70 ГАДОЎ ТАМУ ЛІТВА ПЕРАНЯЛА КАНТРОЛЬ НАД ВІЛЬНЯЙ. 27–28 КАСТРЫЧНІКА 1939 ГОДУ Ў ГОРАД УВАЙШЛО ЛІТОЎСКАЕ ВОЙСКА.
Літоўскі паход на Вільню 27-28.10.1939
Літоўскі паход на Вільню 27–28.10.1939: Кінахроніка
Гэтая размова адбылася ўлетку 1992 году. Будучы рэдактарам «Нашай Нівы», я прыйшоў да Лявона Луцкевіча, дзядзькі Лявона, галоўнага і ўсімі паважанага прадстаўніка беларусаў у Вільні, каб задаць яму ўсе самыя нязручныя пытаньні пра Вільню — старую беларускую сталіцу, пра тое, як мы яе страцілі або згубілі і ці ёсьць у нас гістарычныя шанцы страчанае вярнуць. Сёньня, у дзень 70-х угодкаў з таго моманту, калі Вільня стала толькі літоўскай, тыя колішнія адказы на мае пытаньні старога беларуса-віленчука, сьведкі перадваеннай гісторыі, падаюцца і актуальнымі, і цікавымі.
Лявон Луцкевіч (1922–1997) нарадзіўся і пражыў у Вільні ўсё сваё жыцьцё, за выключэньнем гадоў, праведзеных у ГУЛАГу. Ён выпускнік Віленскай Беларускай Гімназіі, найлепшы знаўца старой сталіцы, пра што сьведчыць ягоная кніга-праваднік «Вандроўкі па Вільні».
Сустрэча пасьля абароны дысэртацыі ў Вільні. 1985 год. Эдвард, Сяржук Сокалаў-Воюш, Вінцук Вячорка, Лявон Луцкевіч
Нашу размову пра горад мы пачалі з назвы.
Дубавец: Для бальшыні сучасных жыхароў Беларусi Вiльня — менш зразумелае слова, чым Вiльнюс. I сам горад са сваёй адмысловай культурай успрымаецца такiм, якi ён ёсьць, — зь літоўскаю мовай на шыльдах, у кpамах, у вуснах элеганцкiх мiнакоў, з адмысловым балцкiм налётам на тутэйшым жыцьцi. Але цi заўсёды было гэтак? Якое месца ў Вiльнi літоўцы займалi да апошняй вайны, цi чуваць было iх, цi мелi зь iмi кантакты людзi з тутэйшага беларускага асяродку? Чыёй увогуле лiчылася Вiльня?
Луцкевіч: Беларускае грамадзтва мела зь iмi кантакты й нават добрыя кантакты. Адносiны былi больш шчырыя, чым цяпер. Не было такой насьцярожанасьцi з-за таго, што беларусаў разглядаюць, як адных з прэтэндэнтаў на Вiльню. У той час, калi гоpад трымала ў сваiх руках польская ўлада, iнтарэсы ў нас былi амаль аднолькавыя. Гутарка йшла пра вызваленьне ад таго рэжыму, якi й беларусы, i лiтоўцы лiчылi акупацыйным, чужым.
Дубавец: I iнтарэсы былi аднолькавыя, i вага?
Луцкевіч: Вага была не аднолькавая. Мабыць, i лiтоўцам сягоньня трэба прызнаць, што ў тэй сытуацыi яны тут былi без параўнаньня слабейшыя за беларусаў. У iх тут была невялiчкая жменька iнтэлiгенцыi. Прычым тая частка этнiчнага лiтоўскага насельнiцтва, якая засяляе Вiленскi край, што ўваходзiў у Польшчу, — была настолькi iзаляваная ад Ковеншчыны, ад той Лiтвы, незалежнай, што яны мелi зусiм мала дапамогi адтуль, са свайго цэнтру. Беларусы таксама былi iзаляваныя ад менскага цэнтру, але затое ў iх было вялiкае заплечча ў выглядзе ўсёй Заходняй Беларусi, уключаючы Палесьсе. Калi ў Заходняй Беларусi на пачатку 20-х гадоў было шмат сярэднiх школ, шмат гiмназiяў, дык ужо ў сярэдзiне 20-х яны былi зьлiквiдаваныя амаль усюды, за выключэньнем Вiльнi. У Вiльнi таксама працаваў унiвэрсытэт. Словам, сюды сьцякалася iнтэлiгенцыя й моладзь, якая хацела ўлiцца ў кадры iнтэлiгенцыi. Так што нераўнавага была на карысьць беларусаў. Прыклад, якi я неаднойчы выкарыстоўваў у гутарках на гэтую тэму, — пэрыядычны друк. Нягледзячы на тое, што ўлада была польская, i палякi, вядома, мелi першынства, на другiм месцы па колькасьцi выданьняў i тыражу стаялi беларусы. Такая статыстыка была прыведзеная ў 1928-м годзе Вiленскiм унiвэрсытэтам, прычым ня тымi, хто хацеў паказаць прысутнасьць беларусаў. На трэцiм месцы быў габрэйскі пэрыядычны друк, на чацьвертым расейскi i, бадай, цi не на пятым, — лiтоўскi.
