Золата Рубяжэвічаў

Гукі старых труб пад гатычнымі скляпеньнямі здольныя выклікаць сапраўднае трымценьне ў душы.


Касьцёл Сьвятога Язэпа, мураваны нэагатычны храм, пачаў будавацца ў 1906 годзе. Будавалі яго ўсім навакольлем. У памяць пра тую талаку на плошчы перад касьцёлам некалькі гадоў таму паўстаў вельмі паэтычны помнік.


Валуны з высечанымі назвамі ўсіх вёсак парафіі. Ініцыятарка гэтага помніка — мясцовая настаўніца расейскай мовы Рамуальда Сабалеўская.


Рамуальда: «Зараз у нашай парахвіі знаходзіцца сорак тры вёскі. Столькі, колькі пакладзена там камянёў. Ад кожнай вёскі, практычна, жыхары стараліся прывезьці камень. І выбіралі, каб камень быў прыгажэйшы. Былі выпадкі, калі прывозілі, а пасьля назад яго завозілі. Шукалі лепшы. І разьмешчаныя гэтыя камяні так, як разьмешчаныя на мапе Стаўпецкага раёна. Дзьве брамы сымбалізуюць храм, усярэдзіне крыж, з камянёў выкладзены, гэта сымбаль нашай веры. Дарожкі ад кожнай вёсачкі , зробленыя зь пяску і абкладзеныя камянямі, вядуць да адной дарогі, якая вядзе ў храм. Вядзе нас да веры. Для нас гэта вельмі значна. Бо вёскі выміраюць. Заўсёды, прыйшоўшы сюды мы адчуваем, што яны жывуць у камені, гэтыя вёскі».

Карэспандэнт: «Жыхары самі?..»

Рамуальда: «Жыхары кожнай вёскі прывозілі самі. Ад кожнай вёскі стараліся. І калі прыяжджалі і бачылі, што іншая вёска прывезла большы, лепшы камень, гэты завозілі, а шукалі большы. Каб камень ад кожнай вёскі быў сапраўды прыгожы».

Пасьля сумнай памяці Рыскай дамовы паміж СССР і Польшчай Рубяжэвічы маглі ўвайсьці ў склад краіны саветаў. Гэтая пэрспэктыва наводзіла сапраўдны жах на жыхароў мястэчка і ваколіцаў. І было вырашана сабраць золата для подкупу памежнай камісіі. Адным са зьбіральнікаў залатога хабару быў дзед старога шляхціца Баляслава Ліхадзіеўскага. Старому дзеду Болеку хутка 85 гадоў.

Болек: «У 20-м годзе вызначалі межы. Мяжа ішла па прамой. Яна проста на Рубяжэвічы была нацэленая».

Карэспандэнт: «Рубяжэвічы маглі трапіць у Савецкі Саюз?»

Болек: «Па ўсёй верагоднасьці. Гэтая камісія, якая ўсталёўвала мяжу — памешчык Асіповіч, мясцовы ксёндз Тарасэвіч быў, таксама зацікаўлены. Тады мяжа туды-сюды ад камісіі залежала. Невялікія, канечне, адхіленьні. І мой дзед, наш хутар падыходзіў левым бокам, і хто зацікаўлены быў, яны падкупілі. Тады золата было. Сабралі золата, гэтай камісіі ўкінулі. І яны пагадзіліся. І зрабілі рэзкае калена. Зрабілі вялікі крук. Каб маёнтак Асіповіча быў на правым баку мяжы. І, канечне, Рубяжэвічы».

Карэспандэнт: «Што сабой уяўляла гэтая камісія? Там былі і палякі, і бальшавікі?»

Болек: «Канечне. І бальшавікі, і палякі».

Карэспандэнт: «Золата атрымалі ўсе. І вы жылі далёка ад мяжы?»

Болек: «Cто пяцьдзясят мэтраў. Вось наша зямля, і па мяжы нашай зямлі граніцу правялі. Была дротам калючым загароджана. І так загароджана, што нават заяц ня мог бы прабегчы».

Зараз польская мяжа знаходзіцца далёка ад сядзібы Ліхадзіеўскага. Але ён па-ранейшаму душой і розумам жыве ў сваёй Польшчы. Я і засьпеў старога за слуханьнем Варшаўскага радыё.

Болек: «Цяпер Варшава адкрыта гаворыць. Ня трэба слухаць і «Вольную Эўропу».

Карэспандэнт: «А вы жывяце думкамі ў Польшчы».

Боле: «Так».

Карэспандэнт: «Слухаеце Варшаву, жывяце польскімі праблемамі».

Болек: «Гэта верна. Я лічу сябе патрыётам. Палякам. І ўсё польскае для мяне — гэта цікава».

Пакуль стары Ліхадзіеўскі сумуе па Польшчы, мясцовы вершаскладальнік Раман Сабалеўскі наведаўся ў Злучаныя Штаты да радні. Раман — чалавек сур’ёзны. Былы брыгадзір паляводчай брыгады. Былы камуніст і перадавік. Тым цікавей слухаць яго хваласьпевы далёкаму берагу.


