава Немана. Як жылі, жывуць і зьбіраюцца жыць надалей дзьве краіны-суседкі — пра гэта ды іншае мы гутарым зь пісьменьнікам Алесем Чобатам, які жыве ў Скідзелі на Гарадзеншчыне.

— Алесь, давайце пачнём нашу гутарку з музэя Немана. Ён адчыніўся на бюджэтныя сродкі, выдаткаваныя Шчучынскім аддзелам культуры. І тут мне прыгадваецца, як Менск з Масквой пачалі сварыцца, дык помнік Янку Купалу на Кутузаўскім праспэкце да гэтай пары афіцыйна не адкрыты. А тут адносіны даўно не добрасуседзкія, а музэй усё ж адчыніўся. Чаму так сталася?

— Спачатку трохі гісторыі. Чэслаў Выдрыцкі, больш вядомы як Чэслаў Неман, гадоў 15 таму расказваў журналісту Польскага тэлебачаньня, як ён з Васілішак выехаў. Гэта быў 1958 год — апошняя рэпатрыяцыя, пра якую дамовіліся тагачасныя савецкі і польскі кіраўнікі Хрушчоў і Гамулка. Чаму Чэслаў выехаў? Бацькі вывезьлі. Яны сказалі: «Тое, што ты ўцёк зь вёскі да Горадні, — гэта добра, але каб ты быў токар ці сьлесар, а ты ж — музыкант. А для саветаў музыка — гэта палітыка, а ты ня гнесься, бо ты паляк, цябе зламаюць. Гары яна гарам тая гаспадарка, нам там горай ня будзе, а ты будзеш жывы і будзеш сьпяваць». І так яны паехалі. Апрача Чэслава Немэна, Васілішкі сёньня больш нічога ня маюць, і Шчучын нічога ня мае. А чаму менавіта цяпер музэй адчынілі… Відаць, не пасьпелі, калі было заплянавана. А самая першая выстава Чэслава Немэна адбылася яшчэ ў 1999 годзе, у Музеі Максіма Багдановіча ў Горадні, калі адтуль улады выгналі Дануту Бічэль. Так што мясцовы культ «нашага савецкага паляка» Выдрыцкага — Чэслава Немэна на Гарадзеншчыне пачалі ствараць яшчэ ў 90-я гады. А цяпер проста падзацягнулі шчучынскія ўлады. Калі ўсё гэта пачыналася? Яшчэ тады, калі гульня ішла з Эўропай. Санкцыі то ўводзілі, то адмянялі. Потым палякі сталі адвакатамі дарагога і любімага «бацькі Лукашэнкі». І такое было. А калі пачалі рабіць музэй, то мусілі ж хоць неяк скончыць.

— У Пількаўшчыне на Мядзельшчыне дагнівае хата Максіма Танка. На аднаўленьне Наваградзкага замка плянуецца зьбіраць народныя грошы. На рамонт згаданага табою музэя Багдановіча ў Горадні сродкаў зусім няма. А на музэй Чэслава Немэна грошы знайшліся. Стаўленьне беларускай улады да нацыянальнай культуры вядомае. Але чаму гэтай самай уладзе раптам спатрэбілася польская культура?