Дубавец: Атрымлiваецца пяць нацыянальных групаў. Як яны памiж сабой стасавалiся?
Луцкевіч: Бачыце, калi беларусы й лiтоўцы йснавалi ў Вiленскiм краi, таму што тутака iхнае памежжа, дык польскi й расейскi ўплывы былi прадыктаваныя палянiзацыяй Вялiкага Княства Лiтоўскага й русыфiкацыяй падчас расейскай акупацыi. I ўсе гэтыя, так сказаць, iнтэлектуальныя сiлы мелi тут сваё адлюстраваньне. Але мы забываемся яшчэ на праблему габрэйскую. Таму што габрэі складалi прыблiзна 40% насельнiцтва. Калi казаць пра асьвету, дык яны былi на другiм месцы пасьля палякаў па школах, яны мелi некалькi габрэйскіх гiмназiяў, была адна беларуская гiмназiя, адна лiтоўская, адна расейская. Нейкi час, магчыма, былi нават дзьве расейскiя, таму што па старой традыцыi жаночая была асобна.
Дубавец: Узаемапрыцягальнасьць памiж рознымi нацыянальнымi групамi: беларусы, габрэі, літоўцы, расейцы (калi ня браць палякаў)...
Луцкевіч: Я думаю, што ўсё разьмежаваньне йшло па лiнii: палякi, як пануючая ўлада, i — усе астатнiя меншасьцi. Як бы два фрaнты. Гэтыя меншасьцi групавалiся й салiдарызавалiся памiж сабой i ў палiтычным жыцьцi, i ў iнтэлектуальным, а палякi стаялi над iмi, адмяжоўвалiся як гаспадары. Што тычыцца расейцаў, дык яны ня вельмi гарнулiся да такога аб'яднаньня памiж меншасьцямi. Найбольш адчувалася сумеснае грамадзкае жыцьцё трох нацыянальнасьцяў: беларусаў, лiтоўцаў i ўкраiнцаў. Напрыклад, былi нацыянальныя студэнцкiя саюзы, якiя супольна ладзiлi многiя мерапрыемствы.
Дубавец: Украiнцы? Яны тутэйшыя цi толькi тыя, што прыяжджалi ва ўнiвэрсытэт?
Луцкевіч: Прыяжджалi вучыцца. Iх тут было, безумоўна, няшмат. Школы яны ня мелi, мелi свой студэнцкi саюз i заўсёды праяўлялi даволi добрую арганiзаванасьць. Маральную, магчыма, нават i матэрыяльную падтрымку мелi з боку Львоўшчыны.
Дубавец: А якое месца ў гэтым раскладзе займала габрэйскае насельнiцтва?
Луцкевіч: Яно таксама дзялiлася па сацыяльных пластох. Габрэйская бедната (а яе, вядома, колькасна была бальшыня) належала, як правiла, да левых напрамкаў, была пад уплывам камунiстычнай партыi (таксама як, зрэшты, i беларускi пралетарыят). А буржуазiя, яна была даволi iндыфэрэнтная ў палiтычным сэнсе, заўсёды прыстасоўвалася й iмкнулася быць ляяльнай да тэй улады, якая йснавала. Таму габрэйская буржуазiя й iнтэлiгенцыя вельмi лёгка ўпiсалiся ў расейскую прысутнасьць тутака, лёгка засвоiлi расейскую мову. Нават пры Польшчы яшчэ адчувалася, што старэйшае пакаленьне габрэйскай iнтэлiгенцыi лепей валодала расейскай мовай, чым польскай.
