На гэтым тыдні ў брытанскім Камартэне прайшла канфэрэнцыя, прысьвечаная паміраючым мовам. Сотні навукоўцаў з усяго сьвету абмяркоўвалі, як выратаваць тысячы моваў, што знаходзяцца на мяжы зьнікненьня. Але ці варта змагацца за захаваньне моваў, зьнікаючых разам зь іх апошнімі носьбітамі, -- задае пытаньне карэспандэнтка ВВС Альвіна Харчанка.
У гэтым годзе ў СМІ ўсяго сьвету зьявіліся паведамленьні аб сьмерці 85-гадовай Боа Ср, якая жыла на Андаманскіх астравах у Індыйскім акіяне і апошнія 40 гадоў заставалася адзіным носьбітам мовы бо. Яе лінгвісты называлі адной з самых старажытных у сьвеце: мова існавала больш за 65 тысяч гадоў, і са сьмерцю Боа Ср стала набыткам толькі навукоўцаў.
Бо – не першая, і, як кажуць лінгвісты, далёка не апошняя мова, які неўзабаве памрэ. У сярэднім, па ацэнках навукоўцаў, за год чалавецтва губляе каля 25 моваў. Усяго з 7 тысяч моваў, на якіх гавораць у сьвеце, можа зьнікнуць палова.
Колькасьць носьбітаў нейкіх моваў на плянэце ўжо зараз налічвае тузін-другі чалавек: напрыклад, на мове народа онгата з паўночнага захаду Этыёпіі гаворыць усяго 20 чалавек.
Што можна зрабіць, каб прадухіліць сьмерць мовы? Пра гэта гаварылі на самых розных мовах навукоўцы на канфэрэнцыі ў Камартэне.
Сустрэча была арганізавана брытанскім таварыствам моваў, што знаходзяцца на мяжы зьнікненьня. Кіраўнік таварыства лінгвіст Нікалас Остлер лічыць, што сам факт правядзеньня канфэрэнцыі ў Камартэне таксама цікавы з пункту гледжаньня лінгвістыкі.
"Валійская мова на працягу XIX і XX стагодзьдзяў была ў заняпадзе, і толькі пачынаючы з 1970-х гадоў да нашых дзён яна пачала зноў разьвівацца", – кажа Остлер.
Адраджэньне мовы
Гісторыя з Валійская мовай – прыклад таго, як мовы, якія здаваліся паміраючымі, пачалі адраджацца. Хоуэл Льюіс – філёзаф і лінгвіст з Валіі лічыць, што Валійская мова абараніла права на жыцьцё ў баі.
"Уэльс быў далучаны да Англіі. Адзін амэрыканскі гісторык у сваёй кнізе напісаў, што Ўэльс стаў першай ангельскай калёніяй. Нас калянізавалі ў 1536 г.. Генрых VIII адразу ўвёў нешта накшталт закону, паводле якога людзі павінны былі казаць не па-Валійску, а па-ангельску ", – распавядае Люіс.
Па яго словах, грэблівае стаўленьне да мовы працягвала існаваць многія гады.
"Я памятаю, як да нас у школы прыяжджалі англійскія інспэктары і валійскую мову абвінавачвалі ў тым, што ёяна не дае яе носьбітам ніякіх пераваг у грамадзкім жыцьці і кар'еры. Дзецям, якія гаварылі па-валійску, вешалі на шыю кавалак дрэва на вяроўцы. Пасьля школы тых, у каго на шыі была такая дзеравяшка, білі ", – узгадвае лінгвіст.
Прымус да моўнага сьвету
Калі разглядаць мову перш за ўсё як інструмэнт зносін, ці не азначае сьмерць мовы проста, што неабходнасьць у такім інструмэнце адпала?
Па словах амэрыканскага лінгвіста Грэгары Андэрсан, які займаўся вывучэньнем моваў карэнных жыхароў Сыбіры і пабываў у экспэдыцыі ў некалькіх вёсках у глыбінцы Томскай вобласьці, прычына, па якой людзі адмаўляюцца ад сваёй мовы, – дыскрымінацыя.
"Супольнасьці людзей, якія будуць размаўляць на зьнікаючых мовах, часта знаходзяцца ва ўмовах пастаяннага ціску. У Сыбіры пераважае над астатнімі мова руская. Але людзі павінны зразумець, што ў дачыненьні да зьнікаючых моваў мы не стаім перад выбарам" альбо – альбо ", – лічыць Андэрсан.
На яго думку, няма ніякіх прычын, па якіх хтосьці ня можа гаварыць дома на іншай мове, чым на працы ці ў грамадзкіх месцах.
"Выкарыстаньне дзяржаўнай мовы можа быць апраўдана ў нейкіх сытуацыях, але дома ў людзей заўсёды ёсьць выбар, – кажа навуковец. – Але часам людзі не гавораць на ўласнай мове проста таму, што ім фізычна не даюць гэтага зрабіць. Так, напрыклад, было у Амэрыцы, калі вучняў аддавалі ў школы і прымушалі размаўляць па-ангельску. Дакладна гэтак жа сыбіракоў прымушалі размаўляць па-расейску ".