— Польская культура ні шчучынскім, ні гарадзенскім, ні сталічным уладам непатрэбная. Патрэбная, магчыма, нейкая прыманка для палякаў. Маўляў, у вас няма музэя Немана, а мы маем. І тут яшчэ адзін істотны момант. Беларускія ўлады нібы імкнуцца паказаць: Немэн — наш, савецкі, з савецкай школы. А хто такі Максім Танк? Мала таго, што беларускі нацыяналіст, дык ён жа яшчэ і эўрапеец, нават у турме эўрапейскай сядзеў. На Лукішкі можна было любую кнігу выпісаць з волі! Знайдзі цяпер такую турму, а хоць бы вайсковую адзінку ў Беларусі. Калі Панамарэнка ў 1939 годзе інспэктаваў, што яму тут перапала, ён потым пахваляўся ў менскім Доме афіцэраў на банкеце: «Гэта вы, — казаў ён савецкім урадоўцам, — тут польскіх валізак панацягалі, а я ў Вільні знайшоў скарб. Таму што мастак Пётра Сергіевіч — гэта вам ня нейкі Марк Шагал зь іхнім хвалёным Пікаса, гэта сапраўдны мастак. І Максім Танк — паэт эўрапейскі. І Эдзі Рознэр — такі джазмэн, што ўсіх чарнаскурых з Новага Ёрку за пояс заткне». Што ж, Панамарэнка пасьпеў закончыць у Маскве нармальны Інстытут інжэнэраў шляхоў зносінаў яшчэ пры імпэратарскай прафэсуры. Ён паходзіў з багатых казакоў, толькі што з бацькам распляваўся на Кубані і пайшоў шаснаццацігадовым падлеткам у Чырвоную армію. Гэта таксама быў чалавек эўрапейскі. І менавіта дзякуючы Панамарэнку Максім Танк трапіў у намэнклятуру. А тое, кім ён ёсьць насамрэч, саветы зналі цэлае жыцьцё, таму яго хата і дагнівае, і ніхто там нічога рабіць ня будзе. А што да Чэслава Немана, то ён не па зубах шчучынскім уладам, што б там яны ні гаварылі.

— Паведамленьне пра адкрыцьцё Музэю Немана на нашым радыё выклікала цікавасьць слухачоў. Вось адзін з водгукаў: «У Васілішках заўжды размаўлялі па-польску. У касьцёле ёсьць яшчэ адна мэмарыяльная дошка Немэна, зробленая палякамі». Здавалася б, з 1939 году прайшло столькі часу, а для палякаў Васілішкі — па-ранейшаму «крэсы»?

— Я адсылаю нашых слухачоў да парыскай «Культуры» і яе рэдактара Гедройца. У тым часопісе была надрукаваная праца Ганны Энгелькінг з Гданьска, якая шмат разоў была тут у экспэдыцыях, якраз на правым беразе Нёмана, у Васілішках таксама, у мясцовасьці прыблізна ад Астрыны да Воранава. Яна пісала: «Мы няправільна разумеем у Польшчы, што такое паляк у Беларусі. Мы нацыянальнасьць пішам, як прозьвішча — зь вялікай літары, а трэба пісаць з малой, так, як мы пішам веравызнаньне — католік, праваслаўны, эвангелік. Калі пісаць „палякі ў Беларусі“ з малой літары, то атрымаецца, што гэта людзі польскай веры, або каталікі. У каго якая сьвядомасьць — гэта няважна, гэта прыватная справа чалавека». Што сталася за царом-бацюхнам? Хто «польскай» веры — той паляк, хто «рускай» веры — той расеец. І гэта далей не зьмянялася, а толькі мацнела. Палякі самі плачуць, што іх пазбаўлялі польскасьці — пісалі іх беларусамі і нават расейцамі. Што там казаць, наша агульная прыяцелька Данута Бічэль цэлае савецкае жыцьцё пісалася палячкай. Пайшла, каб перапісацца, а ёй сказалі ў сельсавеце: «Якая ж ты беларуска? Мала таго, што бацькі каталікі, дык і імя — Данута. Дзе вы бачылі беларусаў з такім імем?» Вось як яно было. Таму хто пра што сьведчыць, той і мае рацыю.

— Алесь, ты добры знаўца гэтай званай «крэсовай» псыхалёгіі, асабліва гэта адчуваецца ў тваёй паэтычнай кнізе «Калі хочаце мець у Айчыне свабоду». Як ты лічыш, ці зьмяніўся нацыянальны настрой людзей у тваіх ваколіцах за дваццаць гадоў незалежнасьці?

