Новая перадача сэрыі "Дом літаратара". Эфір 20 лістапада
ЛІТАГЛЯД
ЛЕАНІД ГАЛУБОВІЧ: "ЗМАГАЦЦЦА ДАВОДЗІЛАСЯ ЗА МНОГІЯ ІМЁНЫ"
Нядаўна ў Дзяржаўным музэі гісторыі беларускай літаратуры адбылася прэзэнтацыя новай кнігі Леаніда Галубовіча "Сыс і кулюары". Яна складаецца з 28 літаратурных партрэтаў сучасных беларускіх творцаў. А паколькі кніга выходзіла ў дзяржаўным выдавецтве "Літаратура і мастацтва", то некаторыя тэксты выклікалі насьцярогу ў чыноўнікаў ад літаратуры. Пра што і распытаў атара Міхась Скобла.
Міхась Скобла: "Леанід, "Сыс і кулюары" – гэта найперш кніга ўважлівага чытача. Пры гэтым кропкай адліку, як правіла, слугавала новае выданьне пісьменьніка. Як ты выбіраў герояў для сваёй кнігі?"
Леанід Галубовіч: "Гэтая кніжка зьявілася спантанна і нечакана для самога аўтара, яна – вынік майго працоўнага шляху ў газэце “Літаратура і мастацтва”. Я там вёў некалькі рубрык: “Легалізацыя”, “Кулюары”, “Гусіным пяром”. Найбольш выбітная, грунтоўная з усіх была рубрыка “Кулюары”. У кніжку ўвайшлі толькі 28 кулюараў, а ўсіх іх мною выдадзена 66. Я адабраў на свой густ больш прыстойных, пра найбольш цікавых пісьменьнікаў, каб у чытача склалася добрае ўражаньне пра нашу літаратуру, у якой ёсьць набыткі, аўтары, асобы. А выдаць кнігу мяне падбіў, як ні дзіўна, кіраўнік холдынгу Алесь Карлюкевіч. Прызнаюся, кніжка далася мне ня проста – "ЛіМ" – дзяржаўнае выданьне, ня кожны пісьменьнік мог фігураваць у гэтых “Кулюарах”.
Скобла: "А за якія імёны даводзілася змагацца?"
Галубовіч: "Змагацца даводзілася ледзь ні штодзень, за многія імёны. Скажам, там не павінны былі фігураваць імёны Рыгора Барадуліна, Генадзя Бураўкіна, Уладзімера Някляева, Сяргея Законьнікава... І вось фігура Законьнікава. Я ўсё ж вырашыў пазмагацца за яе, бо падумаў, што крытычнае слова пра паэта прапусьцяць. Аказалася – і крытычнае нельга. Але я таксама заўпарціўся, і кніжку вырашылі занесьці на паказ Чаргінцу. Пасьля паказу ў кнізе былі зробленыя цэнзурныя скароты. Напрыклад, у тым месцы, дзе я пісаў пра прызначэньне Сяргея Іванавіча на пасаду галоўнага рэдактара “Полымя” (тады ў рэдакцыю прыйшоў Васіль Быкаў і прынёс новапрызначанаму рэдактару букет ружаў). Гэты эпізод па жаданьні Чаргінца быў выкрасьлены. І яшчэ выкрасьлілі некалькі пасажаў. Але ўсё ж артыкул гэты пайшоў у "ЛіМе", паколькі ён быў крытычны. Быў яшчэ адзін артыкул, які не ўвайшоў у кнігу, – пра кніжку Ізяслава Катлярова. Я там напісаў пра другаснасьць расейскамоўных беларускіх пісьменьнікаў. Вось з таго моманту і пачалася нестабільнасьць майго становішча ў “ЛіМе”. Быў вялікі розгалас, зьбіралі ледзь ня пленум прыўладнага Саюзу пісьменьнікаў, давалі накачку рэдактару "ЛіМа" Анатолю Казлову".
Скобла: "У тваёй кнізе каля трох дзесяткаў выдатных постацяў, сярод якіх і Быкаў, і Брыль, і Разанаў, але назва чамусьці – “Сыс і кулюары”. Чаму так? Сыс жа не зьяўляецца эпіцэнтрам усёй кніжкі?"
Галубовіч: "Так, сапраўды. Тут ужо адыграла ролю сёньняшняя сытуацыя – пісьменьніцкая, чытацкая, кнігагандлёвая… Я пайшоў на такую назву, каб кніжка займела чытацкую ўвагу, кідалася ў вочы. Прызнаюся, гэта чыста маркетынгавы крок".
Скобла: "Твой артыкул пра другаснасьць расейскамоўнай літаратуры выклікаў розгалас у чаргінцоўскім саюзе. Але ж на 28 пісьменьнікаў, герояў тваёй кнігі, тры расейскамоўныя – Веніямін Блажэнны, Марына Наталіч і Юры Сапажкоў. Мне падалося, што табе ня проста было пісаць пра іх, упісваць у наш літаратурны кантэкст, а яны туды, па маіх адчуваньнях, ну аніяк ня ўпісваюцца. Ці, калі пастарацца, можна ўпісаць?"
Галубовіч: "Тут я не пагаджуся з тваёй думкай. Я ня так разважаў. Я заўсёды з павагай ставіўся да пісьменьніка, незалежна ад таго, на якой мове ён піша. Мне найперш цікава, наколькі ён важкі ў літаратуры. Раз ён тварыў на нашай беларускай зямлі (а сытуацыя ў нас усё ж дзьвюхмоўная), то ня важна, беларускамоўны ён ці расейскамоўны. Веніямін Блажэнны – фігура ў літаратуры, цяпер ужо істотна паднятая. Ён жыў у Менску, але быў тут прызамоўчаны. Так і па сёньняшні дзень застаецца, хаця Масква выдала ўжо ці не дзясятак яго кніжак. А да Марыны Наталіч я наогул з павагай стаўлюся, яна перакладае беларускую паэзію і піша, дарэчы, і па-беларуску таксама. Пісаць пра яе мне было прыемна".
Скобла: "А ў чым жа, на тваю думку, заключаецца другаснасьць расейскамоўнай літаратуры ў Беларусі?"
Галубовіч: "Наша нацыянальная гісторыя і культура заўсёды выкладаліся ў школах і ВНУ з прыцэлам на чыста беларускую мэнтальнасьць, беларускамоўнасьць, а расейскамоўныя пісьменьнікі амаль не фігуравалі".
Скобла: "А дзе ім фігураваць у школьных праграмах? Побач з Пушкіным ці ў праграме па беларускай літаратуры?"
Галубовіч: "Відаць, усё ж у праграмах па літаратуры беларускай, калі ў іх творах гучаць беларускія тэмы, гучыць голас гэтай зямлі, гэтага народу".
Скобла: "Леанід, назаву наклады разгледжаных табою кніг. “Парастак” Янкі Брыля – 300 асобнікаў. “Пенаты” Алега Мінкіна – 300 асобнікаў, “Край мой шчасьлівы” Алеся Чобата – 200, “Зачараваная краіна” Людкі Сільновай – 200, "Бэрлібры" Андрэя Хадановіча – 100 асобнікаў. Такімі мізэрнымі накладамі кнігі ў Беларусі яшчэ ніколі не выходзілі. Як ты лічыш, ці ёсьць нейкая крытычная мяжа, пасьля якой варштат Скарыны можна ўвогуле спыняць, бо каэфіцыент карыснага дзеяньня ягоны пры накладзе 100 асобнікаў блізкі да нуля?"
Галубовіч: "На гэтае пытаньне адказаць няпроста. Вось нядаўна адно наша агенцтва выдала жаночы літаратурны каляндар. Чым беларуская літаратура можа закончыцца? Вось такімі календарамі з паўаголенымі беларускімі літаратаркамі, пра якіх мала хто ведае. Сама сытуцыя ў грамадзтве, ва ўсім сьвеце, неяк рэзка перамянілася – ад гуманітарнага да тэхналягічнага. Пераважвае ўжо чалавек-прагматык. Паэзія і літаратура ўвогуле вельмі кампактна складзены ў адзін тэкст, зь якога ўзьнікае ўвесь вялікі сьвет, над якім трэба разважаць. А чалавеку сёньня цяжка гэта рабіць. Прызнаюся, у мяне за апошнія два гады напісана кніжка новых вершаў. Да гэтага я сапраўды дзесяць гадоў не пісаў. Чаму кніжка не выдаецца? Таму што насамрэч гэтая крытычная мяжа мяне трохі палохае. Хоць творца, як правіла, жыве ў самім сабе. З маёй, напрыклад, адзінокасьцю, закрытасьцю, мне хапае самога сябе. Ня так важна, ці будуць мае новыя вершы прачытаныя. Хаця, з другога боку, вынікае такое пытаньне – а навошта ты пішаш? Вершы ў табе жывуць – і няхай жывуць, навошта ты заносіш іх на паперу? Значыць, ты ўсё ж хочаш прабіцца ў белы сьвет са сваімі думкамі і пачуцьцямі. Ты як бы пішаш ліст, табе не хапае іншага чалавека, які б цябе зразумеў. Водгуку няма".
