У самы аддалены ад асноўных грузапатокаў мытны пункт на расейска-беларускай мяжы, што ў вёсцы Ляды, на Дубровеншчыне, хацеў патрапіць даўно.
Нашы Ляды і расейскія Грыбіні — за некалькі соцень мэтраў адна ад адной, разьдзяляе іх мост праз раку Мірэю. За савецкім часам расейцы і беларусы мелі хаты і зямельныя ўчасткі паабапал умоўнай тады мяжы. Таму за мэту нумар адзін я паставіў сабе параўнаць лад жыцьця некалі роднасных у літаральным сэнсе вёсак — лад, які цяпер там і там пачаў розьніцца. Падахвоціў жа да вандроўкі пачатак газанафтавай вайны паміж абедзьвюма краінамі, з магчымымі наступствамі ў выглядзе ўзмацненьня мяжы ды ўвядзеньня транспартнага "візавага рэжыму". Зь першых хвілін высьветлілася, што мясцовыя асьцерагаюцца гэтага больш, чым хто. Мажны, каржакаваты прараб Валодзя працуе ў аграгарадку, які ўзьнік 3 гады таму. Ён кажа, што "гэта мы праходзілі":
Валодзя: "Траса Масква — Менск была перагружаная, пусьцілі легкавыя сюды. І "братва" кінулася — панажоўшчына была…"
Зрэшты, з крыміналам паблізу мяжы традыцыйна небясьпечна — у вёсцы на 700 зь нечым жыхароў паўсотні былых "зэкаў". Тут кожны ведае "чыста мясцовую" показку — "сьляды вядуць у Ляды, зь Лядоў няма сьлядоў". Кажа ўсё той жа Ўладзімір:
Валодзя: "Каня ўкрадуць, завядуць на гару, цагліну да хваста, каб не іржаў. Сьляды вядуць, а каня ў гумне няма…" (Сьмяецца.)
Карэспандэнт: "А чаму кралі шмат?"
Валодзя: "Жыды ж жылі, мястэчка было, 4 маслабойні, дарога…"
Сам суразмоўца, як і многія, трымае пчолы — у яго 17 вульлёў.
Валодзя: "У тым годзе бітоны тры мёду па 40 літраў — у Віцебск вязу прадаваць…"
Параўнальна нядаўна для лядаўцаў быў трывалы дадатак да бюджэту — уласнае малако несьлі на продаж у Расею. Але прапаганда ў тамтэйшых СМІ сваё ўзяла — маўляў, беларускае малако "з-пад Чарнобылю і з антыбіётыкамі". Памянёны Валодзя пытаецца ў прадавачкі ў краме:
Валодзя: "Міхайлаўна, гады тры не скупляюць?"
Міхайлаўна: "Нявыгадна ім цяпер купляць, а ў нас закупачная цана 730. Я карову яшчэ дзяржу…"
Валодзя: "Дык а за што жыць тады? Каб машыну мець, даброты, дзецям дапамагаць, маю ад трох кароў штомесяц мільён 200 за малако…"
Віктар: "Дрэнна, што выпасу мала. Кароў на цэнтры 120, на Слабадзе пад 60, ля мяжы 40 зь нечым…"
22-гадовы рознарабочы Віктар сваёй гаспадаркі ня мае і ня хоча мець — маўляў, "лянота". Кажа, што задавальняе праца — гадзінамі сядзець ля складу ў чаканьні разгрузкі ці выгрузкі рэдкай машыны.
Віктар: "Кладуць 300, ё і больш. Моладзі, ай, нямнога — хто ў Расею, хто ў горад падаецца. А мне ня хочацца…"
Карэспандэнт: "А вашы колькі маюць?"
Валодзя: "Хто мільён, а хто за капейчыны да вечара будуюць. Няма для нас аграгарадку — колькі мелі, столькі і маем…"
Падыходжу нарэшце да невялікага, пафарбаванага ў белае фургончыка пад сёньняшнім дзяржаўным сьцягам — гэта наш прапускны транспартны пункт. Расейскі за мостам на ўзгорку выглядае яўна больш трывала. Беларускі начальнік, спадар Грачоў, зазначае:
Грачоў: "Быў фотаздымак гэтага моста, калі з нашага боку тры бервяны было пакладзена, а зь іх боку — беразьняк. Цяпер у іх ёсьць мытня, а тут нічога…"
Карэспандэнт: "Ня ўвойдзем у мытны саюз — будуць умацоўваць мяжу?"