— Давай вернемся ў 90-я гады. Тады мастак Аляксей Марачкін набыў хутар недзе каля Мядзеля. Ён мне расказваў, як да яго аднойчы прыйшлі тамтэйшыя мужыкі і спыталіся: «Аляксей, ты там у Менску блізка каля Пазьняка ходзіш. Слухай, пад кім мы цяпер будзем?». — «Як пад кім? Самі па сабе будзеце,» — адказвае Марачкін. — «Мы ведаем, што самі па сабе, карміць нас ніхто ня будзе. Але пад кім мы будзем, пад палякамі ці пад немцамі?» Марачкін стаў сьмяяцца, але мужыкі яму ўсю весялосьць разьвеялі: «Ты знаеш, Аляксей, хіба, халера на яго, пад немцамі». — «Чаму пад немцамі?» — «Ну так. Бо колькі там тых палякаў. Раз расейцаў ня будзе, то ізноў прыйдуць немцы, бо немцы — то сіла». Вось такая размова і такі «нацыянальны настрой». Значыць, польскія ўплывы і страхі ў нас перабольшаныя. Рэспубліка Беларусь — гэта Савецкі Саюз, бо тут жыве савецкі народ, у нас традыцыйнае савецкае грамадзтва. Па-італьянску «фашы» — зьвязка, адсюль слова «фашызм», а мафія — паняцьце панскае — «сямейства, клян». У нас — фашы. Вясковыя людзі — гэта ў пэўным сэнсе фашысты. І тут ня можа быць ніякіх пераменаў. І гэтак званы таталітарызм у нас абавязковы, ён прыроджаны. Хто ў хаце гаспадар? Бацька. Гаспадар, які мае быць адзін. Гэтым грамадзяне Рэспублікі Беларусь адрозьніваюцца ад усіх сваіх суседзяў.

— А якая роля ў фармаваньні нацыянальнай сьвядомасьці касьцёлу? Кіраўніцтва касьцёлу дэманструе сваю прыхільнасьць да беларушчыны. А што адбываецца ў парафіях, прыкладам, у Горадні ды яе ваколіцах?

— Адзін польскі дыплямат, аташэ па культуры (я перапрашаюся — забыў яго прозьвішча) у часопісе «Наша вера» апублікаваў артыкул. Ён напісаў, што польскае старэйшае пакаленьне на былых «крэсах» зрабіла ўсё, што магло, галоўнае — не дало саветам дарэшты растаптаць касьцёл. І больш яно нічога ня можа зрабіць. Па ім ужо цяпер адны магілы з польскімі крыжамі і надпісамі. І калі цяпер каталіцкі Касьцёл (а значыць — усясьветны) хоча быць у Беларусі, то ў яго адзін выбар: або ён будзе польскім у магіле, або ён будзе беларускім у жыцьці. Расейскім ён быць ня можа, таму што пачнуцца праблемы з Маскоўскім патрыярхам, бо ў Беларусі экзархат Расейскай праваслаўнай царквы, кананічная тэрыторыя. Таму касьцёл можа быць толькі беларускі. Вось што напісаў дыплямат. І я тады падумаў, што разважае ён усё роўна як не дыплямат, бо так ужо перайшоў на наш бок! Куды ты, пане, сьпяшаесься? З такой сьпешкай можа быць так, што польскага касьцёла ўжо ня будзе, а беларускага яшчэ ня будзе. Няхай лепш ідзе як ідзе. Усё гэта архібіскупу Кандрусевічу відней. Ён і савецкім інжынэрам быў за мяне мацнейшым. Я толькі да начальніка канструктарскага бюро даслужыўся, а ён атрымаў Дзяржаўную прэмію СССР па навуцы і тэхніцы. Што трэба з касьцёлам рабіць, дзе ксяндзоў браць, — архібіскупу відней.

— Напярэдадні Дня абаронцаў Айчыны Аляксандар Лукашэнка зрабіў народу своеасаблівы падарунак. Ён сказаў, што гатовы выкарыстаць супраць таго самага народу войска — калі спатрэбіцца. Танкі на менскіх вуліцах — гэта магчыма?