Скобла: "Ты апрабаваў розныя жанры – паэзію, зацемкі, эсэ. Які жанр самы энэргазатратны?"
Галубовіч: "Безумоўна, паэзія. Яна мучыць чалавека, ад яе пакутуеш. Можа, людзі гэтага не заўважаюць. Іншы раз, каб напісаць верш ці ўлавіць нейкі радок, канцэпцыю твора, ты затрачваеш некалькі дзён, ня сьпіш начамі".
Скобла: "І ўсё ж ты вяртаесься да самага энэргазатратнага жанру".
Галубовіч: "Так, сыход з жыцьця ўжо не такі далёкі, таму хочацца рэшткі ўнутранай энэргіі, якімі я яшчэ валодаю, выплюхнуць на паперу, пакінуць людзям мае ўражаньні пра гэты белы сьвет, на якім я жыў і жыву".
НАТАЛКА ХАРЫТАНЮК: “ДЛЯ МЯНЕ ЛІТАРАТУРА – ГЭТА ШАПТУХА”
Сёньня госьця нашай менскай студыі – маладая літаратарка Наталка Харытанюк. Празаік і эсэістка, суаўтарка калектыўных кніг “Жанчыны выходзяць з-пад кантролю», «Пакахай мяне, калі ласка», «In Вільня Veritas”, нядаўна прэзэнтавала свой першы зборнік апавяданьняў. Пад назовам «Трынаццаць гісторый пра мёртвага ката» ён выдадзены ў прыватным менскім выдавецтве І.Логвінава ў кніжнай сэрыі «Галярэя Б». З Наталкай Харытанюк гаварыла Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: «Трынаццаць гісторый пра мёртвага ката». Чаму так нэкрафільна вы назвалі сваю першую кнігу?”
Наталка Харытанюк: “Насамрэч пра сьмерць я якраз і думала, калі пісала, але ня сьмерць ката, вядома. Спачатку раскажу, адкуль я ўзяла мэтафару “мёртвы кот”, і пасьля пра саму сьмерць. Я сустрэла гэтую мэтафару ўжо шмат дзе і шмат у каго – ад “Нерасчытанай сутры” Ігара Бабкова і да Сэлінджэра і гэтай цудоўнай гісторыі пра Сімура, які кажа бацькам нарачонай, што хацеў бы стаць мёртвым катом. У сваю чаргу ён расказвае легенду кітайскую пра Майстра, пра тое, як яго спыталі што самае бясцэннае ў жыцьці, а ён адказвае, што, напэўна, гэта мёртвая котка, якая валяецца пры дарозе, бо ёй ніхто ня можа прызначыць цаны. І паколькі я сама ўсе гэтыя гады, калі пісаліся апавяданьні, была ў такім стане ці то паразы, ці то адчуваньня, што ўсё блытаецца, параза і перамога, і мне надакучыла патрапляцьу сытуацыю, калі цябе ацэньвае нехта, і таму я так і назвала кнігу. Хаця пра гэтую легенду ў ёй няма і ўсе гісторыі розныя, не зьвязаныя паміж сабой, тым ня менш настрой быў увесь час такі – нежаданьне патрапіць пад ацэньваньне”.
Аксак: “Берасьцейшчына – ваша радзіма – прапахлая мітамі, балотнымі дурніцамі, паляшуцкай гаворкаю. Яна спарадзіла фэномэн яшчэ адной сучаснай літаратаркі – Наталкі Бабінай. Ейны раман «Рыбін горад», сюжэтна і стылёва замешаны на рэаліях беларуска-ўкраінска-польскага памежжа, прынёс пісьменьніцы посьпех ва ўсіх трох краінах, што сутыкаюцца памежнымі слупамі на Берасьцейшчыне. Наколькі вас трымае трымае ў творчасьці радзінная пупавіна?»
Харытанюк: “Яна і трымае і зь яе ўсё пачалося. Для мяне страшэнна важны ў маім жыцьці чалавек – гэта мой дзядуля па маме Багдан, які сам са Львоўшчыны родам. Гэта быў неверагодна сьветлы чалавек і пра яго ёсьць гісторыя нават у гэтай кнізе, называецца “Дзяды: частка восьмая”. Зь яго і пачалося маё,можа быць не літаратурнае жыцьцё, я яшчэ не пісала, калі мы зь ім размаўлялі досыць часта, але тады ўзьніклі, як Таро гэта называў, вершы да паэзіі, калі ты патрапляеш у шал і ў магію паэзіі, але ты яшчэ ня ведаеш, як гэта словамі назваць. Дзядуля адчуваў гэтыя станы і ён мне шмат, можа быць бяз словаў нават, перадаваў гэтага. Таму для мяне радзіна, успаміны пра дзядоў, пра гэтага дзядулю менавіта вельмі важныя”.
Аксак: “Дзядуля, Белая (Берасьцейская?) крэпасьць, Мухавец – рэаліі, рэчы і пэрсоны, што атачаюць вас, люструюцца ў вашых творах. Наколькі яны біяграфічныя?»
Харытанюк: “Цяжка так адразу нават сказаць, наколькі яны біяграфічныя. Вядома, мяне мусіць нешта страшэнна зачапіць, тое, што я бачу ў жыцьці, яле я пішу не пра гэта. Мне вельмі падабаецца рыфмаваць эмоцыі, рыфмаваць сэнсы і я шмат хлушу, страшэнна шмат. Для мяне літаратура – гэта шаптуха, якая дае магчымасьць перажыць яшчэ раз тое, што ты не перажыў, ці ня змог, ці калісьці прапусьціў. Таму тут шмат мараў іншых шляхоў таго, што са мной ня здарылася і калі нехта паспрабуе прачытаць, напрыклад, “Мёртвага ката” як гісторыю берасьцейскай дзяўчыны мяне, то гэта будзе няправільна, гэта – ня я, гэта – ўява, гэта – як шаптуха”.
Аксак: “Рэцэнзуючы ваша апавяданьне «Фурманка сьвятога Міколы» Марыя Мартысевіч піша: «Для Наталкі Харытанюк ейны дзядуля-фурман, постаць якога незаўважна зьліваецца з постацьцю апекуна падарожных сьвятога Міколы, — гэта нешта сьвятое і сьветлае, эпоха, якая адыходзіць». Ці лёгка маладой аўтарцы даюцца вобразы, што сымбалізуюць цэлую эпоху?»
Харытанюк: “Сябры мяне часта абвінавачвалі ў негрунтоўнасьці. І вось калі браць вобразы, якія значацца да эпохі, і не грунтоўна зь імі нічым не ахвяруючы, гуляцца – гэта небясьпечна. Я гэта сама разумею. Таму я хачу сказаць, што я не з забаўкай бяруся за такія вобразы і неяк раскідваю іх па сваёй кнізе, а гляджу ім у вочы, не вырываю, ня ведаючы кантэкстаў. А вось менавіта фурман – гэта той кантэкст, які я ведаю вельмі добра. У многіх з маёй сям’і па тату – доўгія гісторыі фурманаў. Хаця гэты аповяд – таксама хлусьня шмат у чым. Дзядулю гэтага, дзеда Мікалая, я ня ведала ніколі, ён памёр за два гады да майго нараджэньня, але вось гэтую ягоную дарогу, шлях я спрабавала ўявіць, што яна працягваецца, і спрабавала ўявіць, што ён побач”.
Аксак: У сваім эсэі “Паліпсест” вы напісалі: “Эсэй мой якраз пра тое самае невымоўнае, якое вымавіць амаль немагчыма. Ды й прыгадаць яго цяжка: увесь час забываешся, да чаго ты гэта ўсё вёў, — калі птушка, нарэшце, змаўкае...» Дык дзеля чаго вы пішаце?»
