ЛІТПРАЦЭС
МАРЫЯ ВАЙЦЯШОНАК: “МОЙ “СЕРПЕНЬ” ЧЫТАЮЦЬ НА НОЧ”
У выдавецкай сэрыі “Кнігарня Наша Ніва” зьявіўся зборнік вершаў Марыі Вайцяшонак “Серпень”. Аўтарка нарадзілася на Алтаі ў сям’і высланага польскага асадніка і беларускай сялянкі з Пастаўшчыны. Гадавалася ў розных дзіцячых дамах, што рэхам праходзіць праз усю яе творчасьць. Марыя Вайцяшонак выдала зборнікі прозы “Сярод блізкіх людзей”, “Жанчына каля люстэрка”, “Сад нявіннасьці”, “Кола”, кнігу для дзяцей “Каму расказваюць казкі на два вушкі”. Вершы – новая форма яе творчасьці. З Марыяй Вайцяшонак сустрэлася Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Усё больш і больш тых беларускіх літаратараў, якіх мы ведаем як цудоўных празаікаў, раптам зьдзіўляюць сваіх прыхільнікаў паэтычнымі творамі. Спадарыня Марыя, што для вас паэзія?”
Марыя Вайцяшонак: “Гэтая кніжка атрымалася вельмі нечакана. Быў такі час… Вось як засьпяваць іншы раз хочацца, так мне захацелася сесьці і напісаць гэтыя вершы”.
Аксак: “Мова вашых твораў ня кніжная. Яна ідзе нібы аднекуль з глыбіні, уздымаецца пласт малавядомай ці паўзабытай лексыкі. І кніжка ваша называецца нязвыклым у беларускай мове словам – “Серпень”. Чаму?”
Вайцяшонак: “У нас на Пастаўшчыне на жнівень часам кажуць “серпень”. Гэта кніжка аднаго месяца. Амаль уся яна была напісана за адзін месяц, і гэта адбывалася ў жніўні-серпені. Я наогул люблю слова “серпень”, таму што яно больш дасканала адлюстроўвае час, які звычайна называюць жніўнем. Ён па форме як серп. У мяне на лецішчы пад бэлькай серп вісіць, і ён мне як месячык на небе. У гэтым месяцы – самыя цікавыя мае сьвяты. Спас першы, Спас другі, Макавей, Жытнік, потым Маліньнік – такі месяц увесь сьвяточны. І ўсё гэта тонус дало таму, што трэба было сесьці і зрабіць тое, што атрымалася”.
Аксак: “Выдаўшы некалькі цудоўных празаічных кніг і цяпер паэтычную, вы, здаецца, абсалютна ня дбаеце пра тое, ці даходзяць яны да чытачоў. Я маю на ўвазе тое, што вы ня ладзіце прэзэнтацый, не арганізуеце сустрэч у бібліятэках ці школах, дзе беларускія пісьменьнікі так хочуць заўсёды са сваімі кнігамі пабываць. Чаму вы нібы староніцеся чытачоў?”
Вайцяшонак: “Я шчасьлівая, што маю той асяродак, у якім, можа, пачнеш вершы пісаць, можа, пачнеш маляваць, можа, таньчыць – наогул, невядома, што ты яшчэ будзеш вырабляць, і асяродак зразумее. Чаму я не выходжу на людзі? Магло так здарыцца, што я наогул баялася б людзей пасьля Алтаю, пасьля жыцьця ў ссылцы, пасьля дзіцячых дамоў, пасьля чужых дамоў, чужых людзей. У мяне ёсьць пачуцьцё трохі аддаленасьці ад людзей, таму што, як Фаўст казаў, я люблю людзей, але я ня ведаю, чым яны займаюцца і хто яны такія. Зносінаў у мяне зь людзьмі шмат, але такіх публічных, сцэнічных няма, бо я вельмі баюся сфальшывіць. Раптам я прыйду, і ў мяне нейкае замыканьне адбудзецца!.. Я лічу, тое, што я хацела сказаць, я ўжо адправіла чытачу, як дарослае дзіця адпраўляюць у сьвет, і хай яно жыве само па сабе. І ў мяне такія адносіны да сваіх кніжак. Як яны там самі будуць жыць, хай гэта будзе безь мяне. Адзінае, што цяпер, напісаўшы “Серпень”, мне падалося, што я сказала нейкі сакрэт чалавеку, а потым апамяталася, што я ня вельмі яму давяраю. Але я ўжо сказала. Вось у такім стане я пакуль што і знаходжуся адносна гэтай кнігі, таму што “Серпень” мой дастаткова інтымны, ён для хатняга чытаньня. І я ня ведаю, каб сабраць людзей і рабіць прэзэнтацыю, то як гэта магло б выглядаць. Я думаю, хто захоча, той сам пачытае. Вось мая сяброўка Лена Малочка кажа, што чытае “Серпень” на ноч. Самая лепшая пахвала. То хай чытаюць на ноч.”