— Калі танкі былі на маскоўскіх вуліцах, то чым Менск за Маскву горшы? Лукашэнка яшчэ падчас выбараў 2006 году крычаў: «Мы в леса уйдём!» Заслужаны Герой сацыялістычнай працы Бядуля паслухаў-паслухаў і пайшоў на пэнсію — далей ад граху, ад шаленцаў, ад псыхічна хворых. І ўсё ж, прызнаюся, я не хацеў бы дажыць да часу, які ў нас агулам называюць «пасьля Лукашэнкі». Пры чым тут Лукашэнка? Лукашэнкі — гэта множны лік з малой літары. Беларусь — краіна лукашэнак. Калі праходзілі гэтыя выбары — з пабоішчам на Плошчы — мяне ў Скідзелі за рукаў бралі: «Слухай, а хто будзе лукашэнкам пасьля Лукашэнкі?» Лукашэнка ў іх разуменьні — гэта зусім не чалавек. А ў маім разуменьні — гэта чалавек, чалавек няшчасны, заўчасна стары, самотны і хворы. Мне яго шкада па-свойму. А танкі любы генэрал на вуліцы выведзе, калі яму яшчэ адну зорку на пагоны паабяцаюць. У кожным гарадку былі, ёсьць і будуць, умоўна кажучы, свае Парыж, Акопы і Слабада — тры мясцовыя раёны, тры банды і вечныя бойкі паміж імі з панажоўшчынай і з трупамі. Ты думаеш, у беларускім войску сёньня няма дзедаўшчыны? Бо там няма латышоў і таджыкаў? А яны і ня трэба. Таму што гомельскія спраўна лупяць гарадзенскіх, гарадзенскія — баранавіцкіх, баранавіцкія — аршанскіх, і ўсе разам — менскіх.

— Дык ты лічыш, што грамадзянская вайна ў Беларусі магчымая?

— Гэта будзе не вайна, а бойка. Гэта частка побыту, частка вясковай культуры — схадзіць на бойку.

— Нядаўна ў кнізе Дануты Бічэль «Мост сьвятога Францішка» я вычытаў твае іранічныя словы: «Усё ў нашай гісторыі будзе добра. Нас ніхто не заваюе. Калі заваююць расейцы, то адаб’юць палякі. Калі перамогуць палякі, то будуць за нас змагацца расейцы. І так да сканчэньня сьвету». Каб такога насамрэч ня сталася, можа, Беларусі варта пазбыцца свайго нэўтралітэту?

— Справа ў тым, што ў Беларусі ўсе прайгралі. Тут стаялі дзьве сухаземныя імпэрыі: Рэч Паспалітая абодвух народаў ці імпэрыя Польская і Вялікае княства Маскоўскае, а потым Расейская імпэрыя. Яны прайгралі абедзьве. Дзе апынулася цяперашняя Польшча? Там, дзе ёй было ўказана Венскім кангрэсам, імпэратарм Аляксандрам і канцлерам Мэтэрніхам. Пра заходнюю мяжу было сказана і ў 1945 годзе, у Ялце і ў Патсдаме — Сталіным, Чэрчылем, Рузвэльтам, Трумэнам і Этлі. І Расея ў 1991 годзе апынулася ў стане, пра які мроіў яшчэ Юзаф Пілсудзкі, калі спрабаваў распароць імпэрыю па нацыянальных швах. Так і выйшла. Рэспубліка Беларусь аказалася абломкам Савецкага Саюза, нікому не патрэбным. Той жа Лукашэнка, калі быў малады, сказаў неабачліва ў камэру: «Нікаму мы не нужны». Так што ніякага змаганьня ня будзе за гэты кавалак лесу з балотам, 600 на 600 кілямэтраў з савецкай эканомікай. Некалькі фабрык несавецкіх пакуль што выклікаюць цікавасьць. Багатых дзядькоў цікавяць «Беларуськалій» (гэта Францыя), Менскі завод халадзільнікаў «Атлянт» (гэта Італія), нафтаперапрацоўчыя заводы ў Наваполацку і Мазыры (гэта немцы і трохі японцы), гарадзенскі "Азот (гэта галяндцы і зноў трохі японцы), Жлобінскі мэталюргічны завод (гэта інвэстыцыі нямецкія). Гэтыя прадпрыемствы, можа быць, яшчэ нехта купіць. Усё астатняе нікому ня трэба. Вось такая цяпер у нас вонкавая пагроза. Для беларусаў цяпер няма пагрозы звонку. Для нас галоўная пагроза — мы самі. Другіх пагрозаў у нас няма.