Харытанюк: “Гэтае адно слова назваць нельга. Яно такое чароўнае, што яго ня трэба прамаўляць. Я калі зараз скажу, дзеля чаго, штосьці рассыплецца, зьнікне. Гэта як у паэме Лэсі Ўкраінкі пра адно слова, вялікая паэма, але яна так і не называе гэтае адно слова. Дзеля чаго? Хутчэй, калі я пішу? Я ня стаўлю сабе за мэту нешта пісаць, увогуле мэты такой ня можа быць. А вось гэта тыя дзіўныя досьведы духу, у якія ты трапляеш, яны цябе проста змушаюць, захлынаюць і ты атрымліваеш страшэннае шчасьце, калі ў цябе выходзіць патрапіць туды і гаварыць зь імі. Ня ўсе апавяданьні я так пісала, але гэта – самы фантастычны стан”.
НАТАЛКА ХАРЫТАНЮК. АБЛОКІ
Калi Гары прапанаваў мне згуляць партыю, я пагадзiлася не адразу. Я засумнявалася, бо ў Гары была падазроная манэра гуляць у шахматы. Ён гуляў навосьлеп: заплюшчваў вочы, яшчэ расстаўляючы фігуры на полі, і расплюшчваў іх, толькі калі ставіў мат.
“Скажы шчыра, Гары, – аднойчы я спытала яго, – у чым твой сакрэт? Хіба табе зусім нецікава, які я раблю ход? Хіба для гульні зусім-зусім неістотна, на што я замерваюся?”
Гары ледзь заўважна ўсьміхнуўся на гэта (яго нечым насьмяшылі мае пытаньні) i, задуменна ўглядаючыся ў аблокі, адказаў: “Кожны твой ход – страшэнна істотны для мяне. Істотны настолькі, што я магу забыць пра самае галоўнае. А пра галоўнае забываць нельга. У гэтым галоўным – сэнс гульні. Гэтае галоўнае – і ёсьць сама гульня”.
Вось так. Менавіта так, слова ў слова, сказаў мне мой стары сябар Гары, а я не наважылася спытаць, што гэта – самае галоўнае. Бо, калі я яго слухала, мне здавалася, што я ўсё разумею. А пасьля яно – гэтае разуменьне − кудысьці зьнікала, я забывала сэнс прыгожых слоў Гары. Дарма што ён увесь час паўтараў і паўтараў: нельга забываць пра галоўнае. Ніколі нельга забываць пра галоўнае.
Вось і цяпер ён кажа мне пра сакрэт гульні, спакушаючы яшчэ раз згуляць з ім. Гары кажа гэта, дастаючы сваю новую шахматную дошку, якую яму зусiм нядаўна падаравалi. Дошка нагадвае мне сваiмі чорна-белымі клеткамі старую дзiцячую гульню ў iнь i ян, i я ўжо пачынаю пераконваць сябе, што ў незвычайных рытуалах Гары ёсць нешта прывабнае: ён упарта не хоча бачыць маю паразу. Я амаль пагаджаюся на партыю, але стаўлю ўмову:
– Мы будзем гуляць на жаданнi, Гары.
– Выдатна, – смяецца ён, зусім не адчуваючы пагрозы.
– Жаданнi загадвае той, хто атрымлiвае паразу, – насцярожана папярэджваю яго я, але на Гары мае словы не робяць анiякага ўражання.
Ён заплюшчвае вочы, і мы пачынаем партыю. Спачатку я спрабую сачыць за хадамі Гары, але гэта мне ніяк не дапамагае – Гары забірае фігуру за фігурай, прабіраючыся наперад, і калі ён займае ўвесь цэнтар, я больш не супраціўляюся. Я вырашаю, што цяпер ужо позна засяроджвацца на гульні – і тады з лёгкасьцю пачынаю думаць пра сваю нечаканую ўмову, якую сама паставіла перад пачаткам партыі – пра жаданьне, якое цяпер давядзецца прыдумляць. Я хачу знайсьці жаданьне – такое ж грандыёзнае, як і гульня Гары навосьлеп, жаданьне, выканаць якое Гары зможа, толькі калі прыгадае нашую з ім дзіцячую гульню ў інь і ян. А гэта не так і проста.
Вядома, жаданьне маё мусіць быць, – разважаю я сама з сабою, – мэтафізычным. Іначай – ніякага сапраўднага выпрабаваньня для Гары ў гэтым не будзе. Ён жа не любіць глядзець на выпрабаваньне – ён перамагае яго, заплюшчваючы вочы. Гары заплюшчвае вочы ня толькі падчас гульні ў шахматы. Здаецца, ён так і жыве – з заплюшчанымі вачыма.
І нават калі ён расплюшчыць іх, каб сказаць мне: “Мат”, – ён, так мне здасца, усё яшчэ будзе недзе там. І глядзець ён будзе не на мяне – а наскрозь (так, як глядзяць адтуль). Настолькі наскрозь ён будзе глядзець, што пабачыць нарэшце тое жаданьне, якое я яшчэ не пасьпею прыдумаць.
І вось так Гары будзе глядзець на мяне і бачыць маё жаданьне – але я буду маўчаць, – а таму ён не вытрымае і загаворыць першым.
– Паслухай, – зазірае ён у вочы. – Здаецца, ты ставіла ўмову, што загадвае жаданьнi той, хто атрымаў паразу?
– Менавiта, – радасна пагаджаюся я. – Я прайграла – значыць загадваю жаданьне.
– Ты прайграла, – пярэчыць мне Гары, – але гэта яшчэ нiчога ня значыць. Ты прайграла, але атрымала асалоду ад гэтай партыi, значыць – нiякай паразы. А калі параза не твая, значыць – яна мая. У гэтай партыi я атрымаў паразу і цяпер маю права загадваць жаданьне.
Здаецца, Гары прадумаў гэта загадзя, бо жаданьне ў яго ўжо было падрыхтаванае. Ён падняўся з услончыка і папрасіў стаць каля яго. Гары сказаў, што хоча абняць мяне. І ўсё? – расьсьмяялася я, хаця насамрэч мяне гэта страшна ўстрывожыла: а як жа халодная мэтафізыка Гары? Няўжо ён так проста з ёю разьвітаецца, – зьдзіўляюся я, падыходзячы ўшчыльную да яго. Я ўжо адчуваю на сваім твары яго дыханьне, але Гары не сьпяшаецца абдымаць мяне. Здаецца, ён зусім не дакранаецца да мяне. Зусім не. Ён толькі павольна перабірае пальцамі мае валасы на плячах, якія зблыталіся ад ветру. Бярэцца за шалік і затрымлівае яго ў сваіх далонях. Пасьля нарэшце ён абдымае мяне і шэпча нешта пра самае галоўнае ў гульні. “Ты ўсё-такі забыла – ты забыла пра самае галоўнае,” – амаль радасна шэпча мне Гары. Нібыта і не дакараючы, а віншуючы мяне з гэтай таленавітай памылкай. З тым, што я забыла пра галоўнае.
– Пра караля? – перапытваю я.
Але Гары не адказвае. Ён сумна ўсьміхаецца ў мае валасы і не адпускае ад сябе.
– Прызнайся, Гары, – спрабую вызваліцца з яго загадкавага позірку і вярнуць яго нечаканым пытаньнем да самога сябе. – А калi б ты выйграў i цябе гэта не засмуцiла – параза была б усё роўна твая?
Гары цяпер хiтра пасмiхаецца, але так i не адказвае на маё пытаньне.
Ён акуратна выстаўляе караля i каралеву зноў на дошку i прапануе праверыць у наступнай партыi – чыёй будзе параза, калi ён выйграе i атрымае ад партыi асалоду. “Адказ да нас прыйдзе сам, – пераконвае ён мяне. – Вось пабачыш”.
Я пагаджаюся на наступную партыю не адразу. Спачатку я крыху злуюся. Думаю пра жаданьне Гары і засмучаюся: я, здаецца, так і не заўважыла, што Гары мяне абдымаў. Нібыта гэта я, а не Гары, увесь час была з заплюшчанымі вачыма.
Але пасьля я зноў засяроджваюся на чорных i белых квадрацiках дошкi, прыгадваю гульню ў інь i ян, i думаю, што ня ўсё так кепска. Я думаю, што такая заблытаная лёгiка Гары можа мне нават вельмi спатрэбiцца. Яна дапаможа прыдумаць заканчэнне майму няскончанаму i ўжо амаль настолькi ж заблытанаму апавяданню.