Грачоў: "Яны і так умацаваныя, нам сорамна казаць. Яны часовы ўвоз увядуць…"
Аднак пакуль ані ў беларусаў, ані ў расейцаў дакумэнты не правяраюць — праход ды праезд празь мяжу вольны. Яшчэ ў аўтобусе пазнаёміўся з 42-гадовым жыхаром расейскіх Грабянёў Мікалаем, які прыяжджаў адведаць родную сястру ў суседняй Калінаўцы. Яго расповед і для мясцовых, што ехалі з намі, стаўся шокавым — казалі: "Так вось мала ведаем адно пра аднаго". Гаварыў з суразмоўцам на ягонай мове.
Мікалай: "У нас таварыства з абмежаванай адказнасьцю "Луч" — пашам для сябе. Ёсьць дырэктар, Масква — утрымліваюць наш былы саўгас. Я працаваў трактарыстам, зараз будую дамы ў Смаленску…"
Карэспандэнт: "А колькі як трактарыст зарабляў?"
Мікалай: "Ой! Два гады таму атрымліваў 500 рублёў у дзень. Зараз іду да прыватніка — па дамоўленасьці, 3—4 тысячы ў дзень жа. А ў тым "саўгасе" трактарыст, два пастухі. Мая жонка даярка — 800 рублёў мае ў дзень, у месяц выходзіць каля 20 тысяч расейскімі. У яе 35 кароў — мая сястра ў вас 50 доіць, і такіх грошай не даюць…"
Карэспандэнт: "А ў вёсцы колькі вас засталося?"
Мікалай: "Празь пяць год нікога ня будзе — чацьвёра рабочых, старыкі памерлі, моладзь у горадзе…"
Карэспандэнт: "Раней, у савецкія часы, казалі, што лепш беларусы жылі, а цяпер наадварот?"
Мікалай: "Але, глядзіце, у вас пасеяна, а ў нас усё кустоўем парасло, тэхніку параскрадалі, парэзалі. Дырэктарамі станавіліся, калі было што прадаць. Мэтал КАМАЗамі, УРАЛамі з прычэпамі вывозілі — сушылкі, драбілкі. Уключаю дома беларускую праграму — люба зірнуць. Гэта паказуха, але добрая паказуха. У нас балён газу 600 рублёў, у Беларусі наш жа газ — 250 рускіх. У Кіргізіі вайна ідзе — там наш газ бясплатны. Затое нашай даярцы трэба заплаціць столькі, а вашай менш, правільна? У мяне дзьве каровы — пад двор пад'яжджаюць, здаю. Авечкі ёсьць, куры, вуткі. Яна тры гадзіны зранку на фэрме, тры ўвечары — днём градкі праполе, малец 15-ці год бульбу пасадзіць. Цукру на варэньні закупілі — усё пуцём у нас…"
* * *
У Ляды я прыехаў з двума спадарожнікамі, сябрамі партыі "Справядлівы сьвет" — спадарамі Мікалаем Карніенкам, які ў 70-х гадах мінулага веку працаваў сакратаром парткаму КПСС тутэйшага саўгасу "Задняпроўскі", і Мікалаем Петрушэнкам, які прадстаўляе грамадзкую ініцыятыву "Наш дом". У пошуку матэрыялу дамовіліся разысьціся ў розныя бакі. Першым я злавіў Мікалая Сямёнавіча, які ўжо вёў дыскусію з расейскім міліцыянтам. Той прыехаў дапамагчы па гаспадарцы сваёй маці — Ціханаўне, што жыве ў Лядах.
Міліцыянт: "Будзе ўведзеная ў нас мытная прастора — мы ж браты-славяне, утварыліся, як патомныя арыйцы, з адных каранёў…"
Петрушэнка: "Паслухайце, зараз брат брата цісьне так, што аж пыл ляціць! Напрыклад, ёсьць у Лукашэнкі старэйшы і малодшы сыны — Віктар і Коля. Віктар хоча стаць прэзыдэнтам, а Коля канкурэнт ужо…"
Міліцыянт: "Як грамадзянін Расеі ў бацькі Лукашэнкі ўхваляю дзьве заслугі — чысьціня і тое, што ён ня лёг пад амэрыкосаў…"
Ціханаўна: "Не, хто адправіўся да тае кармушкі, у таго рыльца ў пушку — пастаў туды Лукашэнку, пастаў зь сялян — хіба ня будзе красьці?"