Раман:


Пасьля Амэрыкі спадар Сабалеўскі яшчэ больш палюбіў родную старонку.

Раман: «У іх салаўя не пачуеш. Салаўя няма, зязюлі няма. Ну, шпакі то ёсьць. Грыбы не растуць. У іх надта шмат вавёрак».

Колькі я чуў самых розных трагічных гісторый пра высылкі беларускіх людзей пасьля аб’яднаньня Заходняй і Ўсходняй Беларусі. Іх немагчыма слухаць спакойна. Бо для людзей, якія страцілі сваіх родных, жахі 39-га і саракавога гадоў ня маюць ніякага тэрміну даўнасьці. Памяць выхоплівае кожную дэталь трагічных дзён, і сьлёзы наварочваюцца, як у тыя дні. Слухаем 80-гадовую Браніславу Кандуховіч. У якой у 39-м забралі бацьку. За эксплюатацыю.


Браніслава: «Ён сам працаваў. Быў пастух, бо нас пяцёра было ў бацькоў. Яны самі ўсё рабілі. І татусь рабіў. Але прыйшлі і „раскулачылі“. Усё забралі».

Карэспандэнт: «А як далей склаўся ягоны лёс?»

Браніслава: «Яго лёс? Ой, братка. На суд мы езьдзілі, на спатканьне. Як суд адбыўся. З мамусяю паехалі. Чакалі тры дні. А там бесьперапынна ўсё вядуць людзей. Бесьперапынна. Ну, нарэшце на трэці дзень далі нам ужо спатканьне. Мы ўжо падбеглі пад гэтыя дзьверы. Адкрываюцца. Стаіць татусь. Мы надта плакалі, і татусь плакаў. Кажа: «Мяне ўжо вывозілі. „Но ввиду переполнения поездов“ мяне вярнулі ў Баранавічы. Гаворка з Каменя паехаў і Лэнскі паехаў. А там стаіць вартавы. „Не выявлять!“ Татусь перастаў. Пагаварылі пару мінут, і ўсё. Спатканьне скончанае».

Бацька спадарыні Браніславы трапіў у Котласкі лягер. Але выжыў.

Браніслава: «Даў Бог, што ён пісаў усякімі адрасамі. І івянецкімі, і стаўпецкімі. Каб ліст не даходзіў. Ён быў у Англіі. Яго забрала...»

Карэспандэнт: «Армія Андэрса».

Браніслава: «Так».

Карэспандэнт: «І ён выжыў пад Монтэ-Касіна».

Браніслава: «Так. Які лёс!»

Карэспандэнт: «Пасьля вы ліставаліся?»

Браніслава: «Сьпісваліся. Мы мелі выехаць у Польшчу. І каб мы выехалі, ён бы прыехаў. А так ён ня мог прыехаць сюды. Бо яго б ізноў забралі».

Карэспандэнт: «І вы так і не пабачыліся».

Браніслава: «Так і не пабачыліся, братка».

Карэспандэнт: «А ў якім годзе ён памёр?»

Браніслава: «У 56-м. Як сёньня яго бачу. Як ён адходзіў. Як яго забіралі. Як мы яго не пускалі, як мы плакалі. Як мы яго трымалі. Яго зь Івянца везьлі ў Стаўпцы на машыне, а мы ішлі зь ягад. Збаночкі несьлі. І глядзім — машына. Там людзі жнуць, і ўсё крычаць, рукамі махаюць. Мы сталі, глядзім. Глядзім — татусь едзе. Махае рукой. Мы за гэтаю машынай, паказваем, што хочам гэтыя ягады хоць аддаць. Ой. А цяпер прыслалі, што невінаваты. Загубілі сям’ю, бацьку ад дзяцей. У нас дзьве сястры памерлі. У пятнаццаць гадоў і адна, і другая памерлі...»

Ня будзем сканчаць на трагічнай ноце. Бо жыцьцё, прабачце за банальнасьць, працягваецца. Жыцьцё беларускае. Учорашняя рубяжэвіцкая школьніца Ірына Прычынец, а сёньняшняя студэнтка філфаку БДУ, любіць сваё мястэчка і сваю краіну. І гэтую любоў выражае ва ўласных песьнях. Можа, пакуль не дасканалых, але шчырых.


Сьпявае.


Ірына: «Рубяжэвічы ў большасьці сваёй беларускамоўная вёска. Мая бабуля па-беларуску амаль што чыста размаўляе. Мне падабалася беларуская літаратура з самага пачатку. І я вырашыла яшчэ ў 7 клясе, што буду паступаць у БДУ менавіта на беларускую філялёгію. Магу сказаць, што на філфаку беларуская мова не такая ўжо і рэдкая. Мне вельмі падабаецца, калі прыходжу ў крамы, гаварыць там па-беларуску. Усе глядзяць. Ты неяк адрозьніваесься ад астатняй часткі беларусаў. Я ўжо прызвычаілася да гэтага».