Я ўвесь час думаю пра сваё апавяданьне і пра Гары ў ім. Я хачу, каб ён разблытаў вузел, які старанна сплятаўся некалькі апошніх тыдняў, – я хачу, каб ён разблытаў маё недапісанае апавяданьне. У той час я пісала апавяданьне пра магічны тэатар. Пра Гары і магічны тэатар. Дакладней, Гары самога ў гэтым апавяданьні не было – пад ім хаваліся некалькі пэрсанажаў, і ўсе яны ў выніку мусілі зьняць свае маскі. Зрэшты, маскі ніхто ў апавяданьні, хутчэй за ўсё, так і не зьняў, – падазравала я, – але справа была ня ў гэтым. Справа была ў тым, што адным з яго ўвасабленьняў у апавяданьні я зрабіла сябе. Мне цікава было, якое месца я займаю ў тэатры Гары. Якую ролю я сама сабе адвяду ў гэтай гульні. Зрэшты, роляў можа быць шмат. Але ўся праблема ў тым, што – як ні паглядзі – спакуса мяне чакала ў кожнай ролі і магчымасьць здрадзіць – таксама была ва ўсіх ролях. Таму я наўмысна правакую сама сябе ў апавяданьні – і пытаю: кім ты хочаш быць, Марго? Ці – з кім ты хочаш быць? Я спальваю ўсе масты – і далей ужо не магу адгаворвацца. Я мушу нарэшце даць адказ.
– Паслухай, Гары, – не вытрымліваю я і ўжо падчас гульні, не дачакаўшыся сваёй чаргі жаданьняў, задаю яму пытаньне. – Я перапісваю ўжо некалькі разоў сваё апавяданьне, але што разу спыняюся на адным i тым жа пытаньнi. Кiм я хачу быць? У мяне ўвесь час круцiцца адзiн i той жа адказ – але гэты адказ прыдуманы ня мной, а героем Сэлiнджэра. “Я хачу стаць мёртвым катом,” – сказаў Сімур бацькам нарачонай, калі яны запыталіся пра яго будучыню. Я таксама хачу сказаць, што буду мёртвым катом, але хіба гэта ня будзе хлусьнёю, Гары? Я ж не бацькам нарачонай буду адказваць, я буду адказваць свайму ўласнаму тату. І як мне сказаць яму – мёртвы кот? Як мне сказаць, што самае бясцэннае ў жыцьці – гэта мёртвы кот, на якога ніхто ніколі ня зможа прызначыць цану. І хіба я змагу перамагчы калі-небудзь свайго ўласнага тату? – я змаўкаю ненадоўга, толькі каб злавіць позірк Гары: ён углядаецца ў аблокі, зноў шукае вецер, і менавіта цяпер ён – я гэта адчуваю – зможа адказаць мне так, як ён адказваў падчас старой дзіцячай гульні ў інь і ян. Я нарэшце пытаю Гары ціха і ўважліва: – Чым мне скончыць апавяданьне, Гары? Што мне адказаць тату?
– Так i скажы яму, – прапаноўвае Гары, – “Я хачу быць мёртвым катом”. Пасьля гэтага ён ужо не атрымае над табой перамогi.
– Але i я пасля гэтага ня буду пераможцай, бо хiба гэта прыдумала я?
– Не, гэта, вядома, прыдумала не ты, – пагаджаецца Гары. –
– I, дзякуй Богу, пераможцай ты ўжо таксама нiколi не будзеш. Цяпер ты проста будзеш… непераможнай, – кажа Гары і расплюшчвае вочы. – Мат, – кажа ён і забірае майго караля.
Ён у гэты момант глядзіць на мяне ўважліва-ўважліва. Нават выпрабавальна – засмучуся ці не. Разьвесялюся ці застануся спакойнай. Але я нічога не разумею. Таму не ведаю – радавацца мне ці пераймацца, што прайграла. Словы Гары пра непераможнасьць і пра мёртвага ката ўзрушылі мяне, і я цяпер не магу думаць пра паразу – маю ці яго, а таму гатовая пагадзіцца з любым вынікам – з тым, што скажа Гары.
Гары і на гэты раз лічыць, што параза ягоная (значыць, я ўсё ж не вытрымала выпрабаваньне – задумалася пра згубленага караля?). Мяне гэта цалкам задавальняе. Мяне страшна хвалюе толькі адно – якое жаданьне прыдумае Гары на гэты раз.
Ён прызнаецца, што даўно марыў прапанаваць мне адну авантуру. Але баяўся спалохаць. А вось цяпер. Здаецца, цяпер можна. Гары просіць мяне сыграць з ім партыю навосьлеп. Таксама заплюшчыць вочы і не расплюшчваць іх да самага заканчэньня партыі. Да самага мату.
Я, вядома, пагаджаюся.
Спачатку я не магу зразумець, дзе наагул само поле і дзе на гэтым полі белыя, а дзе чорныя фігуры. Але Гары падказвае мне, што рабіць у такім выпадку – варта граць абедзьвюма рукамі. І тады хутчэй прызвычаісься да цемры, тады забудзеш пра непатрэбныя пытаньні і сканцэнтруесься на самой гульні, – вельмі сур’ёзна кажа мне Гары.
І я пачынаю граць. Я трымаю амаль увесь час у руках драўляныя, пакрытыя лякам фігуркі, мяняю іх, перабіраю пальцамі. Прыемна здагадвацца, дзе слон, дзе фэрзь, дзе ладзьдзя. Настолькі прыемна, што я не адразу заўважаю: нідзе няма майго караля. Перабіраць, перастаўляць драўляныя фігуркі прыносіць столькі радасьці, што мне не хочацца спыняць гульню, мне хочацца адцягнуць мат як надалей. Мабыць, таму мне становіцца амаль усё роўна, што з маім – ці з яго – каралём. Я зусім не чую і таго, што мне некалькі разоў паўтарае Гары, – хіба можна пачуць яшчэ кагосьці, калі ты слухаеш інь і ян, адчуваеш, як яны мяняюцца, пераходзяць з поля на поле, з клеткі на клетку. У поўнай цемры.
І тады:
– Мат, – паўтарае Гары грамчэй. – Ты мне паставіла мат.
– Mein Gott, – падхопліваюся я. – Але я зусім не заўважыла. Я зусім не хацела, каб так хутка скончылася гульня.
Я расплюшчваю вочы і здзіўлена гляджу на Гары – ён сьмяецца. Шчыра і зусім не сумна. Мяне гэта заблытвае канчаткова і я пытаю:
– Калі зьнік твой кароль, Гары, ты весялісься. Чаму? Хіба кароль – не самае галоўнае?
– Не, – шчасьліва хітае Гары галавой. – Сэнс гульні зусім не ў каралі. Сэнс гульні – … Але я табе ўсё ўжо і так распавёў. Ці гэта ты мне распавяла. Ці гэта нам распавёў Сэлінджэр. У гісторыі пра мёртвага ката.
Гары змаўкае на нейкае імгненьне – ён задаецца каанам, адстаронена глядзіць на аблокі, шукае вецер… А пасьля адным толькі гэстам усё мне тлумачыць: галоўнае ў шахматах – не забываць пра мёртвага ката.
І ўсё. Больш ён нічога не кажа. Ён зьбірае свае новыя шахматы. Сьветла-сьветла ўсьміхаецца і сыходзіць. Лёгка, як анёл, сыходзіць Гары ад мяне па алеі парку, а я думаю: можа быць, калі я дапішу апавяданьне пра магічны тэатар і пра Гары ў ім, можа быць, тады я ўсё і зразумею. Але пакуль я не магу нават зразумець – хто з нас атрымаў паразу ў апошняй партыі.
Я не магу зразумець не толькі гэтага. Я не магу зразумець, чаму Гары сыходзіць, пакідаючы мяне сам-насам з маімі яшчэ нават не прыдуманымі жаданьнямі.
Я моцна засмучаюся, бо прадчуваю, што калі няма пераможаных, калі я стану непераможнай, то каму застанецца прыдумляць жаданьні? Каму, Гары? – пытаю я яго, але ён ужо далёка і мяне не чуе.
А без жаданьняў – і шахматы ня шахматы, думаю я. І старая дзіцячая гульня ў інь і ян – без жаданьняў – таксама ніякая ўжо не гульня. А так – халодныя цені аблокаў.