Пытаньне сумленьня
У Нью-Ёрку супрацьстаяць паступовай сьмерці моваў спрабуе лінгвіст Дэніэл Каўфман з "Альянсу моваў, якія знаходзяцца ў небясьпецы". Ён займаецца праектам па захаваньні выміраючых моваў людзей, якія жывуць у Нью-Ёрку. Сярод удзельнікаў яго праекту ёсьць у тым ліку і рускамоўныя.
"Мы працуем з носьбітамі кабардынскай і Адыгейскай мовы. Я не сказаў бы, што яны знаходзяцца на мяжы зьнікненьня. Але ўнутры гэтых дыяспар у мінулым стагодзьдзі адбыліся шматлікія перамены, – кажа Каўфман. – Носьбіты мовы раскіданыя па ўсім сьвеце, і многія сталі двухмоўнымі. Тыя, хто жыве на Блізкім Усходзе, гавораць па-арабску, тыя, хто жывуць у Турцыі, гавораць па-турэцку, тыя, хто жывуць у Расеі, гавораць па-руску. Ва ўсіх гэтых месцах існуе ціск, які прымушае гаварыць на дамінуючай мове ".
Пра гэты ціск кажа і жыхарка Адыгеі Жана Шаззо – адна з удзельніц праекту Каўфмана. Яна распавяла, што Адыгейскую мову вывучыла толькі дзякуючы бацьку – у школе для вывучэньня роднай мовы ім давалася гадзін нават менш, чым для ангельскай.
Але ці трэба наогул захоўваць паміраючыя мовы?
Можа быць, як кажуць некаторыя скептыкі, калі мова павольна памірае, з гэтым трэба проста зьмірыцца? Дырэктар інстытуту лінгвістыкі Максім Крангауз з гэтым ня згодны.
"Гэта такое агульнае пытаньне, у духу таго, ці трэба захоўваць архітэктурныя помнікі або выміраючыя віды. У прыродзе памірае ўсе – і мовы, і дамы, і культуры. Пытаньне ў тым, хочам мы пра гэта памятаць ці не. Можна, вядома, пра ўсё гэта забыцца і бадзёра ісьці ў будучыню. Ці будзе яна сьветлай, я не ўпэўнены. Ці можна, губляючы культуру, ісьці наперад? Мне здаецца, што гэта робатызацыя грамадзтва. У канчатковым выніку неабходнасьць захаваньня мінулага – пытаньне сумленьня культуры чалавецтва і кожнага чалавека ў прыватнасьці ", – лічыць Крангауз.
У гэтым годзе ў СМІ ўсяго сьвету зьявіліся паведамленьні аб сьмерці 85-гадовай Боа Ср, якая жыла на Андаманскіх астравах у Індыйскім акіяне і апошнія 40 гадоў заставалася адзіным носьбітам мовы бо. Яе лінгвісты называлі адной з самых старажытных у сьвеце: мова існавала больш за 65 тысяч гадоў, і са сьмерцю Боа Ср стала набыткам толькі навукоўцаў.
Бо – не першая, і, як кажуць лінгвісты, далёка не апошняя мова, які неўзабаве памрэ. У сярэднім, па ацэнках навукоўцаў, за год чалавецтва губляе каля 25 моваў. Усяго з 7 тысяч моваў, на якіх гавораць у сьвеце, можа зьнікнуць палова.
Колькасьць носьбітаў нейкіх моваў на плянэце ўжо зараз налічвае тузін-другі чалавек: напрыклад, на мове народа онгата з паўночнага захаду Этыёпіі гаворыць усяго 20 чалавек.
Што можна зрабіць, каб прадухіліць сьмерць мовы? Пра гэта гаварылі на самых розных мовах навукоўцы на канфэрэнцыі ў Камартэне.
Сустрэча была арганізавана брытанскім таварыствам моваў, што знаходзяцца на мяжы зьнікненьня. Кіраўнік таварыства лінгвіст Нікалас Остлер лічыць, што сам факт правядзеньня канфэрэнцыі ў Камартэне таксама цікавы з пункту гледжаньня лінгвістыкі.
"Валійская мова на працягу XIX і XX стагодзьдзяў была ў заняпадзе, і толькі пачынаючы з 1970-х гадоў да нашых дзён яна пачала зноў разьвівацца", – кажа Остлер.
Адраджэньне мовы
Гісторыя з Валійская мовай – прыклад таго, як мовы, якія здаваліся паміраючымі, пачалі адраджацца. Хоуэл Льюіс – філёзаф і лінгвіст з Валіі лічыць, што Валійская мова абараніла права на жыцьцё ў баі.
"Уэльс быў далучаны да Англіі. Адзін амэрыканскі гісторык у сваёй кнізе напісаў, што Ўэльс стаў першай ангельскай калёніяй. Нас калянізавалі ў 1536 г.. Генрых VIII адразу ўвёў нешта накшталт закону, паводле якога людзі павінны былі казаць не па-Валійску, а па-ангельску ", – распавядае Люіс.