Як вы ўжо чулі, да Другой сусьветнай Ляды былі габрэйскім мястэчкам. Габрэяў тут пражывала да 2 тысяч. У вайну ўсіх расстралялі ў лесе на цяперашняй расейскай тэрыторыі. Там стаіць помнік, які, аднак, тыя мясцовыя ўлады не прызнаюць за "свой" — не парадкуюць, не ўскладаюць кветкі на ўспамін. Я ж сустрэўся з галоўнымі лядаўскімі доўгажыхаркамі — 95-гадовай спадарыняй Зінаідай Весьняковай ды яе сяброўкай, 78-гадовай Нінай Чуланавай. Яны ўсё бачылі на свае вочы і памятаюць, нібы ўчора…
Чуланава: "Ці яўрэі не такія ж самыя, як мы — ну за што ў вайну іх? Расстралялі, змываліся над імі…"
Весьнякова: "Было ў нас 300 дамоў яўрэйскіх. Жылі хораша — няма ў мяне хлеба, ён табе аддзячыць, а яму адпрацуеш. А немцы іх сагналі, есьці не давалі. Дзетачка, партыямі гналі. А хто гнаў? Ня немцы — свае! Хахлы былі паліцаямі. Бруд прымушалі іх зьбіраць — хацелася заругацца над імі. А тады распраналі, клалі іх і стралялі. Дзяцей ламалі, кідаючы аб калена. Дзетачка, гэта жах быў! А немцы былі і харошыя людзі — і іх стралялі, і нашых стралялі. А нашы паліцаі былі зьлейшыя — пасьля ў тым месцы кроў "страляла" празь зямлю. Сьветапрадстаўленьне, дзетачка, было!"
Карэспандэнт: "А пры калгасах моцна крыўдзілі?"
Чуланава: "Малыя бегалі на працу за "палачкі". Пайшла даіць кароў у 54 годзе 18 траўня. А на пэнсію ў 92 годзе. І хоць бы даў нам хто капеечку — 28 рублёў пэнсіі было, а як Лукашэнка стаў дабаўляць — 500 тысяч…"
Весьнякова: "Я пайшла на пэнсію на 72 рублі, а цяпер 500. Тады за 70 болей чаго было купіць, чым зараз за 700 тысяч. Хлеба на рубель 10—12 боханаў вазьму. А цяпер 2 тысячы аддай за булачку..."
Карэспандэнт: "Кароў меней становіцца?
Чуланава: "У каго сіла, і па 5, і па 4 дзержаць. Працуюць лядоўцы даяркамі, скотнікамі. Зь Лядаў 10 чалавек пайшлі на Расею працаваць на пілараму. І больш зарабляюць — тут з дырэктарам не заладзілася. Дырэктар 2 гады як працуе. Да нас прыходзіў — дачка эканамістам — Саша, маладзенькі. А што разышліся — яны здавалі цяля, дык што ў калгас, а што ў кішэню. А з гэтым Сашкам так не атрымліваецца — глядзіць за ўсім. Калі будзеш правільна жыць і ўказваць, абавязкова будзеш дрэнным…"
Тым часам спадар Карніенка даведаўся, дзе жыве ягоная даўняя сяброўка ды супрацоўніца — спадарыня Паліна Хведараўна Шэкіна. У Лядах усе ці ня моляцца на яе сына — генэрал-палкоўніка ФСБ Расеі, які на ўласныя грошы 3 гады таму пабудаваў у вёсцы праваслаўны храм Сьвятога Духа — на манер маскоўскіх, з купаламі ды вэнзэлямі. Памянёны Валодзя мне яшчэ на пачатку знаёмства распавёў:
Валодзя: "Шэкін жа ляднянскі генэрал, бацьку Аўтухом звалі. Ён жыве ў Маскве, акрамя царквы дом пабудаваў, асфальт да яго праклаў. Для таго трэба тры рэчы — грошы, грошы і грошы. Генэрал казаў, пабудаваў бы і капцільны цэх — улады не дазваляюць…"
Мікалай Лявонавіч хвалюецца, пераступаючы парог — ці пазнае яго, сівога, сяброўка праз 40 год?