ЛЕАНІД ГАЛУБОВІЧ: "ЗМАГАЦЦЦА ДАВОДЗІЛАСЯ ЗА МНОГІЯ ІМЁНЫ"
Нядаўна ў Дзяржаўным музэі гісторыі беларускай літаратуры адбылася прэзэнтацыя новай кнігі Леаніда Галубовіча "Сыс і кулюары". Яна складаецца з 28 літаратурных партрэтаў сучасных беларускіх творцаў. А паколькі кніга выходзіла ў дзяржаўным выдавецтве "Літаратура і мастацтва", то некаторыя тэксты выклікалі насьцярогу ў чыноўнікаў ад літаратуры. Пра што і распытаў атара Міхась Скобла.
Міхась Скобла: "Леанід, "Сыс і кулюары" – гэта найперш кніга ўважлівага чытача. Пры гэтым кропкай адліку, як правіла, слугавала новае выданьне пісьменьніка. Як ты выбіраў герояў для сваёй кнігі?"
Леанід Галубовіч: "Гэтая кніжка зьявілася спантанна і нечакана для самога аўтара, яна – вынік майго працоўнага шляху ў газэце “Літаратура і мастацтва”. Я там вёў некалькі рубрык: “Легалізацыя”, “Кулюары”, “Гусіным пяром”. Найбольш выбітная, грунтоўная з усіх была рубрыка “Кулюары”. У кніжку ўвайшлі толькі 28 кулюараў, а ўсіх іх мною выдадзена 66. Я адабраў на свой густ больш прыстойных, пра найбольш цікавых пісьменьнікаў, каб у чытача склалася добрае ўражаньне пра нашу літаратуру, у якой ёсьць набыткі, аўтары, асобы. А выдаць кнігу мяне падбіў, як ні дзіўна, кіраўнік холдынгу Алесь Карлюкевіч. Прызнаюся, кніжка далася мне ня проста – "ЛіМ" – дзяржаўнае выданьне, ня кожны пісьменьнік мог фігураваць у гэтых “Кулюарах”.
Скобла: "А за якія імёны даводзілася змагацца?"
Аказалася – і крытычнае нельга. Але я таксама заўпарціўся, і кніжку вырашылі занесьці на паказ Чаргінцу ...
Галубовіч: "Змагацца даводзілася ледзь ні штодзень, за многія імёны. Скажам, там не павінны былі фігураваць імёны Рыгора Барадуліна, Генадзя Бураўкіна, Уладзімера Някляева, Сяргея Законьнікава... І вось фігура Законьнікава. Я ўсё ж вырашыў пазмагацца за яе, бо падумаў, што крытычнае слова пра паэта прапусьцяць. Аказалася – і крытычнае нельга. Але я таксама заўпарціўся, і кніжку вырашылі занесьці на паказ Чаргінцу. Пасьля паказу ў кнізе былі зробленыя цэнзурныя скароты. Напрыклад, у тым месцы, дзе я пісаў пра прызначэньне Сяргея Іванавіча на пасаду галоўнага рэдактара “Полымя” (тады ў рэдакцыю прыйшоў Васіль Быкаў і прынёс новапрызначанаму рэдактару букет ружаў). Гэты эпізод па жаданьні Чаргінца быў выкрасьлены. І яшчэ выкрасьлілі некалькі пасажаў. Але ўсё ж артыкул гэты пайшоў у "ЛіМе", паколькі ён быў крытычны. Быў яшчэ адзін артыкул, які не ўвайшоў у кнігу, – пра кніжку Ізяслава Катлярова. Я там напісаў пра другаснасьць расейскамоўных беларускіх пісьменьнікаў. Вось з таго моманту і пачалася нестабільнасьць майго становішча ў “ЛіМе”. Быў вялікі розгалас, зьбіралі ледзь ня пленум прыўладнага Саюзу пісьменьнікаў, давалі накачку рэдактару "ЛіМа" Анатолю Казлову".
Скобла: "У тваёй кнізе каля трох дзесяткаў выдатных постацяў, сярод якіх і Быкаў, і Брыль, і Разанаў, але назва чамусьці – “Сыс і кулюары”. Чаму так? Сыс жа не зьяўляецца эпіцэнтрам усёй кніжкі?"
Галубовіч: "Так, сапраўды. Тут ужо адыграла ролю сёньняшняя сытуацыя – пісьменьніцкая, чытацкая, кнігагандлёвая… Я пайшоў на такую назву, каб кніжка займела чытацкую ўвагу, кідалася ў вочы. Прызнаюся, гэта чыста маркетынгавы крок".
Скобла: "Твой артыкул пра другаснасьць расейскамоўнай літаратуры выклікаў розгалас у чаргінцоўскім саюзе. Але ж на 28 пісьменьнікаў, герояў тваёй кнігі, тры расейскамоўныя – Веніямін Блажэнны, Марына Наталіч і Юры Сапажкоў. Мне падалося, што табе ня проста было пісаць пра іх, упісваць у наш літаратурны кантэкст, а яны туды, па маіх адчуваньнях, ну аніяк ня ўпісваюцца. Ці, калі пастарацца, можна ўпісаць?"
Галубовіч: "Тут я не пагаджуся з тваёй думкай. Я ня так разважаў. Я заўсёды з павагай ставіўся да пісьменьніка, незалежна ад таго, на якой мове ён піша. Мне найперш цікава, наколькі ён важкі ў літаратуры. Раз ён тварыў на нашай беларускай зямлі (а сытуацыя ў нас усё ж дзьвюхмоўная), то ня важна, беларускамоўны ён ці расейскамоўны. Веніямін Блажэнны – фігура ў літаратуры, цяпер ужо істотна паднятая. Ён жыў у Менску, але быў тут прызамоўчаны. Так і па сёньняшні дзень застаецца, хаця Масква выдала ўжо ці не дзясятак яго кніжак. А да Марыны Наталіч я наогул з павагай стаўлюся, яна перакладае беларускую паэзію і піша, дарэчы, і па-беларуску таксама. Пісаць пра яе мне было прыемна".
Скобла: "А ў чым жа, на тваю думку, заключаецца другаснасьць расейскамоўнай літаратуры ў Беларусі?"
Галубовіч: "Наша нацыянальная гісторыя і культура заўсёды выкладаліся ў школах і ВНУ з прыцэлам на чыста беларускую мэнтальнасьць, беларускамоўнасьць, а расейскамоўныя пісьменьнікі амаль не фігуравалі".
Скобла: "А дзе ім фігураваць у школьных праграмах? Побач з Пушкіным ці ў праграме па беларускай літаратуры?"
Галубовіч: "Відаць, усё ж у праграмах па літаратуры беларускай, калі ў іх творах гучаць беларускія тэмы, гучыць голас гэтай зямлі, гэтага народу".
Скобла: "Леанід, назаву наклады разгледжаных табою кніг. “Парастак” Янкі Брыля – 300 асобнікаў. “Пенаты” Алега Мінкіна – 300 асобнікаў, “Край мой шчасьлівы” Алеся Чобата – 200, “Зачараваная краіна” Людкі Сільновай – 200, "Бэрлібры" Андрэя Хадановіча – 100 асобнікаў. Такімі мізэрнымі накладамі кнігі ў Беларусі яшчэ ніколі не выходзілі. Як ты лічыш, ці ёсьць нейкая крытычная мяжа, пасьля якой варштат Скарыны можна ўвогуле спыняць, бо каэфіцыент карыснага дзеяньня ягоны пры накладзе 100 асобнікаў блізкі да нуля?"
Прызнаюся, у мяне за апошнія два гады напісана кніжка новых вершаў. Да гэтага я сапраўды дзесяць гадоў не пісаў ...
Галубовіч: "На гэтае пытаньне адказаць няпроста. Вось нядаўна адно наша агенцтва выдала жаночы літаратурны каляндар. Чым беларуская літаратура можа закончыцца? Вось такімі календарамі з паўаголенымі беларускімі літаратаркамі, пра якіх мала хто ведае. Сама сытуцыя ў грамадзтве, ва ўсім сьвеце, неяк рэзка перамянілася – ад гуманітарнага да тэхналягічнага. Пераважвае ўжо чалавек-прагматык. Паэзія і літаратура ўвогуле вельмі кампактна складзены ў адзін тэкст, зь якога ўзьнікае ўвесь вялікі сьвет, над якім трэба разважаць. А чалавеку сёньня цяжка гэта рабіць. Прызнаюся, у мяне за апошнія два гады напісана кніжка новых вершаў. Да гэтага я сапраўды дзесяць гадоў не пісаў. Чаму кніжка не выдаецца? Таму што насамрэч гэтая крытычная мяжа мяне трохі палохае. Хоць творца, як правіла, жыве ў самім сабе. З маёй, напрыклад, адзінокасьцю, закрытасьцю, мне хапае самога сябе. Ня так важна, ці будуць мае новыя вершы прачытаныя. Хаця, з другога боку, вынікае такое пытаньне – а навошта ты пішаш? Вершы ў табе жывуць – і няхай жывуць, навошта ты заносіш іх на паперу? Значыць, ты ўсё ж хочаш прабіцца ў белы сьвет са сваімі думкамі і пачуцьцямі. Ты як бы пішаш ліст, табе не хапае іншага чалавека, які б цябе зразумеў. Водгуку няма".
