“Незалежная прэса – пешкі ў гульні”

На гэтыя пытаньні “Праскага акцэнту” адказваюць аглядальнік газэты “Белорусы и рынок” Паўлюк Быкоўскі, кіраўніца “Эўрапейскага радыё для Беларусі” Юлія Слуцкая і намесьніца рэдактара “Народнай волі” Марыя Эйсмант.

Дракахруст: Як можна ахарактарызаваць сытуацыю ў мэдыйнай сфэры Беларусі ў 2009 годзе? Ужо год распаўсюджваюцца празь “Белсаюздрук” і “Белпошту” “Народная воля” і “Наша ніва”, вось “Эўрапейскае радыё” атрымала часовую акрэдытацыю, здаецца, не было гучных працэсаў супраць журналістаў і выданьняў. Ці можна сказаць, што менавіта мэдыйная сфэра зазнала, рэальна адчула на сябе цёплае дыханьне лібэралізацыі?

Быкоўскі: Відаць, можна казаць, што ў гэтай сфэры ёсьць пэўныя дасягненьні, але нельга сказаць, што сытуацыя прынцыпова зьмянілася. Ну так, двум выданьням дазволілі легальна распаўсюджвацца, і гэта вельмі важна. Цяпер прынамсі “Народную волю” можна купіць у кіёску, а раней гэта было больш складана, і для аўдыторыі, якая ня ведае сакрэтных схемаў распаўсюджваньня, якія ёсьць, напрыклад, у апазыцыйных партыях, стала прасьцей здабыць газэту. Што да адкрыцьця карпункту “Эўрапейскага радыё для Беларусі”, то гэта адбылося ўжо пры канцы году, і фактычна, акрамя дазволу, я не магу сказаць, ці зьмянілася штосьці яшчэ. Ну вось такія высновы. Некаторыя плюсы ёсьць, але нельга сказаць, што нешта зьмянілася прынцыпова.

Дракахруст: Марыя, вы – намесьніца рэдактара “Народнай волі”. Як зьмянілася праца і становішча газэты пасьля таго, як яна стала легальна выдавацца і распаўсюджвацца ў Беларусі?

Эйсмант: Сапраўды лепей і зручней друкаваць газэту ў Менску, а не ў Смаленску, і распаўсюджваць яе не ў капэртах і праз валянтэраў, а цывілізавана – празь “Белпошту” і шапікі “Белсаюздруку”. Але гэта адзіныя добрыя ўмовы, якія мы атрымалі. А ўсё астатняе як было, так і засталося. Напрыклад, што да нашай спробы выдаваць газэту ня два, а тры разы на тыдзень, то мы двойчы зьвярталіся ў Міністэрства інфармацыі з такой просьбай і двойчы атрымалі адмову. Па-ранейшаму існуе эканамічная блякада. Я ня ведаю, ці існуюць і цяпер непублічныя сьпісы тых выданьняў, якім ня раяць даваць рэкляму, але, магчыма, сёньня такія сьпісы і не патрэбныя, бо за 15 гадоў існаваньня рэжыму ўсе добра ведаюць, чаго чакаць ад дзяржавы. І нават замежныя кампаніі не даюць рэкляму ў незалежныя СМІ, бо ведаюць, што газэта ў любы момант можа быць зачыненая і сасланая выдавацца за межы краіны.

Дракахруст: Юлія, а як бы вы ацанілі сытуацыю? Ці можна сказаць, што былі паляпшэньні, хай і невялікія, але не было пагаршэньня? Ці ўсё ж такі гэта быў двухбаковы працэс – у чымсьці сытуацыя палепшылася, а ў чымсьці стала яшчэ горшая? Днямі ў незалежных СМІ быў надрукаваны праект указу аб рэгуляваньні інтэрнэту. Магчыма, гэты год скончыцца моцным ударам па незалежных інтэрнэт-мэдыях...

Слуцкая: Казаць пра “цёплае дыханьне лібэралізацыі” надзвычай заўчасна. Тое, што “Эўрапейскае радыё” атрымала акрэдытацыю, што дзьве газэты – “Народная воля” і “Наша ніва” – атрымалі магчымасьць легальна выдавацца і распаўсюджвацца – гэта вельмі станоўчыя моманты. Але на пытаньне, цёплае гэта дыханьне ці нешта іншае, я б адказала, што нешта іншае. Незалежная прэса сёньня – гэта пешкі. Ці шашкі, якія здаюць у гульні ў паддаўкі. Ідзе гульня, у тым ліку й гульня з Захадам.