Карніенка: "Дзень добры, Хведараўна!"
Шэкіна: "Здрасьце, здрасьце — мы нібы знаёмыя! (Сьмяецца.) Ой, падобны!"
Карэспандэнт: "Вяскоўцы за сына, за царкву вам дзякуюць…"
Шэкіна: "Так, усе кажуць, а ён прыедзець-паедзець — генэрал-палкоўнік…"
Валодзя: "Адзін званок — і нікога больш тут не было б…" (Сьмех.)
Ужо ў Дуброўні, на стадыёне, дзялюся ўражаньнямі са спадарамі Петрушэнкам ды Карніенкам.
Карэспандэнт: "Някрасаўскае пытаньне: каму ўсё-ткі жыць хораша, дакладней, дзе — у Беларусі ці ў Расеі?"
Петрушэнка: "Пакуль ты хадзіў, мы размаўлялі з чалавекам, у якога ёсьць стары здымак памежнага моста праз рэчку Мірэю. І палова моста зь Беларусі была жалезабэтонная, а з расейскага боку — драўляная. У Расеі бядней жылося. Але сёньня нашы памяркоўныя беларусы ня ведаюць, што расейская даярка зарабляе 50—60 тысяч у дзень беларускіх. Наша сярэднестатыстычная таксама надойвае 300 літраў у дзень. Дзе яе заробак, калі мае за дзень, дай бог, тысяч пад 15?"
Карніенка: "Усё-ткі беларускі народ яшчэ трымаецца — як чалавек сказаў, дзе вы бачылі таго, хто не трымаў бы скаціну? Іншая справа: вельмі шмат штучнага, паказнога, нерэальнага. Вось калі ехалі, з магістралі бачна два дамы было на 16 і 8 кватэр з выбітымі вокнамі. Чаму? А побач жа пабудаваныя прэзыдэнцкія домікі — аграгарадок! Ляды заўжды былі вялікім населеным пунктам — у савецкія часы жыло да тысячы чалавек, потым менш, менш. Была калісьці бальніца, зараз маленечкі ФАП. Быў маслазавод, рабілі масла найлепшае ў навакольлі. Па разнарадцы выдавалі, рускія за малаком прыяжджалі — цяпер не. Во ўсе моляцца на гэтага генэрала, што зрабіў храм праваслаўны — малайчына, канечне. Але толькі ён мусіў гэта зрабіць? А мясцовыя ўлады, царква? Такі населены пункт, як Ляды, мае права быць адным зь вядучых — калі аграпраграма падмацуецца, каб была вытворчасьць. Я спытаўся — на фэрме ёсьць жывёла? Ёсьць. А фэрма пабудаваная ў 50-х гадах. Які прагрэс тут? Домікі не ўратуюць…"
Петрушэнка: "Давайце адкажам сабе — ці прыехаў бы хто з нас жыць і працаваць у гэтую вёску? За тыя грошы, што зараз плацяць — не паедуць. Я быў на Смаленшчыне і пазнаёміўся з настаўніцай, якая падпісвала дамову, што адпрацуе некалькі год на вёсцы — яна атрымае нашымі 50 мільёнаў пад'ёмных! Дайце нашай настаўніцы, бібліятэкарцы, мэдсястры такія пад'ёмныя — і людзі паедуць у Ляды. Калі толькі сёньняшні аграгарадок — гэта будзе пшык!"
Я ж узгадваю асацыятыўную канцоўку размовы зь вядомымі ўжо бабулькамі — спадарынямі Весьняковай ды Чуланавай.
Карэспандэнт: "Як мяжа стала, горшымі адносіны паміж расейцамі і беларусамі сталі ці не?"
Весьнякова: "Рэчка ёсьць лядаўская — і рускія, і беларусы купаюцца. Я на расейскім баку нарадзілася, а год 70 тут жыву — беларуска цяпер. (Сьмяецца.) Раней яны хадзілі сюды гуляць, і мы да іх прыходзілі…"
Чуланава: "А цяпер — ты багаты і разумны, а я дурніца. Мо мы сёньня памрэм, мо заўтра, а маладыя хай самі прабіваюць сабе шлях!"