Скобла: "Ты апрабаваў розныя жанры – паэзію, зацемкі, эсэ. Які жанр самы энэргазатратны?"
Галубовіч: "Безумоўна, паэзія. Яна мучыць чалавека, ад яе пакутуеш. Можа, людзі гэтага не заўважаюць. Іншы раз, каб напісаць верш ці ўлавіць нейкі радок, канцэпцыю твора, ты затрачваеш некалькі дзён, ня сьпіш начамі".
Скобла: "І ўсё ж ты вяртаесься да самага энэргазатратнага жанру".
Галубовіч: "Так, сыход з жыцьця ўжо не такі далёкі, таму хочацца рэшткі ўнутранай энэргіі, якімі я яшчэ валодаю, выплюхнуць на паперу, пакінуць людзям мае ўражаньні пра гэты белы сьвет, на якім я жыў і жыву".
АЎТАР І ТВОР
НАТАЛКА ХАРЫТАНЮК: “ДЛЯ МЯНЕ ЛІТАРАТУРА – ГЭТА ШАПТУХА”
Сёньня госьця нашай менскай студыі – маладая літаратарка Наталка Харытанюк. Празаік і эсэістка, суаўтарка калектыўных кніг “Жанчыны выходзяць з-пад кантролю», «Пакахай мяне, калі ласка», «In Вільня Veritas”, нядаўна прэзэнтавала свой першы зборнік апавяданьняў. Пад назовам «Трынаццаць гісторый пра мёртвага ката» ён выдадзены ў прыватным менскім выдавецтве І.Логвінава ў кніжнай сэрыі «Галярэя Б». З Наталкай Харытанюк гаварыла Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: «Трынаццаць гісторый пра мёртвага ката». Чаму так нэкрафільна вы назвалі сваю першую кнігу?”
Наталка Харытанюк: “Насамрэч пра сьмерць я якраз і думала, калі пісала, але ня сьмерць ката, вядома. Спачатку раскажу, адкуль я ўзяла мэтафару “мёртвы кот”, і пасьля пра саму сьмерць. Я сустрэла гэтую мэтафару ўжо шмат дзе і шмат у каго – ад “Нерасчытанай сутры” Ігара Бабкова і да Сэлінджэра і гэтай цудоўнай гісторыі пра Сімура, які кажа бацькам нарачонай, што хацеў бы стаць мёртвым катом. У сваю чаргу ён расказвае легенду кітайскую пра Майстра, пра тое, як яго спыталі што самае бясцэннае ў жыцьці, а ён адказвае, што, напэўна, гэта мёртвая котка, якая валяецца пры дарозе, бо ёй ніхто ня можа прызначыць цаны. І паколькі я сама ўсе гэтыя гады, калі пісаліся апавяданьні, была ў такім стане ці то паразы, ці то адчуваньня, што ўсё блытаецца, параза і перамога, і мне надакучыла патрапляцьу сытуацыю, калі цябе ацэньвае нехта, і таму я так і назвала кнігу. Хаця пра гэтую легенду ў ёй няма і ўсе гісторыі розныя, не зьвязаныя паміж сабой, тым ня менш настрой быў увесь час такі – нежаданьне патрапіць пад ацэньваньне”.
Аксак: “Берасьцейшчына – ваша радзіма – прапахлая мітамі, балотнымі дурніцамі, паляшуцкай гаворкаю. Яна спарадзіла фэномэн яшчэ адной сучаснай літаратаркі – Наталкі Бабінай. Ейны раман «Рыбін горад», сюжэтна і стылёва замешаны на рэаліях беларуска-ўкраінска-польскага памежжа, прынёс пісьменьніцы посьпех ва ўсіх трох краінах, што сутыкаюцца памежнымі слупамі на Берасьцейшчыне. Наколькі вас трымае трымае ў творчасьці радзінная пупавіна?»
Харытанюк: “Яна і трымае і зь яе ўсё пачалося. Для мяне страшэнна важны ў маім жыцьці чалавек – гэта мой дзядуля па маме Багдан, які сам са Львоўшчыны родам. Гэта быў неверагодна сьветлы чалавек і пра яго ёсьць гісторыя нават у гэтай кнізе, называецца “Дзяды: частка восьмая”. Зь яго і пачалося маё,можа быць не літаратурнае жыцьцё, я яшчэ не пісала, калі мы зь ім размаўлялі досыць часта, але тады ўзьніклі, як Таро гэта называў, вершы да паэзіі, калі ты патрапляеш у шал і ў магію паэзіі, але ты яшчэ ня ведаеш, як гэта словамі назваць. Дзядуля адчуваў гэтыя станы і ён мне шмат, можа быць бяз словаў нават, перадаваў гэтага. Таму для мяне радзіна, успаміны пра дзядоў, пра гэтага дзядулю менавіта вельмі важныя”.
Аксак: “Дзядуля, Белая (Берасьцейская?) крэпасьць, Мухавец – рэаліі, рэчы і пэрсоны, што атачаюць вас, люструюцца ў вашых творах. Наколькі яны біяграфічныя?»
Харытанюк: “Цяжка так адразу нават сказаць, наколькі яны біяграфічныя. Вядома, мяне мусіць нешта страшэнна зачапіць, тое, што я бачу ў жыцьці, яле я пішу не пра гэта. Мне вельмі падабаецца рыфмаваць эмоцыі, рыфмаваць сэнсы і я шмат хлушу, страшэнна шмат. Для мяне літаратура – гэта шаптуха, якая дае магчымасьць перажыць яшчэ раз тое, што ты не перажыў, ці ня змог, ці калісьці прапусьціў. Таму тут шмат мараў іншых шляхоў таго, што са мной ня здарылася і калі нехта паспрабуе прачытаць, напрыклад, “Мёртвага ката” як гісторыю берасьцейскай дзяўчыны мяне, то гэта будзе няправільна, гэта – ня я, гэта – ўява, гэта – як шаптуха”.
Аксак: “Рэцэнзуючы ваша апавяданьне «Фурманка сьвятога Міколы» Марыя Мартысевіч піша: «Для Наталкі Харытанюк ейны дзядуля-фурман, постаць якога незаўважна зьліваецца з постацьцю апекуна падарожных сьвятога Міколы, — гэта нешта сьвятое і сьветлае, эпоха, якая адыходзіць». Ці лёгка маладой аўтарцы даюцца вобразы, што сымбалізуюць цэлую эпоху?»
Харытанюк: “Сябры мяне часта абвінавачвалі ў негрунтоўнасьці. І вось калі браць вобразы, якія значацца да эпохі, і не грунтоўна зь імі нічым не ахвяруючы, гуляцца – гэта небясьпечна. Я гэта сама разумею. Таму я хачу сказаць, што я не з забаўкай бяруся за такія вобразы і неяк раскідваю іх па сваёй кнізе, а гляджу ім у вочы, не вырываю, ня ведаючы кантэкстаў. А вось менавіта фурман – гэта той кантэкст, які я ведаю вельмі добра. У многіх з маёй сям’і па тату – доўгія гісторыі фурманаў. Хаця гэты аповяд – таксама хлусьня шмат у чым. Дзядулю гэтага, дзеда Мікалая, я ня ведала ніколі, ён памёр за два гады да майго нараджэньня, але вось гэтую ягоную дарогу, шлях я спрабавала ўявіць, што яна працягваецца, і спрабавала ўявіць, што ён побач”.
Аксак: У сваім эсэі “Паліпсест” вы напісалі: “Эсэй мой якраз пра тое самае невымоўнае, якое вымавіць амаль немагчыма. Ды й прыгадаць яго цяжка: увесь час забываешся, да чаго ты гэта ўсё вёў, — калі птушка, нарэшце, змаўкае...» Дык дзеля чаго вы пішаце?»