І прэса – гэта яскравы прыклад, бо менавіта на такіх невялікіх кроках можна прадэманстраваць – вось мы з вамі гуляем, робім крокі насустрач, вось газэты вярнулі, вось радыё акрэдытацыю далі. Але мы бачым, што гэта адбываецца на фоне, калі нічога па сутнасьці не мяняецца. Гэта не інстытуцыйныя, а сымптаматычныя зьмены. “Эўрапейскаму радыё” далі акрэдытацыю, у гэты ж час не далі акрэдытацыі “Белсату”, яму нават адмовілі ў акрэдытацыі, і “Рацыі” не далі акрэдытацыі. Дзьве газэты вярнулі, але, як сказала Марыя, ім не дазволілі выходзіць так часта, як яны хочуць. Вы, Юры, правільна прыгадалі, што рыхтуецца новы закон, і сёньня ніводзін экспэрт ня можа дакладна сказаць, чаго ад гэтага чакаць. Сёньня ўсе ў паніцы – правайдэры, юрысты мэдыйнай сфэры, таму што ніхто ня можа сказаць, да якіх наступстваў можа прывесьці гэты закон, калі ён будзе прыняты ў тым выглядзе, у якім выйшаў праект. Так што размова ідзе толькі аб гульні. Хаця зразумела, што гульня лепш, чым яе адсутнасьць і жыцьцё ва ўмовах беспрасьветнай дыктатуры.

Дракахруст: А чаму гэтыя “пешкі”, як іх назвала Юлія, не праходзяць у фэрзі? Калі мэдыі працуюць ва ўмовах амаль падпольля, разважаць пра аб’ём аўдыторыі неяк не выпадае. Але калі сродак масавай інфармацыі, газэта напрыклад, атрымлівае нейкую прастору свабоды, ці не прыходзіць адчуваньне, што яна замкнёная ці сама сябе замкнула ў вузенькім сэгмэнце аўдыторыі? У чым прычына даволі малых накладаў незалежных выданьняў, аўдыторыяў незалежных і замежных радыёстанцыяў: у тэхналягічных прычынах (скажам, большым накладам газэтам выходзіць не дазваляюць, як Марыя расказала), у агульнай сытуацыі грамадзтва пад аўтарытарнай уладай (была б неаўтарытарная – мелі б мільённую аўдыторыю) ці ў журналістах, у тым, што яны не знаходзяць словаў, якімі трэба гаварыць зь вялікай аўдыторыяй? Вось Юлія была рэдактарам “КП в Белоруссии”. “Камсамолка” мае наклад на сотні тысяч, а, скажам, “Народная воля” – гэта дзясяткі тысяч. Марыя, на ваш погляд, чаму і вы, і мы сядзім у гэтым гета?

Эйсмант: Беларуская сытуацыя вызначаецца тым, што ў нас адсутнічае канкурэнцыя ў мэдыйнай прасторы. У нашай дзяржаве ёсьць мэханізм падтрымкі дзяржаўных СМІ, адкрыты і цынічны мэханізм. У царскай Расеі калісьці пры МУС існаваў патаемны “рэптыльны фонд” для подкупу газэт. А ў сучаснай Беларусі гэта існуе не патаемна, а адкрыта. Я маю на ўвазе датацыі, якія атрымліваюць дзяржаўныя СМІ. Нядаўна былі абнародаваныя сумы грошай, якія будуць выдаткаваныя зь бюджэту ў 2010 годзе на падтрымку дзяржаўных мэдыяў. Гэта вялікая лічба – 160 мільярдаў рублёў – і яшчэ 12 мільярдаў на ОНТ і СТВ. Гэта, дарэчы, больш, чым бюджэтнае фінансаваньне ўсёй культуры.

Гэтая фінансавая падтрымка, на мой погляд, разбурае мэдыйную сфэру. Таму што дзяржаўныя СМІ маюць гэтыя грошы, маюць адміністрацыйны рэсурс, а недзяржаўныя ня маюць. А паколькі мы яшчэ жывем ва ўмовах фінансавага крызісу, то што адбываецца?

Напрыклад, сям’я на Меншчыне, муж і жонка працуюць у дзяржаўных установах, а асабліва калі нейкімі, нават невялічкімі, начальнікамі. Іх прымушаюць абавязкова падпісвацца на “Советскую Белоруссию” і “Мінскую праўду”. Гэта ўдар па сямейным бюджэце. Грошай ужо няма, каб падпісацца на “Народную волю”, калі б чалавек нават і хацеў гэта зрабіць. Добра, калі ён цікавіцца тым, што адбываецца ў краіне, тады ён час ад часу загляне ў інтэрнэт і набудзе ў шапіку “Народную волю”. А калі чалавек больш інфантыльны, то ён і гэтага рабіць ня будзе. Мы існуем у няроўных умовах зь дзяржаўнымі СМІ.