АЎТАР І ТВОР
АЛЕСЬ ЧОБАТ: “СА СКІДЗЕЛЯ МЯНЕ НІХТО НЕ ВЫГАНІЦЬ – ДА СЬМЕРЦІ”
Непадалёк ад Горадні, у заштатным Скідзелі, у старой, яшчэ даваеннай хаце жыве пісьменьнік Алесь Чобат, аўтар 11 кніг прозы, паэзіі ды эсэістыкі. Жыве аднаасобна, не наракае на жыцьцё, друкуецца на прасторы ад Беластоку да Смаленску і не прызнае ні сталіцаў, ні правінцыяў у літаратуры. У госьці да пісьменьніка завітаў Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Алесь, ты – жывы прыклад нетыповай для пісьменьніка аседласьці. Ты нарадзіўся ў Скідзелі, закончыў тут сярэднюю школу і жывеш тут. У чым для цябе перавагі й мінусы такога аседлага жыцьця?”
Алесь Чобат: “Я кругом аказаўся лішнім. Таму я тут і жыву у хаце свайго дзеда. Я жыву сам па сабе, але я жыву, а не дажываю. Я жыву тут, бо адсюль мяне ніхто ня зможа выгнаць – аж да сьмерці”.
Скобла: “Ты часьцей друкуесься ў беластоцкіх беларускіх выданьнях. Чаму так? Чаму менскія ў цябе не выклікаюць даверу?”
Чобат: “Мне проста пашанцавала на рэдактараў і выдаўцоў. Першымі маімі рэдактарамі й выдаўцамі былі Ада Чачуга ў Беластоку, Данута Бічэль у Горадні, Леанід Дранько-Майсюк, Мікола Гіль і Нэля Тулупава ў Менску, Мікалай Ількевіч у Смаленску, Яўген Вапа ў Беластоку, Леанід Галубовіч – зноў жа ў Менску. Я па людзях хаджу, а не па Беластоках. Мне няма розьніцы, дзе хто жыве, і якія выданьні дзе выходзяць. Беласток, Горадня, Менск, Смаленск… Чаму Смаленск ня можа выдаваць беларускія кніжкі, калі мяне выдаваў?”
Скобла: “Адна з тваіх кніжак называецца “Крэсавякі”. Ці ёсьць яна, нейкая асаблівая “крэсовая” псыхалёгія?”
Чобат: “Палякі кажуць, што Заходняя Беларусь гаворыць па-польску. Яны так казалі з 1831 году, калі іх тут пабілі ў паўстаньні … Тады яны ў Брусэлі дадумаліся, што беларусы, і валыняне, і жамойты – усе палякі. Цяпер усё памянялася. Я з палякамі жыву, як з братамі. Барані нас Божа дзяліцца на “крэсавякоў”, усходнікаў ці заходнікаў. Бо зараз пачнецца – тутэйшыя, прыежджыя, з Давыд-Гарадка, са Шклова… Барані нас Божа дзяліць людзей. Усе людзі ёсьць людзі. Я цяпер ня бачу розьніцы паміж магілёўцам і сабой. Я не хачу адкідаць Лукашэнку, і ён не чужы. Ён такі самы, як я, толькі зь іншага мястэчка, з іншага краю Беларусі. Ён ня ўмеў гаварыць па-польску, яму Бог ня даў полькі, як мне. Таму яго паперла ў Маскву, але ён жа там не заграз, ён жа адумаўся. А вось Шушкевіч там бы заграз, паміж намі кажучы. А Пазьняка даўно ўжо закапалі б, як таго Гамсахурдзія. Мы ўсе тут, тут мы кругом. Дняпро – мой, і Хоцімск пад расейскай мяжой – таксама мой, я яго не аддам”.