Дубавец: А ў вашым дзiцячым асяродзьдзi... Гульнi ў двары... Цi былi там літоўцы?
Луцкевіч: Не, не было. Праўду кажучы, у двары я больш чуў далёка ня якасную польскую мову, можа быць, расейскую, але расейскую я хутчэй чуў у асяродзьдзi iнтэлiгенцыi, зь якой сутыкаўся бацька. Вы зразумейце, у 1930-м мне было ўсяго 8 гадоў. Але гэтыя гады былi яшчэ настолькi блiзкiя да царскага часу, калi ва ўсёй Вiльнi панавала культура расейская, што ў вельмi многiх сем'ях захоўвалася яшчэ традыцыя расейшчыны, асаблiва праваслаўе. Яно паўплывала на тое, што просты народ цягнуўся да гэтай расейшчыны праз царкву, хоць этнiчна яны, магчыма, былi беларусы.
Дубавец: Вы кажаце, што літоўцаў i беларусаў яднала процiстаяньне польскаму афiцыёзу. Цi былi размовы пра тое, што польская ўлада можа зьмянiцца на літоўскую, беларускую цi яшчэ якую? Цi, наадварот, думалася, што гэта назаўжды: Польшча стала, Польшча ёсьць, i Польшча будзе?
Луцкевіч: Абсалютна не. Бальшыня беларусаў Вiленшчыны... людзi ведалi, неяк адчувалi, што гэта нетрывалае ўсё. I чакалi зьменаў.
Дубавец: Ад якiх сiлаў чакалi зьменаў? Ад вонкавых? Савецкi Саюз? Нямеччына?..
Луцкевіч: Ведаеце, сярод беларусаў адчувалася, што Вiльня, як сталiца Заходняй Беларусi...
Дубавец: Гэта адназначна?
Луцкевіч: Адназначна — як сталiца Заходняй Беларусi, так успрымалася, iнакш не ўспрымалася... I тая невялiкая групоўка лiтоўскай iнтэлiгенцыi, зь якой меў кантакты мой бацька... мне здаецца, яны памяркоўна ставiлiся да таго, што беларусы ўспрымаюць Вiльню як сваю й спалучаюць яе з усёй тэрыторыяй Заходняй Беларусi. А паколькi беларусы заўсёды марылi пpа ўзьяднаньне... i я думаю, гэтыя думкi мелi ўсе беларусы, самых розных напрамкаў — ад камунiстаў да хрысьцiянскiх дэмакратаў... Рыжскi трактат адназначна успpымалi як акт несправядлiвасьцi й беларусы, i ўкраiнцы. Тут не магло быць двух поглядаў на гэтую справу.
Дубавец: А літоўцы памяркоўна ставiлiся да такога ўяўленьня беларусаў i тым ня менш самi глядзелi на Вiльню як на сваю тэрыторыю...
Луцкевіч: Так, бясспрэчна. Але я думаю, што больш моцныя настроi ў напрамку здабыцьця (у iх паняцьцi было — вяртаньня) Вiльнi да Лiтвы (паводле гэтага тэрмiналягiчнага непаразуменьня: усё ж такi — Лiтва, i сталiца Лiтвы — Вiльня), такiя настpоi мацнейшыя былi ў незалежнай Лiтве, чым сярод лiтоўскага насельнiцтва тутака, на польскай тэрыторыi.
Дубавец: Яны бачылi рэальнасьць, што ўсё ня так проста...
Луцкевіч: Так. Але я думаю, што сярод лiтоўскiх патрыётаў Вiльня заўсёды разглядалася як iхная сталiца, якая абавязкова мусiла далучыцца да Лiтвы.
Дубавец: Але спрэчак на гэтую тэму зь літоўцамі не было...