Але, безумоўна, гэта не здымае адказнасьці з нас, журналістаў, за нашу працу. Я згодная з тым, што мы павінны працаваць больш прафэсійна, даваць нашаму грамадзтву інфармацыю без цэнзуры: такой інфармацыі вельмі не хапае. Тое, што нашы людзі атрымліваюць з тэлебачаньня, – гэта “чэсная-найчэсная” інфармацыя, якая кантралюецца дзяржавай.

Зьмест газэт вельмі моцна залежыць ад нашых тэхналягічных магчымасьцяў, як правільна вы заўважылі. У “Народнай волі” працуе 25 чалавек, зь іх толькі 10 журналістаў. Мы б вельмі хацелі пашырыць свой штат, але ўсё упіраецца ў грошы, якіх не стае.

Дракахруст: Юлія, а які ваш адказ, якая з трох прычынаў: тэхналёгія, грамадзтва кепскае, журналісты кепскія? Марыя казала пра дзяржаўныя датацыі. Але “Камсамолка”, дзе вы працавалі, не атрымлівала, наколькі я ведаю, датацыяў, прынамсі ад беларускай дзяржавы, але наклады ў яе значныя. А газэта “Свабода”, якая таксама не атрымлівала дзяржаўных датацыяў, у найлепшы час мела наклад 100 тысяч. У чым прычына – у часе, у нас?

Слуцкая: Няма адной прычыны. Вы мелі рацыю, калі прыгадалі газэту “Свабода”. Калі я не памыляюся, то й газэта “Свободные новости” ў 1996 годзе мела наклад 100 тысяч асобнікаў. Тое самае было і з “Камсамолкай”. Быў час, калі ў Беларусі людзі былі моцна матываваныя на атрыманьне незалежнай інфармацыі, ува ўсіх нас былі надзеі. І тады расьлі наклады газэт. Але той час прайшоў.

Калі казаць пра “Камсамолку”, то гэта, безумоўна, якасная журналістыка, безумоўна, істотная тэхналягічная дапамога Масквы. “КП” мела магчымасьць працаваць больш тэхналягічна, чым многія беларускія незалежныя выданьні, якія былі вымушаныя расьці на пустым месцы. Вы добра памятаеце, што ў нас не адбылося разьдзяржаўленьня – у нас усе незалежныя газэты ствараліся з нуля. І тое, што яны выйшлі на тыя наклады, на якія выйшлі – гэта насамрэч фантастыка. А далей, як вы памятаеце, былі рэпрэсіі. Дзякаваць Богу, “Камсамолка” не зазнала гэтых рэпрэсіяў, але, наколькі я ведаю, сытуацыя дастаткова цяжкая, адбываюцца схаваныя працэсы, і ўва ўсіх мэдыяў, якія сёньня маюць вялікія наклады і вялікі ўплыў, як друкаваных, так і інтэрнэтных, сёньня вялікія праблемы. Яны пакуль схаваныя, але могуць стаць і адкрытымі. Я пакуль не магу казаць больш, але паверце, што там усё няпроста.

Калі казаць пра галоўную прычыну... Вось вы, Юры, сказалі аб прасторы свабоды. Але гэта ілюзія – няма ніякай прасторы свабоды, нават самай малой. Свабода ці ёсьць, ці яе няма. Калі яна ёсьць, то яна ёсьць ня толькі ў палітычнай сфэры, але і ў эканамічнай, гэта значыць, што павінен быць рынак. Нічога гэтага няма. І тое, што газэтам дазволілі прадавацца – ну і што? Насамрэч усе незалежныя мэдыі ў нас цяпер знаходзяцца ў рэзэрвацыі, у якую яны вельмі вытанчана загнаныя. І лёгка дакараць журналістаў за тое, што яны ня могуць выйсьці за межы гэтай рэзэрвацыі. Але яны сапраўды ня могуць выйсьці, у іх няма мэханізмаў. У нас сёньня дзяржаўная манаполія ў сфэры распаўсюду.