Скобла: “Ты займаесься перакладамі з польскіх і расейскіх паэтаў. Нядаўна мне ў рукі трапіўся Максім Багдановіч па-расейску. Я разгарнуў кнігу, прачытаў і жахнуўся: “Свои широкие текстили на лад персидский ткут они”. За гэтыя “текстили” я б выпісаў перакладчыку-нядбайлу пажыцьцёвую дыскваліфікацыю. А ці магчыма ўвогуле адэкватна перакласьці Купалу ці Багдановіча на расейскую?”
Чобат: “Я думаю, палякі пераклалі б. Патлумачу, чаму. У нас сынтаксіс больш блізкі да польскай мовы, а лексіка – да расейскай. А пачалося ўсё з таго, што расейцы нас былі заваявалі і вывелі трыста тысячаў у палон. Гэта было ў 17 стагодзьдзі, пры цары Аляксею Міхайлавічу. Гэта ня Волга некалі заокала, а Масква заакала па-нашаму. Уяві сабе, у Маскву на сто тысячаў жыхароў увалілі трыста тысячаў палонных. Як яны гаварылі паміж сабой – па-нашаму. Але ў нас лексіка блізкая з расейцамі, а будуем мы фразу больш блізка да польскай мовы. Самыя лепшыя пераклады маіх вершаў – польскія. Перакладалі мяне палякі, добрыя занёмыя, а потым сталі перакладаць і тыя, якіх я ў вочы ня бачыў. І пераклады атрымаліся такія самыя снайпэрскія. І Багдановіча палякі пераклалі б. Расейцы не разумеюць па-беларуску. У Дануты Бічэль напісана: “Я тутэйшая, я звычайная.” Што можа быць прасьцей? Расеец перакладае – “местная”. Як заўгодна можа быць, толькі ня “местная”. “Тутэйшая”, калі па слоўніку, будзе “здешняя”. Расейцы таго не памятаюць. Яны ня ўмеюць перакладаць нікога з беларусаў”.
Скобла: “А мы можам перакласьці расейцаў? Напрыклад, ці лёгка табе даваўся да перакладу Іосіф Бродзкі?”
Чобат: “Сем вершаў Бродзкага я перакладаў прыблізна сем месяцаў! Але я яго так пераклаў, што мяне цытуюць. У тым ліку расейцы і палякі. Я не перакладаў расейскага паэта. Бродзкі па-нацыянальнасьці – Бродзкі. Мне захацелася самому пабыць Бродзкім:
Забіўшы цмока, Сьвяты Юры
імчыць бяз дзіды скрозь віхуры,
ад алегорый – толькі меч
і конь пры ім, зь іх дапамогай
паскуду чорную дарогай
з мяжы літоўскай гоніць прэч.
Гэта пераклад або што? Гэта я сам напісаў. Я прачытаў Бродзкага і напісаў свой верш паводле ягонага – вось і ўся таямніца перакладу. Я падазраю, што любы перакладчык робіць тое самае. Ён чытае, перажывае і піша сам”.
Скобла: “Як ты лічыш, ці павінен паэт мець нейкі сацыяльны статус у грамадзтве, у дзяржаве?”
Чобат: “Няма такой прафэсіі – паэт. Літаратар – ёсьць. Літаратар – гэта не журналіст. Мне журналісты казалі: “Наша газэта жыве адзін дзень”. Я не магу жыць адзін дзень. Да мяне мае чытачы заходзілі чатыры разы за жыцьцё. А я баяўся. Я потым паўгода адыходзіў. Аказваецца, мае кніжкі нехта носіць з сабой і, барані Божа, па іх жыве. Мне страшна”.
Скобла: “А чаму табе страшна?”
Чобат: “Я не батальёнам на вайне камандую: “Давай-давай, лупі немцаў!” Там ня я страляю па людзях. А тут мне страшна, што некага я раптам не туды завяду. Хоць я нікога не зьбіраўся нікуды весьці. Паўтараю, няма такой прафэсіі – паэт. Беларусь – ня Швэцыя, дзе сем тысячаў аўтараў, і ўсе на датацыі. А раз тут ня Швэцыя, то і аніякага статусу ў Беларусі паэт ня мае”.
АЛЕСЬ ЧОБАТ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
Belarus tomorrow
Ня дай Бог жыць з чаканьнем за душой
У той краіне, блізкай і чужой –
З адным чаканьнем, ці ж не – канца сьвету?
Ня бачыць і ня чуць нічога больш,
Чым хамскі тлум і свой уласны боль,
І як за кару, мець краіну гэту.
