Cёньняшняя экспэртка «Пяцікніжжа Свабоды» Аксана Спрынчан вырашыла дапамагчы тым юным беларускім чытачам, каму хранічна бракуе кантактаў зь дзядамі. Калі крэўныя дзяды ці то жывуць далёка, ці заўжды моцна занятыя сваімі справамі, ці ўвогуле іх няма, то можна паспрабаваць сумовіцца зь літаратурнымі, тымі, каго называе спадарыня Аксана.
1. Якуб Колас. Сымон-музыка. Менск, «Юнацтва». 1991.
У кожнага ўнука ёсьць два родныя дзяды. У кожнага беларускага ўнука, ёсьць яшчэ і свае літаратурныя дзяды, якіх з радасьцю прымаеш за крэўных, што дапамагаюць у розныя моманты і пэрыяды жыцьця. Адзін з старэйшых літаратурных дзядоў Беларусі дзед Курыла нарадзіўся ўсяго 85 гадоў, а ў самім творы Якуба Коласа «Сымон-музыка» ён толькі «за семдзесят залез».
«Няўклюда, мухамора, дурубала, даўбня, завала, нязгрэба» — адно такія словы чуе маленькі хлопчык ад сваіх бацькоў. Чуе, бо ён ад нараджэньня вылучаецца тонкай чульлівай натхнёнай душою. Сапраўды крэўным для яго становіцца самотны дзед Курыла -"дзядок — душа«. Просты пастух, які сам умее граць, заўважае ў хлопчыку вялікі талент і прадчувае, што таго чакае шмат выпрабаваньняў. Як нябёсны дар прымае ад дзеда Курылы Сымонка ягоную дудку і скрыпку, усё, што нажыў стары за сваё жыцьцё. А калі дзед памірае, «музыка-чараўнік» сустракаецца зь ім у сне. Стары «згасае бяз болю». Ці не таму, што сустрэўся ў гэтым сьвеце са сваім унукам. Дзед Курыла — адначасова і сымбаль творчай падтрымкі беларускіх унукаў, і горкі напамін пра частае неразуменьне і непрыманьне творчых душаў блізкімі людзьмі.
2. Міхась Лынькоў. Міколка-паравоз. Менск, «Мастацкая літаратура», 2009.
У самы пік рэпрэсіяў, у 1936-м, нарадзіўся дзед Астап — дзед Міколкі-паравоза, які стаўся дзедам і Міколкаў-тэлевізараў, і Міколкаў-ракетаў, і Міколкаў-кампутараў. Калі бацькі вечна занятыя працай і адно мараць, каб і ты ім дапамог, якое шчасьце мець дзеда, які, як і ты, ня можа жыць без прыгодаў. Дзед Астап — ці не адзіны ў беларускай літаратуры герой турэцкай вайны, і адзіны, у каго няроўная барада — адна палова густая, другая — ь рэдкая. Дзед Астап замяняе бацьку, што сядзіць у вязьніцы паводле палітычных «матываў», а гэтая з’ява, на жаль, дасюль канчаткова не сыходзіць у літаратуру.
Дзед Астап — сымбаль няўрымсьлівага шукальніка прыгодаў, зь якім можна пайсьці ў выведку, што паводле вызначэньня вельмі важна для любога беларускага ўнука. Прага прыгодаў — гэта парастак будучай прагі свабоды, якая перадаецца ад дзядоў да ўнукаў.
3. Уладзімер Караткевіч.Каласы пад сярпом тваім. Менск, «Мастацкая літаратура». 2001.
У 1965 да беларускіх унукаў прыходзіць дзед Даніла Вежа Загорскі з «Каласоў пад сярпом тваім» Уладзімера Караткевіча. Сёньня гэтаму старому ўсяго 45 гадоў. Калі я нарадзілася, столькі было майму дзеду, і я ў маленстве ня верыла, што гэта дзед. Але ж...
Стары Вежа не адразу знаходзіць паразуменьне са сваім унукам, але ж і ўнук у яго, у адрозьненьне ад астатніх дзядоў, далёка не маленькі хлопчык. Дзед не чытае яму казкі, але ў старога Вежы ёсьць бібліятэка, у якой унук чытае «Шляхціца Завальню» Яна Баршчэўскага. Дзед — чалавек выключны, і ягоныя думкі «Аб уладах зямных і незямных» пачынае занатоўваць унук. Дзед разумее адданасьць служэньню Радзіме ўнука. Дзед бачыць ува ўнуку «самога сябе, толькі нязьмерна палепшанага...», і гэтага ж застаецца пажадаць усім дзядам. Каб змагацца за будучыню, лічыць стары Вежа, трэба ведаць мінулае. Дзед Даніла Вежа Загорскі — сымбаль нацыянальнага ўсьведамленьня, вежа, на якую арыентуюцца пасталелыя беларускія ўнукі.
4. Міхась Стральцоў. Адзін лапаць, адзін чунь (у кнізе «Перад дарогай»). Менск, «Юнацтва», 1994.
1966-ы — год нараджэньня літаратурнага дзеда Міхалкі з аповесьці «Адзін лапаць, адзін чунь» Міхася Стральцова. Быць дзедам яму даводзіцца ў цяжкія пасьляваенныя гады. У сямігадовага хлопчыка Іванкі загінуў на вайне бацька, ад нягодаў сталася зласьлівай маці, нават лапцяў у яго няма. Але ж ёсьць дзед — апірышча і абаронца. Усё ж, чым можа абараніць дзед Міхалка, — дабрыня. Дзед і сам адчувае, што ў яго замест душы — адно шкадаваньне, пакутуе ад думак, ці трэба так шкадаваць малога. Але ж іначай ня можа.
Дзед Міхалка крышталізуе ў сабе дабрыню беларускіх дзядоў. Гэта дзед, які жыве з малітвай за ўсіх беларускіх ўнукаў: «Даруй мне, Божа... Прашу цябе за ўнука... Пашлі выпрабаваньне яму па сіле. Не зрабі так, каб надламалася яго душа пад цяжарам дабра, але не зрабі й так, каб душа яго стала зласьлівай. Палажы яму тую меру, якую не палажыў ты мне».
5. Васіль Шырко. «Дзед Манюкін і ўнукі». «Мастацкая літаратура». 2003.
Чаго толькі не здараецца на мяжы тысячагодзьдзяў. Сярод літаратурных дзядоў з’явіўся дзед Манюкін. Беларускі Мюнхгаўзэн таленавіта распавядае ўнукам казкі. І няхай яму даюць мянушкі і Ачмуровіч, і Дзед Абуй Лапці, ён не крыўдуе і з гонарам носіць прозьвішча Манюкін. У гэтага дзеда шчырая фантазія, што для дзяцей і ёсьць шчырай праўдаю. Расповяды вядуцца ад першай асобы і захопліваюць да апошняй літары. Паверце, не маню.
Дзед Манюкін — сымбаль беларускай фантазіі і гумару, безь якіх беларускія ўнукі ня стануць цудоўнымі дзядамі.