Нашы Ляды і расейскія Грыбіні — за некалькі соцень мэтраў адна ад адной, разьдзяляе іх мост праз раку Мірэю. За савецкім часам расейцы і беларусы мелі хаты і зямельныя ўчасткі паабапал умоўнай тады мяжы. Таму за мэту нумар адзін я паставіў сабе параўнаць лад жыцьця некалі роднасных у літаральным сэнсе вёсак — лад, які цяпер там і там пачаў розьніцца. Падахвоціў жа да вандроўкі пачатак газанафтавай вайны паміж абедзьвюма краінамі, з магчымымі наступствамі ў выглядзе ўзмацненьня мяжы ды ўвядзеньня транспартнага "візавага рэжыму". Зь першых хвілін высьветлілася, што мясцовыя асьцерагаюцца гэтага больш, чым хто. Мажны, каржакаваты прараб Валодзя працуе ў аграгарадку, які ўзьнік 3 гады таму. Ён кажа, што "гэта мы праходзілі":
Валодзя: "Траса Масква — Менск была перагружаная, пусьцілі легкавыя сюды. І "братва" кінулася — панажоўшчына была…"
Зрэшты, з крыміналам паблізу мяжы традыцыйна небясьпечна — у вёсцы на 700 зь нечым жыхароў паўсотні былых "зэкаў". Тут кожны ведае "чыста мясцовую" показку — "сьляды вядуць у Ляды, зь Лядоў няма сьлядоў". Кажа ўсё той жа Ўладзімір:
Валодзя: "Каня ўкрадуць, завядуць на гару, цагліну да хваста, каб не іржаў. Сьляды вядуць, а каня ў гумне няма…" (Сьмяецца.)
Карэспандэнт: "А чаму кралі шмат?"
Валодзя: "Жыды ж жылі, мястэчка было, 4 маслабойні, дарога…"
Сам суразмоўца, як і многія, трымае пчолы — у яго 17 вульлёў.
Валодзя: "У тым годзе бітоны тры мёду па 40 літраў — у Віцебск вязу прадаваць…"
Параўнальна нядаўна для лядаўцаў быў трывалы дадатак да бюджэту — уласнае малако несьлі на продаж у Расею. Але прапаганда ў тамтэйшых СМІ сваё ўзяла — маўляў, беларускае малако "з-пад Чарнобылю і з антыбіётыкамі". Памянёны Валодзя пытаецца ў прадавачкі ў краме:
Валодзя: "Міхайлаўна, гады тры не скупляюць?"
Міхайлаўна: "Нявыгадна ім цяпер купляць, а ў нас закупачная цана 730. Я карову яшчэ дзяржу…"
Валодзя: "Дык а за што жыць тады? Каб машыну мець, даброты, дзецям дапамагаць, маю ад трох кароў штомесяц мільён 200 за малако…"
Віктар: "Дрэнна, што выпасу мала. Кароў на цэнтры 120, на Слабадзе пад 60, ля мяжы 40 зь нечым…"
22-гадовы рознарабочы Віктар сваёй гаспадаркі ня мае і ня хоча мець — маўляў, "лянота". Кажа, што задавальняе праца — гадзінамі сядзець ля складу ў чаканьні разгрузкі ці выгрузкі рэдкай машыны.
Віктар: "Кладуць 300, ё і больш. Моладзі, ай, нямнога — хто ў Расею, хто ў горад падаецца. А мне ня хочацца…"
Карэспандэнт: "А вашы колькі маюць?"
Валодзя: "Хто мільён, а хто за капейчыны да вечара будуюць. Няма для нас аграгарадку — колькі мелі, столькі і маем…"
Падыходжу нарэшце да невялікага, пафарбаванага ў белае фургончыка пад сёньняшнім дзяржаўным сьцягам — гэта наш прапускны транспартны пункт. Расейскі за мостам на ўзгорку выглядае яўна больш трывала. Беларускі начальнік, спадар Грачоў, зазначае:
Грачоў: "Быў фотаздымак гэтага моста, калі з нашага боку тры бервяны было пакладзена, а зь іх боку — беразьняк. Цяпер у іх ёсьць мытня, а тут нічога…"
Карэспандэнт: "Ня ўвойдзем у мытны саюз — будуць умацоўваць мяжу?"