Луцкевіч: Не. I, мне здаецца, што гэта традыцыя яшчэ той лiтоўска-беларускай салiдарнасьцi, якая была на пачатку стагодзьдзя, калi выходзiла «Наша Ніва», калi яе прэнумэрату прыймалi ў лiтоўскай кнiгарнi Пясэцкайтэ-Шлапялене, калi лiтвiн Марцiн Кухта друкаваў беларускiя газэты, — яна як бы перанеслася й на мiжваенны час. Сьцяпан Кайрыс, муж Цёткi, зусiм адназначна казаў: у нас зь беларусамi ў той час (гэта 1915–16 год) не ўзьнiкала пытаньня аб Вiльнi; мы ўсе адчувалi тую несправядлiвасьць, што царская ўлада — чужая, накiнутая й нам, i беларусам. Ужо ўзьнiклi праявы нацыянальнага адраджэньня i ў адных, i ў другiх, i важна было скiнуць гэтае ярмо, а як далей — мабыць, ня надта задумвалiся.
Дубавец: Калi б тагачасным вiленчукам зь беларускага асяродзьдзя, зь лiдараў, удалося раптам пабачыць Вiльню сёньняшнюю, літоўскамоўную сталiцу зусiм iншай, балцкай дзяржавы, гэта быў бы для iх — нонсэнс?..
Луцкевіч: Так, гэта быў бы для iх незразумелы, непрыемны момант, як нечаканы сон. Дзякуючы якраз тагачаснай прапорцыi нацыянальных сiлаў у Вiльнi, чутка пра далучэньне да Лiтвы ўспрынялася нечаканасьцю. Справа ў тым, што прынамсi два месяцы пасьля 17 верасьня Вiльня гвалтоўна рыхтавалася да плебiсцыту за далучэньне да Беларусi.
Дубавец: Савецкiмi ўладамi?
Луцкевіч: Так, былi арганiзаваныя агiтпункты з чырвонымi транспарантамi, i ўсё гэта на беларускай мове, выходзiла беларуская газэта... I гэта ўспрымалася, маўляў, так павiнна быць.
Дубавец: А за далучэньне — ад каго?
Луцкевіч: Проста за далучэньне, бо ўжо перастала йснаваць Польшча як дзяржава. Але трэба зразумець псыхалёгiю тутэйшага народу ўсiх нацыянальнасьцяў (за выключэньнем самых лiтоўцаў). Усе ж яны былi, як правiла, альбо руска-, альбо польска-, альбо беларускамоўныя. Ага, далучэньне да Беларусi, значыць, да Беларусi. I ўсё. Для iх праблемы не было. Iснаваньне ў складзе Беларусi ўспрымалася... ну, не такi рэзкi пералом, як прыход улады з зусiм чужой i абсалютна незразумелай для больш чым 90% насельнiцтва Вiльнi мовай. Гэтая ж мова тут была невядомая. Асабiста я ня з вулiцы, не зь лiтоўскага асяродзьдзя, а ад бацькi пачуў два першыя лiтоўскiя словы. Калi брат мой Юрка пачынаў дурэць, бацька яго называў Юргiс дурнялiс... Зразумейце, ня з вулiцы, не зь лiтоўскага асяродзьдзя... Бо не было, не было дзе чуць гэтую мову.
Дубавец: А як тое, што Вы кажаце, спалучыць з ранейшымi словамi, маўляў, гэта зямля двух народаў...
Луцкевіч: Што тычыцца краю, дык этнiчная прысутнасьць у навакольлi Вiльнi заўсёды пераважала беларуская. Я думаю, што лiтоўскiя дасьледчыкi таксама маюць рацыю, калi кажуць, што нават у ХIХ ст. яшчэ йшоў працэс перасоўваньня моўнай гранiцы з поўдня на поўнач на карысьць беларускай мовы, прычым незалежна ад уплываў кiраўнiчае ўлады. Гэта нейкая дыфузiя, растварэньне лiтоўскiх вёсак, якiя спачатку паўвыспамi ўваходзiлi вельмi глыбака, значна глыбей, чым сёньня, у беларускую тэрыторыю, потым яны звужалiся, потым абразалiся й тварылiся астраўкi, i адсюль гэтыя астраўкi беларускiя ў Лiтве й лiтоўскiя ў Беларусi. Некалi мне давялося ў Троцкiм раёне працаваць на электрыфiкацыi калгасаў, i ў ваднэй сям'i, дзе я быў на кватэры (каталiцкая сям'я, сялянская, яны лiчылi сябе тутэйшымi палякамi, хоць пастушкi на полi ўсюды сьпявалi беларускiя песьнi, гутарылi й лаялiся па-беларуску), бабуля ў хаце, калi я прыходзiў туды