Па яго словах, грэблівае стаўленьне да мовы працягвала існаваць многія гады.
"Я памятаю, як да нас у школы прыяжджалі англійскія інспэктары і валійскую мову абвінавачвалі ў тым, што ёяна не дае яе носьбітам ніякіх пераваг у грамадзкім жыцьці і кар'еры. Дзецям, якія гаварылі па-валійску, вешалі на шыю кавалак дрэва на вяроўцы. Пасьля школы тых, у каго на шыі была такая дзеравяшка, білі ", – узгадвае лінгвіст.
Прымус да моўнага сьвету
Калі разглядаць мову перш за ўсё як інструмэнт зносін, ці не азначае сьмерць мовы проста, што неабходнасьць у такім інструмэнце адпала?
У прыродзе памірае ўсе – і мовы, і дамы, і культуры. Пытаньне ў тым, хочам мы пра гэта памятаць ці не. Можна, вядома, пра ўсё гэта забыцца і бадзёра ісьці ў будучыню. Ці будзе яна сьветлай, я не ўпэўнены. Ці можна, губляючы культуру, ісьці наперад?
Па словах амэрыканскага лінгвіста Грэгары Андэрсан, які займаўся вывучэньнем моваў карэнных жыхароў Сыбіры і пабываў у экспэдыцыі ў некалькіх вёсках у глыбінцы Томскай вобласьці, прычына, па якой людзі адмаўляюцца ад сваёй мовы, – дыскрымінацыя.
"Супольнасьці людзей, якія будуць размаўляць на зьнікаючых мовах, часта знаходзяцца ва ўмовах пастаяннага ціску. У Сыбіры пераважае над астатнімі мова руская. Але людзі павінны зразумець, што ў дачыненьні да зьнікаючых моваў мы не стаім перад выбарам" альбо – альбо ", – лічыць Андэрсан.
На яго думку, няма ніякіх прычын, па якіх хтосьці ня можа гаварыць дома на іншай мове, чым на працы ці ў грамадзкіх месцах.
"Выкарыстаньне дзяржаўнай мовы можа быць апраўдана ў нейкіх сытуацыях, але дома ў людзей заўсёды ёсьць выбар, – кажа навуковец. – Але часам людзі не гавораць на ўласнай мове проста таму, што ім фізычна не даюць гэтага зрабіць. Так, напрыклад, было у Амэрыцы, калі вучняў аддавалі ў школы і прымушалі размаўляць па-ангельску. Дакладна гэтак жа сыбіракоў прымушалі размаўляць па-расейску ".
Пытаньне сумленьня
У Нью-Ёрку супрацьстаяць паступовай сьмерці моваў спрабуе лінгвіст Дэніэл Каўфман з "Альянсу моваў, якія знаходзяцца ў небясьпецы". Ён займаецца праектам па захаваньні выміраючых моваў людзей, якія жывуць у Нью-Ёрку. Сярод удзельнікаў яго праекту ёсьць у тым ліку і рускамоўныя.
"Мы працуем з носьбітамі кабардынскай і Адыгейскай мовы. Я не сказаў бы, што яны знаходзяцца на мяжы зьнікненьня. Але ўнутры гэтых дыяспар у мінулым стагодзьдзі адбыліся шматлікія перамены, – кажа Каўфман. – Носьбіты мовы раскіданыя па ўсім сьвеце, і многія сталі двухмоўнымі. Тыя, хто жыве на Блізкім Усходзе, гавораць па-арабску, тыя, хто жывуць у Турцыі, гавораць па-турэцку, тыя, хто жывуць у Расеі, гавораць па-руску. Ва ўсіх гэтых месцах існуе ціск, які прымушае гаварыць на дамінуючай мове ".
Пра гэты ціск кажа і жыхарка Адыгеі Жана Шаззо – адна з удзельніц праекту Каўфмана. Яна распавяла, што Адыгейскую мову вывучыла толькі дзякуючы бацьку – у школе для вывучэньня роднай мовы ім давалася гадзін нават менш, чым для ангельскай.
Але ці трэба наогул захоўваць паміраючыя мовы?
Можа быць, як кажуць некаторыя скептыкі, калі мова павольна памірае, з гэтым трэба проста зьмірыцца? Дырэктар інстытуту лінгвістыкі Максім Крангауз з гэтым ня згодны.
"Гэта такое агульнае пытаньне, у духу таго, ці трэба захоўваць архітэктурныя помнікі або выміраючыя віды. У прыродзе памірае ўсе – і мовы, і дамы, і культуры. Пытаньне ў тым, хочам мы пра гэта памятаць ці не. Можна, вядома, пра ўсё гэта забыцца і бадзёра ісьці ў будучыню. Ці будзе яна сьветлай, я не ўпэўнены. Ці можна, губляючы культуру, ісьці наперад? Мне здаецца, што гэта робатызацыя грамадзтва. У канчатковым выніку неабходнасьць захаваньня мінулага – пытаньне сумленьня культуры чалавецтва і кожнага чалавека ў прыватнасьці ", – лічыць Крангауз.