Грачоў: "Яны і так умацаваныя, нам сорамна казаць. Яны часовы ўвоз увядуць…"
Аднак пакуль ані ў беларусаў, ані ў расейцаў дакумэнты не правяраюць — праход ды праезд празь мяжу вольны. Яшчэ ў аўтобусе пазнаёміўся з 42-гадовым жыхаром расейскіх Грабянёў Мікалаем, які прыяжджаў адведаць родную сястру ў суседняй Калінаўцы. Яго расповед і для мясцовых, што ехалі з намі, стаўся шокавым — казалі: "Так вось мала ведаем адно пра аднаго". Гаварыў з суразмоўцам на ягонай мове.
Мікалай: "У нас таварыства з абмежаванай адказнасьцю "Луч" — пашам для сябе. Ёсьць дырэктар, Масква — утрымліваюць наш былы саўгас. Я працаваў трактарыстам, зараз будую дамы ў Смаленску…"
Карэспандэнт: "А колькі як трактарыст зарабляў?"
Мікалай: "Ой! Два гады таму атрымліваў 500 рублёў у дзень. Зараз іду да прыватніка — па дамоўленасьці, 3—4 тысячы ў дзень жа. А ў тым "саўгасе" трактарыст, два пастухі. Мая жонка даярка — 800 рублёў мае ў дзень, у месяц выходзіць каля 20 тысяч расейскімі. У яе 35 кароў — мая сястра ў вас 50 доіць, і такіх грошай не даюць…"
Карэспандэнт: "А ў вёсцы колькі вас засталося?"
Мікалай: "Празь пяць год нікога ня будзе — чацьвёра рабочых, старыкі памерлі, моладзь у горадзе…"
Карэспандэнт: "Раней, у савецкія часы, казалі, што лепш беларусы жылі, а цяпер наадварот?"
Мікалай: "Але, глядзіце, у вас пасеяна, а ў нас усё кустоўем парасло, тэхніку параскрадалі, парэзалі. Дырэктарамі станавіліся, калі было што прадаць. Мэтал КАМАЗамі, УРАЛамі з прычэпамі вывозілі — сушылкі, драбілкі. Уключаю дома беларускую праграму — люба зірнуць. Гэта паказуха, але добрая паказуха. У нас балён газу 600 рублёў, у Беларусі наш жа газ — 250 рускіх. У Кіргізіі вайна ідзе — там наш газ бясплатны. Затое нашай даярцы трэба заплаціць столькі, а вашай менш, правільна? У мяне дзьве каровы — пад двор пад'яжджаюць, здаю. Авечкі ёсьць, куры, вуткі. Яна тры гадзіны зранку на фэрме, тры ўвечары — днём градкі праполе, малец 15-ці год бульбу пасадзіць. Цукру на варэньні закупілі — усё пуцём у нас…"
* * *
У Ляды я прыехаў з двума спадарожнікамі, сябрамі партыі "Справядлівы сьвет" — спадарамі Мікалаем Карніенкам, які ў 70-х гадах мінулага веку працаваў сакратаром парткаму КПСС тутэйшага саўгасу "Задняпроўскі", і Мікалаем Петрушэнкам, які прадстаўляе грамадзкую ініцыятыву "Наш дом". У пошуку матэрыялу дамовіліся разысьціся ў розныя бакі. Першым я злавіў Мікалая Сямёнавіча, які ўжо вёў дыскусію з расейскім міліцыянтам. Той прыехаў дапамагчы па гаспадарцы сваёй маці — Ціханаўне, што жыве ў Лядах.
Міліцыянт: "Будзе ўведзеная ў нас мытная прастора — мы ж браты-славяне, утварыліся, як патомныя арыйцы, з адных каранёў…"
Петрушэнка: "Паслухайце, зараз брат брата цісьне так, што аж пыл ляціць! Напрыклад, ёсьць у Лукашэнкі старэйшы і малодшы сыны — Віктар і Коля. Віктар хоча стаць прэзыдэнтам, а Коля канкурэнт ужо…"
Міліцыянт: "Як грамадзянін Расеі ў бацькі Лукашэнкі ўхваляю дзьве заслугі — чысьціня і тое, што ён ня лёг пад амэрыкосаў…"
Ціханаўна: "Не, хто адправіўся да тае кармушкі, у таго рыльца ў пушку — пастаў туды Лукашэнку, пастаў зь сялян — хіба ня будзе красьці?"