Харытанюк: “Гэтае адно слова назваць нельга. Яно такое чароўнае, што яго ня трэба прамаўляць. Я калі зараз скажу, дзеля чаго, штосьці рассыплецца, зьнікне. Гэта як у паэме Лэсі Ўкраінкі пра адно слова, вялікая паэма, але яна так і не называе гэтае адно слова. Дзеля чаго? Хутчэй, калі я пішу? Я ня стаўлю сабе за мэту нешта пісаць, увогуле мэты такой ня можа быць. А вось гэта тыя дзіўныя досьведы духу, у якія ты трапляеш, яны цябе проста змушаюць, захлынаюць і ты атрымліваеш страшэннае шчасьце, калі ў цябе выходзіць патрапіць туды і гаварыць зь імі. Ня ўсе апавяданьні я так пісала, але гэта – самы фантастычны стан”.
НАТАЛКА ХАРЫТАНЮК. АБЛОКІ
Калi Гары прапанаваў мне згуляць партыю, я пагадзiлася не адразу. Я засумнявалася, бо ў Гары была падазроная манэра гуляць у шахматы. Ён гуляў навосьлеп: заплюшчваў вочы, яшчэ расстаўляючы фігуры на полі, і расплюшчваў іх, толькі калі ставіў мат.
“Скажы шчыра, Гары, – аднойчы я спытала яго, – у чым твой сакрэт? Хіба табе зусім нецікава, які я раблю ход? Хіба для гульні зусім-зусім неістотна, на што я замерваюся?”
Гары ледзь заўважна ўсьміхнуўся на гэта (яго нечым насьмяшылі мае пытаньні) i, задуменна ўглядаючыся ў аблокі, адказаў: “Кожны твой ход – страшэнна істотны для мяне. Істотны настолькі, што я магу забыць пра самае галоўнае. А пра галоўнае забываць нельга. У гэтым галоўным – сэнс гульні. Гэтае галоўнае – і ёсьць сама гульня”.
Вось так. Менавіта так, слова ў слова, сказаў мне мой стары сябар Гары, а я не наважылася спытаць, што гэта – самае галоўнае. Бо, калі я яго слухала, мне здавалася, што я ўсё разумею. А пасьля яно – гэтае разуменьне − кудысьці зьнікала, я забывала сэнс прыгожых слоў Гары. Дарма што ён увесь час паўтараў і паўтараў: нельга забываць пра галоўнае. Ніколі нельга забываць пра галоўнае.
Вось і цяпер ён кажа мне пра сакрэт гульні, спакушаючы яшчэ раз згуляць з ім. Гары кажа гэта, дастаючы сваю новую шахматную дошку, якую яму зусiм нядаўна падаравалi. Дошка нагадвае мне сваiмі чорна-белымі клеткамі старую дзiцячую гульню ў iнь i ян, i я ўжо пачынаю пераконваць сябе, што ў незвычайных рытуалах Гары ёсць нешта прывабнае: ён упарта не хоча бачыць маю паразу. Я амаль пагаджаюся на партыю, але стаўлю ўмову:
– Мы будзем гуляць на жаданнi, Гары.
– Выдатна, – смяецца ён, зусім не адчуваючы пагрозы.
– Жаданнi загадвае той, хто атрымлiвае паразу, – насцярожана папярэджваю яго я, але на Гары мае словы не робяць анiякага ўражання.
Ён заплюшчвае вочы, і мы пачынаем партыю. Спачатку я спрабую сачыць за хадамі Гары, але гэта мне ніяк не дапамагае – Гары забірае фігуру за фігурай, прабіраючыся наперад, і калі ён займае ўвесь цэнтар, я больш не супраціўляюся. Я вырашаю, што цяпер ужо позна засяроджвацца на гульні – і тады з лёгкасьцю пачынаю думаць пра сваю нечаканую ўмову, якую сама паставіла перад пачаткам партыі – пра жаданьне, якое цяпер давядзецца прыдумляць. Я хачу знайсьці жаданьне – такое ж грандыёзнае, як і гульня Гары навосьлеп, жаданьне, выканаць якое Гары зможа, толькі калі прыгадае нашую з ім дзіцячую гульню ў інь і ян. А гэта не так і проста.
Вядома, жаданьне маё мусіць быць, – разважаю я сама з сабою, – мэтафізычным. Іначай – ніякага сапраўднага выпрабаваньня для Гары ў гэтым не будзе. Ён жа не любіць глядзець на выпрабаваньне – ён перамагае яго, заплюшчваючы вочы. Гары заплюшчвае вочы ня толькі падчас гульні ў шахматы. Здаецца, ён так і жыве – з заплюшчанымі вачыма.
І нават калі ён расплюшчыць іх, каб сказаць мне: “Мат”, – ён, так мне здасца, усё яшчэ будзе недзе там. І глядзець ён будзе не на мяне – а наскрозь (так, як глядзяць адтуль). Настолькі наскрозь ён будзе глядзець, што пабачыць нарэшце тое жаданьне, якое я яшчэ не пасьпею прыдумаць.
І вось так Гары будзе глядзець на мяне і бачыць маё жаданьне – але я буду маўчаць, – а таму ён не вытрымае і загаворыць першым.
– Паслухай, – зазірае ён у вочы. – Здаецца, ты ставіла ўмову, што загадвае жаданьнi той, хто атрымаў паразу?
– Менавiта, – радасна пагаджаюся я. – Я прайграла – значыць загадваю жаданьне.
– Ты прайграла, – пярэчыць мне Гары, – але гэта яшчэ нiчога ня значыць. Ты прайграла, але атрымала асалоду ад гэтай партыi, значыць – нiякай паразы. А калі параза не твая, значыць – яна мая. У гэтай партыi я атрымаў паразу і цяпер маю права загадваць жаданьне.
Здаецца, Гары прадумаў гэта загадзя, бо жаданьне ў яго ўжо было падрыхтаванае. Ён падняўся з услончыка і папрасіў стаць каля яго. Гары сказаў, што хоча абняць мяне. І ўсё? – расьсьмяялася я, хаця насамрэч мяне гэта страшна ўстрывожыла: а як жа халодная мэтафізыка Гары? Няўжо ён так проста з ёю разьвітаецца, – зьдзіўляюся я, падыходзячы ўшчыльную да яго. Я ўжо адчуваю на сваім твары яго дыханьне, але Гары не сьпяшаецца абдымаць мяне. Здаецца, ён зусім не дакранаецца да мяне. Зусім не. Ён толькі павольна перабірае пальцамі мае валасы на плячах, якія зблыталіся ад ветру. Бярэцца за шалік і затрымлівае яго ў сваіх далонях. Пасьля нарэшце ён абдымае мяне і шэпча нешта пра самае галоўнае ў гульні. “Ты ўсё-такі забыла – ты забыла пра самае галоўнае,” – амаль радасна шэпча мне Гары. Нібыта і не дакараючы, а віншуючы мяне з гэтай таленавітай памылкай. З тым, што я забыла пра галоўнае.
– Пра караля? – перапытваю я.
Але Гары не адказвае. Ён сумна ўсьміхаецца ў мае валасы і не адпускае ад сябе.
– Прызнайся, Гары, – спрабую вызваліцца з яго загадкавага позірку і вярнуць яго нечаканым пытаньнем да самога сябе. – А калi б ты выйграў i цябе гэта не засмуцiла – параза была б усё роўна твая?
Гары цяпер хiтра пасмiхаецца, але так i не адказвае на маё пытаньне.
Ён акуратна выстаўляе караля i каралеву зноў на дошку i прапануе праверыць у наступнай партыi – чыёй будзе параза, калi ён выйграе i атрымае ад партыi асалоду. “Адказ да нас прыйдзе сам, – пераконвае ён мяне. – Вось пабачыш”.
Я пагаджаюся на наступную партыю не адразу. Спачатку я крыху злуюся. Думаю пра жаданьне Гары і засмучаюся: я, здаецца, так і не заўважыла, што Гары мяне абдымаў. Нібыта гэта я, а не Гары, увесь час была з заплюшчанымі вачыма.
Але пасьля я зноў засяроджваюся на чорных i белых квадрацiках дошкi, прыгадваю гульню ў інь i ян, i думаю, што ня ўсё так кепска. Я думаю, што такая заблытаная лёгiка Гары можа мне нават вельмi спатрэбiцца. Яна дапаможа прыдумаць заканчэнне майму няскончанаму i ўжо амаль настолькi ж заблытанаму апавяданню.