Як правільна сказала Марыя, газэты ня могуць зарабляць на рэкляме, яны ня могуць зарабляць на продажы. Яны ня могуць нармальна распаўсюджвацца па падпісцы, бо цэны падпіскі ў нас вышэйшыя, чым цэны ўраздроб. У той жа час адбываюцца датацыі дзяржаўнай прэсы.

І ў выніку атрымліваецца замкнёнае кола, ад якога кепска ўсім. Насамрэч кепска й дзяржаўнай прэсе, якая ня мае ніякіх стымулаў разьвіцьця. І яна не разьвіваецца, яна не змагаецца за свайго чытача, яна не прыходзіць да яго, яна не размаўляе зь ім на адной мове. І так жа кепска гэта дзейнічае на журналістаў з рэдакцыяў незалежных СМІ, якія таксама ва ўмовах працы ня ў рынку, ва ўмовах працы ў рэзэрвацыі ня робяцца паўнавартаснымі, тэхналягічнымі журналістамі з шмат якіх прычынаў, у тым ліку й эканамічных.

На жаль, пакуль што гэта замкнёнае кола. Журналісты робяць тое, што яны могуць. Але трэба разумець, што журналісты ня выскачаць з гэтай сытуацыі, пакуль яна не пачне мяняцца.

Дракахруст: Паўлюк, вы прафэсійна вывучаеце рынак інтэрнэту ў Беларусі. Здаецца, адносна інтэрнэт-выданьняў аргумэнты, якія выказвалі калегі, не зусім пасуюць: і грошай трэба менш, каб выдаваць інтэрнэт-газэту, і няма праблемы распаўсюджваньня. Але так выглядае, што аўдыторыя і грамадзка-палітычных інтэрнэт-выданьняў таксама невялікая. Тое ж пытаньне – чаму?

Быкоўскі: Я не пагаджуся з агульнай тэзай, што аўдыторыя не такая й вялікая. Насамрэч яна дастаткова вялікая, яна можа быць і большая, чым у некаторых традыцыйных мэдыяў. Сапраўды, як казала Юлія, праблема комплексная. Што да інтэрнэт-СМІ, то тут ёсьць шмат праблемаў з манэтызацыяй гэтай сфэры, бо ў Беларусі пакуль не прынята плаціць за доступ да тых ці іншых інтэрнэт-рэсурсаў, ня так шмат грошай круціцца ў беларускай інтэрнэт-рэкляме. Уся беларуская інтэрнэт-рэкляма – гэта адзін партал tut.by, усё астатняе ў пачатковым стане і ў найлепшым выпадку праект зводзіць канцы з канцамі. Але разам з тым гэтая сфэра хутка разьвіваецца. Мушу зазначыць, што, з аднаго боку, існаваньне інтэрнэт- аналягаў традыцыйных мэдыяў прымушае журналістаў рабіцца ўнівэрсальнымі, рабіць дадаткова шмат новай працы і мяняцца самім: выхад на новую аўдыторыю, хуткая магчымасьць зваротнай сувязі з аўдыторыяй моцна ўплываюць на традыцыйныя мэдыі.

З другога боку, у гэтай сфэры зьявілася шмат людзей, якія ня маюць дачыненьня да традыцыйнай журналістыкі, якія ня ставяць перад сабой задачы выглядаць журналістамі, якія проста выказваюць свае меркаваньні на пляцоўках, якія зьяўляюцца не newspaper, а viewspaper – газэты меркаваньняў. І такія праекты даволі папулярныя ў Беларусі.

Я не сказаў бы, што цяпер інтэрнэт-мэдыі саступаюць традыцыйным. Больш за тое, калі паглядзець статыстыку (можна спрачацца з той ці іншай падліковай сыстэмай), то агульная тэндэнцыя такая, што недзяржаўныя мэдыя-рэсурсы ў інтэрнэце істотна апярэджваюць дзяржаўныя, і толькі інфармацыйнае агенцтва БелТА больш-менш прысутнічае ў лідэрах, а ўсе астатнія, у тым ліку й “Советская Белоруссия”, моцна саступаюць. Хаця можна дапусьціць, што ў традыцыйных мэдыях не стае рэсурсаў, каб рабіць дарагое інтэрнэт-выданьне. Але разам з тым аказваецца, што канкурэнцыя магчымая хаця б у гэтай сфэры.

Дракахруст: Як на працягу году зьмяняўся зьмест, стыль мэдыяў – дзяржаўных і недзяржаўных? Зьменшылася ці ўмацавалася ў іх ступень ідэалягізаванасьці? Ці захоўваецца жорсткі падзел на “чэсных” і “нячэсных”? Як на характар кантэнту паўплывалі такія кардынальныя падзеі, як эканамічны крызіс і нармалізацыя адносінаў паміж Беларусьсю і аб’яднанай Эўропай?