разам са сваёй брыгадай (дзе былi ўсе лiтоўцы, акрамя мяне аднаго, брыгадзiра; яны мiж сабой гаварылi па-лiтоўску), бабулька казала: а я яшчэ разумею па-лiтоўску, я ўсё разумею, што вы гаворыце... Гэта на пагранiччы, Сiмiлiшкi, калгас iмя Касьцюшкi, дзе вельмi разнародны этнiчны склад. Так што безумоўны этнiчны ўплыў iснаваў. Гэта прасочваецца й па прозьвiшчах. Помню, у першай цi ў другой клясе Вiленскай беларускай гiмназii быў беларускi хлапчына. Прозьвiшча яго Кетурка. Дык ён жа ня ведаў, што ён лiтовец, але прозьвiшча гаварыла за гэта. I працэс зьбеларушчваньня iшоў якраз на ўзроўнi сельскiх мясцовасьцяў, якiя гранiчылi. Пэўная перавага была таму, што наша мова была больш блiзкая да славянскiх дзяржаўных моваў. Дзяржаўнай мовы балцкай нiколi тут не было. Гэта таксама мела адмоўны ўплыў на фармаваньне iх нацыянальнай сьвядомасьцi, але яны здолелi гэта перамагчы. Вось у чым заслуга лiтоўскага адраджэньня, што яны здолелi ўсе гэтыя цяжкасьцi пераадолець, стварыць i сваю буржуазiю, i сваю тэхнiчную i сваю гуманiтарную iнтэлiгенцыю.
Дубавец: Цi адбывалася такая «дыфузiя» на ўзроўнi гораду?
Луцкевіч: Бачыце, нацыянальная цi хутчэй моўная структура гораду — вельмi зьменлiвая. I таму я думаю, трэба гэты стан гораду крыху абстрагаваць ад нацыянальнае самасьвядомасьцi. А што сапраўды колькасна iх тутака было вельмi мала, дык гэта ж прызнаюць усе статыстыкi.
Дубавец: Але статыстыкi й нас прызнаюць вельмi мала...
Луцкевіч: Так, зусiм слушна. Таму што мы ў той час таксама былi яшчэ праслойкай прыбыўшых у горад зь вёскi. Напачатку гэтага стагодзьдзя беларусы й лiтоўцы былi мужыцкiмi нацыямi. Настолькi маленькi працэнт быў сваёй нацыянальнай iнтэлiгенцыi, яна толькi нараджалася.
Дубавец: Якая была рэакцыя беларускага асяродзьдзя на далучэньне Вiльнi да Літвы?
Луцкевіч: Што ўяўлялася мне, як яшчэ вельмi недасьведчанаму юнаку? Гэта было настолькi вялiкае зьдзiўленьне!.. Мiж iншым, ня ведаю, зь якiх крынiц, але перад самым арыштам бацька ўжо недзе «пранюхаў» i сказаў: яшчэ ня выключана такая магчымасьць, што Вiльня трапiць у склад Лiтвы. Гэта было ў кастрычнiку. I потым мы ўсе былi так зьдзiўленыя, калi ягоныя словы ўжо пасьля арышту спраўдзiлiся. Мы проста не маглi зразумець, цi гэта палiтычная дальнавiднасьць, цi iнфармацыя аднекуль...
Дубавец: Што Вы думаеце пpа нацыянальную будучыню Вiльнi? Зразумела, што ёсьць тое, што ёсьць. Але, скажам так, як бы Вам хацелася?
Луцкевіч: Хацелася б зьмякчыць мiжнацыянальную напружанасьць, таму што ў карысьць якой бы нацыi яна нi йшла, яна заўсёды будзе выклiкаць варожасьць з боку ўсiх трох. Я маю на ўвазе: польскую стыхiю, расейскую, беларускую й лiтоўскую — гэты чатырохкутнiк мусiць сёньня неяк прыцiрацца, каб не ствараць напружанасьцi. Бо заўсёды тут так выходзiць. Лiтоўцы адбiваюцца ад уплываў трох нацыянальнасьцяў: польскай, расейскай i цяпер — зноў — беларускай (таму што адраджэньне беларускасьцi ў Беларусi стварае як бы дадатковую нагрузку пры гэтым цiску). Палякi, тыя, што прытрымлiваюцца рэваншысцкiх поглядаў (гранiц 1939-га году), адчуваюць, што супраць будуць лiтоўцы, расейцы, беларусы. Расейцы-вялiкадзяржаўнiкi... паколькi гэта быў Савецкi Саюз, значыць, Савецкая Расея, значыць, Расея, значыць, усе гэтыя — iншародцы, прыдуманыя нацыi, якiя не павiнны йснаваць. Так вось i атрымлiваецца, што ў кожнага прэтэнзii да ўсiх трох.