Як вы ўжо чулі, да Другой сусьветнай Ляды былі габрэйскім мястэчкам. Габрэяў тут пражывала да 2 тысяч. У вайну ўсіх расстралялі ў лесе на цяперашняй расейскай тэрыторыі. Там стаіць помнік, які, аднак, тыя мясцовыя ўлады не прызнаюць за "свой" — не парадкуюць, не ўскладаюць кветкі на ўспамін. Я ж сустрэўся з галоўнымі лядаўскімі доўгажыхаркамі — 95-гадовай спадарыняй Зінаідай Весьняковай ды яе сяброўкай, 78-гадовай Нінай Чуланавай. Яны ўсё бачылі на свае вочы і памятаюць, нібы ўчора…
Чуланава: "Ці яўрэі не такія ж самыя, як мы — ну за што ў вайну іх? Расстралялі, змываліся над імі…"
Весьнякова: "Было ў нас 300 дамоў яўрэйскіх. Жылі хораша — няма ў мяне хлеба, ён табе аддзячыць, а яму адпрацуеш. А немцы іх сагналі, есьці не давалі. Дзетачка, партыямі гналі. А хто гнаў? Ня немцы — свае! Хахлы былі паліцаямі. Бруд прымушалі іх зьбіраць — хацелася заругацца над імі. А тады распраналі, клалі іх і стралялі. Дзяцей ламалі, кідаючы аб калена. Дзетачка, гэта жах быў! А немцы былі і харошыя людзі — і іх стралялі, і нашых стралялі. А нашы паліцаі былі зьлейшыя — пасьля ў тым месцы кроў "страляла" празь зямлю. Сьветапрадстаўленьне, дзетачка, было!"
Карэспандэнт: "А пры калгасах моцна крыўдзілі?"
Чуланава: "Малыя бегалі на працу за "палачкі". Пайшла даіць кароў у 54 годзе 18 траўня. А на пэнсію ў 92 годзе. І хоць бы даў нам хто капеечку — 28 рублёў пэнсіі было, а як Лукашэнка стаў дабаўляць — 500 тысяч…"
Весьнякова: "Я пайшла на пэнсію на 72 рублі, а цяпер 500. Тады за 70 болей чаго было купіць, чым зараз за 700 тысяч. Хлеба на рубель 10—12 боханаў вазьму. А цяпер 2 тысячы аддай за булачку..."
Карэспандэнт: "Кароў меней становіцца?
Чуланава: "У каго сіла, і па 5, і па 4 дзержаць. Працуюць лядоўцы даяркамі, скотнікамі. Зь Лядаў 10 чалавек пайшлі на Расею працаваць на пілараму. І больш зарабляюць — тут з дырэктарам не заладзілася. Дырэктар 2 гады як працуе. Да нас прыходзіў — дачка эканамістам — Саша, маладзенькі. А што разышліся — яны здавалі цяля, дык што ў калгас, а што ў кішэню. А з гэтым Сашкам так не атрымліваецца — глядзіць за ўсім. Калі будзеш правільна жыць і ўказваць, абавязкова будзеш дрэнным…"
Тым часам спадар Карніенка даведаўся, дзе жыве ягоная даўняя сяброўка ды супрацоўніца — спадарыня Паліна Хведараўна Шэкіна. У Лядах усе ці ня моляцца на яе сына — генэрал-палкоўніка ФСБ Расеі, які на ўласныя грошы 3 гады таму пабудаваў у вёсцы праваслаўны храм Сьвятога Духа — на манер маскоўскіх, з купаламі ды вэнзэлямі. Памянёны Валодзя мне яшчэ на пачатку знаёмства распавёў:
Валодзя: "Шэкін жа ляднянскі генэрал, бацьку Аўтухом звалі. Ён жыве ў Маскве, акрамя царквы дом пабудаваў, асфальт да яго праклаў. Для таго трэба тры рэчы — грошы, грошы і грошы. Генэрал казаў, пабудаваў бы і капцільны цэх — улады не дазваляюць…"
Мікалай Лявонавіч хвалюецца, пераступаючы парог — ці пазнае яго, сівога, сяброўка праз 40 год?