Я ўвесь час думаю пра сваё апавяданьне і пра Гары ў ім. Я хачу, каб ён разблытаў вузел, які старанна сплятаўся некалькі апошніх тыдняў, – я хачу, каб ён разблытаў маё недапісанае апавяданьне. У той час я пісала апавяданьне пра магічны тэатар. Пра Гары і магічны тэатар. Дакладней, Гары самога ў гэтым апавяданьні не было – пад ім хаваліся некалькі пэрсанажаў, і ўсе яны ў выніку мусілі зьняць свае маскі. Зрэшты, маскі ніхто ў апавяданьні, хутчэй за ўсё, так і не зьняў, – падазравала я, – але справа была ня ў гэтым. Справа была ў тым, што адным з яго ўвасабленьняў у апавяданьні я зрабіла сябе. Мне цікава было, якое месца я займаю ў тэатры Гары. Якую ролю я сама сабе адвяду ў гэтай гульні. Зрэшты, роляў можа быць шмат. Але ўся праблема ў тым, што – як ні паглядзі – спакуса мяне чакала ў кожнай ролі і магчымасьць здрадзіць – таксама была ва ўсіх ролях. Таму я наўмысна правакую сама сябе ў апавяданьні – і пытаю: кім ты хочаш быць, Марго? Ці – з кім ты хочаш быць? Я спальваю ўсе масты – і далей ужо не магу адгаворвацца. Я мушу нарэшце даць адказ.
– Паслухай, Гары, – не вытрымліваю я і ўжо падчас гульні, не дачакаўшыся сваёй чаргі жаданьняў, задаю яму пытаньне. – Я перапісваю ўжо некалькі разоў сваё апавяданьне, але што разу спыняюся на адным i тым жа пытаньнi. Кiм я хачу быць? У мяне ўвесь час круцiцца адзiн i той жа адказ – але гэты адказ прыдуманы ня мной, а героем Сэлiнджэра. “Я хачу стаць мёртвым катом,” – сказаў Сімур бацькам нарачонай, калі яны запыталіся пра яго будучыню. Я таксама хачу сказаць, што буду мёртвым катом, але хіба гэта ня будзе хлусьнёю, Гары? Я ж не бацькам нарачонай буду адказваць, я буду адказваць свайму ўласнаму тату. І як мне сказаць яму – мёртвы кот? Як мне сказаць, што самае бясцэннае ў жыцьці – гэта мёртвы кот, на якога ніхто ніколі ня зможа прызначыць цану. І хіба я змагу перамагчы калі-небудзь свайго ўласнага тату? – я змаўкаю ненадоўга, толькі каб злавіць позірк Гары: ён углядаецца ў аблокі, зноў шукае вецер, і менавіта цяпер ён – я гэта адчуваю – зможа адказаць мне так, як ён адказваў падчас старой дзіцячай гульні ў інь і ян. Я нарэшце пытаю Гары ціха і ўважліва: – Чым мне скончыць апавяданьне, Гары? Што мне адказаць тату?
– Так i скажы яму, – прапаноўвае Гары, – “Я хачу быць мёртвым катом”. Пасьля гэтага ён ужо не атрымае над табой перамогi.
– Але i я пасля гэтага ня буду пераможцай, бо хiба гэта прыдумала я?
– Не, гэта, вядома, прыдумала не ты, – пагаджаецца Гары. –
– I, дзякуй Богу, пераможцай ты ўжо таксама нiколi не будзеш. Цяпер ты проста будзеш… непераможнай, – кажа Гары і расплюшчвае вочы. – Мат, – кажа ён і забірае майго караля.
Ён у гэты момант глядзіць на мяне ўважліва-ўважліва. Нават выпрабавальна – засмучуся ці не. Разьвесялюся ці застануся спакойнай. Але я нічога не разумею. Таму не ведаю – радавацца мне ці пераймацца, што прайграла. Словы Гары пра непераможнасьць і пра мёртвага ката ўзрушылі мяне, і я цяпер не магу думаць пра паразу – маю ці яго, а таму гатовая пагадзіцца з любым вынікам – з тым, што скажа Гары.
Гары і на гэты раз лічыць, што параза ягоная (значыць, я ўсё ж не вытрымала выпрабаваньне – задумалася пра згубленага караля?). Мяне гэта цалкам задавальняе. Мяне страшна хвалюе толькі адно – якое жаданьне прыдумае Гары на гэты раз.
Ён прызнаецца, што даўно марыў прапанаваць мне адну авантуру. Але баяўся спалохаць. А вось цяпер. Здаецца, цяпер можна. Гары просіць мяне сыграць з ім партыю навосьлеп. Таксама заплюшчыць вочы і не расплюшчваць іх да самага заканчэньня партыі. Да самага мату.
Я, вядома, пагаджаюся.
Спачатку я не магу зразумець, дзе наагул само поле і дзе на гэтым полі белыя, а дзе чорныя фігуры. Але Гары падказвае мне, што рабіць у такім выпадку – варта граць абедзьвюма рукамі. І тады хутчэй прызвычаісься да цемры, тады забудзеш пра непатрэбныя пытаньні і сканцэнтруесься на самой гульні, – вельмі сур’ёзна кажа мне Гары.
І я пачынаю граць. Я трымаю амаль увесь час у руках драўляныя, пакрытыя лякам фігуркі, мяняю іх, перабіраю пальцамі. Прыемна здагадвацца, дзе слон, дзе фэрзь, дзе ладзьдзя. Настолькі прыемна, што я не адразу заўважаю: нідзе няма майго караля. Перабіраць, перастаўляць драўляныя фігуркі прыносіць столькі радасьці, што мне не хочацца спыняць гульню, мне хочацца адцягнуць мат як надалей. Мабыць, таму мне становіцца амаль усё роўна, што з маім – ці з яго – каралём. Я зусім не чую і таго, што мне некалькі разоў паўтарае Гары, – хіба можна пачуць яшчэ кагосьці, калі ты слухаеш інь і ян, адчуваеш, як яны мяняюцца, пераходзяць з поля на поле, з клеткі на клетку. У поўнай цемры.
І тады:
– Мат, – паўтарае Гары грамчэй. – Ты мне паставіла мат.
– Mein Gott, – падхопліваюся я. – Але я зусім не заўважыла. Я зусім не хацела, каб так хутка скончылася гульня.
Я расплюшчваю вочы і здзіўлена гляджу на Гары – ён сьмяецца. Шчыра і зусім не сумна. Мяне гэта заблытвае канчаткова і я пытаю:
– Калі зьнік твой кароль, Гары, ты весялісься. Чаму? Хіба кароль – не самае галоўнае?
– Не, – шчасьліва хітае Гары галавой. – Сэнс гульні зусім не ў каралі. Сэнс гульні – … Але я табе ўсё ўжо і так распавёў. Ці гэта ты мне распавяла. Ці гэта нам распавёў Сэлінджэр. У гісторыі пра мёртвага ката.
Гары змаўкае на нейкае імгненьне – ён задаецца каанам, адстаронена глядзіць на аблокі, шукае вецер… А пасьля адным толькі гэстам усё мне тлумачыць: галоўнае ў шахматах – не забываць пра мёртвага ката.
І ўсё. Больш ён нічога не кажа. Ён зьбірае свае новыя шахматы. Сьветла-сьветла ўсьміхаецца і сыходзіць. Лёгка, як анёл, сыходзіць Гары ад мяне па алеі парку, а я думаю: можа быць, калі я дапішу апавяданьне пра магічны тэатар і пра Гары ў ім, можа быць, тады я ўсё і зразумею. Але пакуль я не магу нават зразумець – хто з нас атрымаў паразу ў апошняй партыі.
Я не магу зразумець не толькі гэтага. Я не магу зразумець, чаму Гары сыходзіць, пакідаючы мяне сам-насам з маімі яшчэ нават не прыдуманымі жаданьнямі.
Я моцна засмучаюся, бо прадчуваю, што калі няма пераможаных, калі я стану непераможнай, то каму застанецца прыдумляць жаданьні? Каму, Гары? – пытаю я яго, але ён ужо далёка і мяне не чуе.
А без жаданьняў – і шахматы ня шахматы, думаю я. І старая дзіцячая гульня ў інь і ян – без жаданьняў – таксама ніякая ўжо не гульня. А так – халодныя цені аблокаў.