Дубавец: А беларусаў Вы не назвалi...
Луцкевіч: А беларусаў я называю i зь вялiкiм сумам мушу сьцьвердзiць, што нам таксама прыходзiцца адчуваць нацiск з трох бакоў. Нам асаблiва, таму што нацiск пануючай нацыi мы заўсёды адчувалi цi то расейскi, цi то польскi. А цяпер прыцiскае й лiтоўскасьць, асаблiва таму, што сярод маладзейшага пакаленьня лiтоўцаў наагул няма разуменьня права беларускай нацыi на йснаваньне. Лiтоўцам, выхаваным у савецкай школе, мабыць, хацелася б, каб Беларусь перастала йснаваць як нацыя, таму што беларусы, дзякуючы свайму памежнаму становiшчу, таксама пэўны нацiск на Лiтву рабiлi.
Дубавец: Як прэтэндэнты?
Луцкевіч: Як прэтэндэнты. Тым больш, улiчваючы супольную гiсторыю. Гэта, можа, нават iнтуiцыйна неяк, нават падсьвядома ўспрымалася: ну што, прападзе Беларусь як нацыя, а што нам плакаць? Зьявiўся нейкi нацыянальны эгаiзм. У той час, калi быў адзiн супольны вораг, быў ня тое што альтруiзм, але была супольнасьць iнтарэсаў заўсёды ўсiх трох нацый супраць чацьвертай, якая на сёньняшнi дзень панавала. Вiльня ўвесь час фармавалася ў такiх умовах.
Дубавец: Якi можа быць на будучыню лепшы варыянт разьвiцьця падзей?
Луцкевіч: Я думаю, што перш за ўсё, мабыць, — ня трэба чапаць гранiц. Але трэба стварыць такiя варункi пры поўным дзяржаўным сувэрэнiтэце усiх ужо сфармаваных народаў, каб мiж гэтымi сувэрэннымi дзяржавамi гранiцы былi неадчувальныя. Павiнна быць як найбольш цесная эканамiчная й культурная, пабытовая сувязь. Усялякае абмежаваньне перасоўваньня праз гранiцу — гэта, мне здаецца, абмежаваньне правоў чалавека. I гэты варыянт для Вiленшчыны вельмi важны. Вядома, будзе адбывацца пэўная этнiчная дыфузiя, можа быць, нават у некаторых вёсках узмоцнiцца лiтоўскi ўплыў, а ў некаторых, дзе пераважаюць беларусы, узмоцнiцца ўплыў беларускi. У тых жа Салечнiках.
Дубавец: Цяпеp на мяжы поўным ходам iдзе ўзьвядзеньне «заслоны» з абедзьвюх бакоў. Мабыць, хутка зьявяцца ўзараныя палосы...
Луцкевіч: Так, гэта вельмi сумная зьява. Але мне здаецца, што гэта ўсё ж такi будзе пераходным этапам. Калi ўпарадкуюцца эканамiчныя адносiны, дык, напэўна, на ўзроўнi Эўропы ня будуць патрэбныя гэтыя палосы. Гранiца застанецца як дзяленьне чыста адмiнiстрацыйнае, таму што недзе ж павiнна канчацца адна ўлада, пачынацца другая, гэтаксама як памiж раёнамi, абласьцямi й г.д. Мы, памятаю, у ранейшыя часы часта на сваiм старэнькiм масквiчыку, як яго называлi — бобiку, езьдзiлi зь Вiльнi пад Менск. I заўсёды, калi пераяжджалi мяжу, то з добрай дарога рабiлася адразу поўная выбаiн, а мы крычалi: ура! мы пераехалi гранiцу! Вось такое адчуваньне гранiцы й павiнна быць. Толькi дай Бог, каб дарога па сваёй якасьцi з двух бакоў была аднолькава добрая.