Карніенка: "Дзень добры, Хведараўна!"
Шэкіна: "Здрасьце, здрасьце — мы нібы знаёмыя! (Сьмяецца.) Ой, падобны!"
Карэспандэнт: "Вяскоўцы за сына, за царкву вам дзякуюць…"
Шэкіна: "Так, усе кажуць, а ён прыедзець-паедзець — генэрал-палкоўнік…"
Валодзя: "Адзін званок — і нікога больш тут не было б…" (Сьмех.)
Ужо ў Дуброўні, на стадыёне, дзялюся ўражаньнямі са спадарамі Петрушэнкам ды Карніенкам.
Карэспандэнт: "Някрасаўскае пытаньне: каму ўсё-ткі жыць хораша, дакладней, дзе — у Беларусі ці ў Расеі?"
Петрушэнка: "Пакуль ты хадзіў, мы размаўлялі з чалавекам, у якога ёсьць стары здымак памежнага моста праз рэчку Мірэю. І палова моста зь Беларусі была жалезабэтонная, а з расейскага боку — драўляная. У Расеі бядней жылося. Але сёньня нашы памяркоўныя беларусы ня ведаюць, што расейская даярка зарабляе 50—60 тысяч у дзень беларускіх. Наша сярэднестатыстычная таксама надойвае 300 літраў у дзень. Дзе яе заробак, калі мае за дзень, дай бог, тысяч пад 15?"
Карніенка: "Усё-ткі беларускі народ яшчэ трымаецца — як чалавек сказаў, дзе вы бачылі таго, хто не трымаў бы скаціну? Іншая справа: вельмі шмат штучнага, паказнога, нерэальнага. Вось калі ехалі, з магістралі бачна два дамы было на 16 і 8 кватэр з выбітымі вокнамі. Чаму? А побач жа пабудаваныя прэзыдэнцкія домікі — аграгарадок! Ляды заўжды былі вялікім населеным пунктам — у савецкія часы жыло да тысячы чалавек, потым менш, менш. Была калісьці бальніца, зараз маленечкі ФАП. Быў маслазавод, рабілі масла найлепшае ў навакольлі. Па разнарадцы выдавалі, рускія за малаком прыяжджалі — цяпер не. Во ўсе моляцца на гэтага генэрала, што зрабіў храм праваслаўны — малайчына, канечне. Але толькі ён мусіў гэта зрабіць? А мясцовыя ўлады, царква? Такі населены пункт, як Ляды, мае права быць адным зь вядучых — калі аграпраграма падмацуецца, каб была вытворчасьць. Я спытаўся — на фэрме ёсьць жывёла? Ёсьць. А фэрма пабудаваная ў 50-х гадах. Які прагрэс тут? Домікі не ўратуюць…"
Петрушэнка: "Давайце адкажам сабе — ці прыехаў бы хто з нас жыць і працаваць у гэтую вёску? За тыя грошы, што зараз плацяць — не паедуць. Я быў на Смаленшчыне і пазнаёміўся з настаўніцай, якая падпісвала дамову, што адпрацуе некалькі год на вёсцы — яна атрымае нашымі 50 мільёнаў пад'ёмных! Дайце нашай настаўніцы, бібліятэкарцы, мэдсястры такія пад'ёмныя — і людзі паедуць у Ляды. Калі толькі сёньняшні аграгарадок — гэта будзе пшык!"
Я ж узгадваю асацыятыўную канцоўку размовы зь вядомымі ўжо бабулькамі — спадарынямі Весьняковай ды Чуланавай.
Карэспандэнт: "Як мяжа стала, горшымі адносіны паміж расейцамі і беларусамі сталі ці не?"
Весьнякова: "Рэчка ёсьць лядаўская — і рускія, і беларусы купаюцца. Я на расейскім баку нарадзілася, а год 70 тут жыву — беларуска цяпер. (Сьмяецца.) Раней яны хадзілі сюды гуляць, і мы да іх прыходзілі…"
Чуланава: "А цяпер — ты багаты і разумны, а я дурніца. Мо мы сёньня памрэм, мо заўтра, а маладыя хай самі прабіваюць сабе шлях!"