Слуцкая: Я б наагул не казала пра тое, што эканамічны крызіс і зьмена стасункаў паміж Беларусьсю і Эўропай неяк істотна ўплываюць на стыль і зьмест мэдыяў. Адзінае, што насамрэч уплывае, і ўплывае моцна, – гэта набліжэньне выбараў, а яны ўжо на гарызонце. Мы гэта ўжо бачым па беларускім тэлебачаньні, дзе актывізаваліся і сталі больш частымі спэцыяльныя перадачы асобага стылю, якія паказваюць нашу апазыцыю...

Дракахруст: Як у Оруэла у “1984”, – пяціхвілінкі нянавісьці?

Слуцкая: Так, пяціхвілінкі нянавісьці. Калі пэўны час было зацішша, то цяпер адбываецца актывізацыя гэтых працэсаў. І гэта тое, што ўплывае, і ўплывае рэальна.

Адзінае, у чым бы я з вамі пагадзілася, што ёсьць сур’ёзная тэндэнцыя, калі дзяржаўныя СМІ пакрысе, крок за крокам, забіраюць сабе сымбалі, якія заўсёды былі сымбалямі апазыцыі і недзяржаўных СМІ. Напрыклад, “Советская Белоруссия” праводзіць дыскусіі па Курапатах, і Павел Ізотавіч Якубовіч дэманструе дастаткова прагрэсіўную пазыцыю ў гэтым пытаньні.

Гэта цікавая тэндэнцыя, і яе варта прааналізаваць. Гэта адбываецца і ў сацыялёгіі, калі пад выглядам незалежных лябараторыяў выступаюць цэнтры, насамрэч вельмі моцна ангажаваныя ўладай. Газэты некаторыя пад выглядам недзяржаўных выдаюць абсалютна заказныя пункты гледжаньня.

Я б хацела яшчэ дадаць, што, на мой погляд, у гэты перадвыбарчы пэрыяд галоўная задача ўсіх журналістаў – і дзяржаўных, і недзяржаўных СМІ, – гэта захоўваць прафэсіяналізм і не паддавацца таму ідыятызму, які зараз будзе нарастаць, не паддавацца ні ў адзін, ні ў другі бок.

Эйсмант: Мне падаецца, што 2010 год будзе сапраўды для нас цяжкім годам і што ад нас патрабуецца працаваць прафэсійна, даваць усебаковую інфармацыю. І памятаць, што ў любы момант нас могуць папярэдзіць, як гэта было нядаўна, могуць прыдумаць нейкую крымінальную справу, могуць спыніць з намі кантракт на друк ці распаўсюджваньне і зноў адправіць нас у Смаленск.

Быкоўскі: Некалькі словаў пра 2009 год. Мне падалася цікавай сытуацыя з асьвятленьнем праблемы “сьвінога грыпу”. Я ўжо прызвычаіўся лічыць, што ў Беларусі адсутнічае журналісцкае расьсьледаваньне, што не існуе выпадкаў выкананьня журналістам абавязкаў слугі грамадзтва, які дае грамадзтву інфармацыю, якая для грамадзтва неабходная і якой дзяржава ня хоча даваць. І вось у сытуацыі са “сьвіным грыпам” шмат якія журналісты недзяржаўных мэдыяў, некаторыя журналісты дзяржаўных мэдыяў паказалі, што яны гатовыя адстойваць права журналіста на атрыманьне інфармацыі, і давалі такую інфармацыю. Разам з тым было відаць, як дзяржава заклапочаная гэтым. Тут варта прыгадаць заяву намесьніцы міністра інфармацыі Ліліі Ананіч, што “мы будзем высочваць выпадкі дэзынфармацыі” як у традыцыйных мэдыях, так і ў іх інтэрнэт-аналягах, і папярэджаньні Мінынфармацыі, якія стварылі прэцэдэнт пакараньня за публікацыі на інтэрнэт-сайтах традыцыйных мэдыяў. Раней гэта была неўрэгуляваная сфэра.

Што да 2010 году, то гэта будзе год дзьвюх электаральных кампаніяў, і з гэтай прычыны можна чакаць пэўнага “закручваньня шрубак”. Але разам з тым супрацьпаставіць гэтаму нічога, акрамя прафэсійнай працы журналістаў, напэўна, немагчыма.