Ня дай мне Бог шаленства ўсіх старых,
Чый сорам зьнік – так, як і зрок, і слых,
І ў візг сьлінявы замяніўся голас.
Ня дай мне злосьці ў цяжкай галаве,
Калі мой Край мяне перажыве,
А слова прарасьце – як зерне ў колас.
Бо сьвет плыве, а ты – у бераг вер,
І калі зьнікне ўсё, што ёсьць цяпер –
Ня тая страта найвялікшым горам.
Бо набівае кожны ўласны гуз,
І там, дзе будзе заўтра Беларусь,
Быць можа сёньня – Belarus tomorrow.
Бо жыць – ня нам. Бо вечна нам ня жыць.
Так і пад намі шмат каго ляжыць,
За нас спраўнейшых – Вацлаваў, Максімаў…
Бо дзе свабода – мёртвых там няма,
Бо там ніхто ня гіне задарма
І кожны ёсьць Айчыны вечнай сынам.
Лёс
Дзякуй Богу, пражыў пяцьдзесят зім і лет,
Цяпер годны, як мёртвы, любога разца.
Не на мне закончыцца гэты сьвет,
Бо ў тым сьвеце зусім не бывае канца.
Дзякуй Богу, сьпісаў пераломны час –
У вялікім спакоі і ціхай вайне,
Бо паўстаньне зь мёртвых было ва ўсіх нас,
Хто ў жыцьці сустрэўся быў мне.
Дзякуй Богу, ня ўсе пайшлі на той сьвет,
Так сабе – пяць дзясяткаў мужчын і жанчын,
І пасьля пражытых тых зім і лет
Мне сьпяшаць за імі да ямы наўсьлед
Асаблівых няма прычын…
Дзякуй Богу, мне лёгка – тут і нідзе,
Бо мой лёс замятае мае сьляды –
І сваёй дарогай дачка ідзе
З душой вольнай у вольны сьвет малады.
Дазвоннае
Сон прысьніўся. Ці пекла, ці проста гадасьць…
Нейкі спалены, чорны, абвіслы сад,
І кругом сьмяюцца ўсе, каб ня плакаць,
Бо ніхто адтуль ня прыйдзе назад.
Сон усьлед другі. Ці рай у пазвонным,
Вечным подыху – як з касьцёла зімой,
Ці спакой, як сьмерць, над Нёманам сонным,
Бо ніхто адтуль не сьпяшыць за мной.
Сон прыходзіць трэці. На дзіва праўдзівы,
Асабліва ўласьцівы сучасным часам –
Лезе з гною слава гнілою сьлівай
І вішчыць, што ня годны яе ты сам.
Але вось прападаюць начныя морды,
Вось ужо не відаць, падзеліся дзе,
Бо Валерыя гоніць мой сон чацьвёрты,
Сьвежай явай сама да мяне ідзе.
У гэтым Краі
Быў між іншых і гэты Край –
Каму пекла, а каму рай,
Жыў пакутна, збройна і бражна.
У гісторыі нашых вякоў
Цяжка – першыя сто радкоў,
Гэта потым – сумна і страшна.
Чым падпоры і горы шатаць,
Лепш пра тое кніжкі чытаць –
Маладыя мы ці старыя.
Покуль вечнасьць ня прыйдзе ў час,
Пад сябе не загорне нас
І старонкай кніжнай накрые…
КРЫТЫКА
ПЕРШЫ БЛІН САБАКУ
Сибирские огни. Литературно-художественный и общественно-политический журнал. Учредители: Союз писателей Российской Федерации, Администрация Новосибирской области. 2009, № 2
Ёсьць у гэтым сьвеце шмат чаго нашаму разуменьню непадуладнага. Як той казаў, шмат чаго й ня сьнілася нашым мудрым. Вось перада мною на стале часопіс “Сибирские огни”, № 2 за 2009 год, амаль што цалком прысьвечаны беларускай літаратуры. Гляджу на яго, гартаю і не магу ўцяміць: што за дзіва перада мною, што за цуд прыроды? Але... пачну ўсё па парадку.
Даўней, за савецкім часам “дружба народаў” была пастаўленая на дзяржаўныя рэйкі. Праводзіліся рэгулярныя літаратурныя сэмінары, куды зьяжджаліся пісьменьнікі ад самых розных, нават экзатычных, народаў, у кожнай савецкай рэспубліцы былі расейскія часопісы, накшталт нашага “Нёману”, якія спэцыялізаваліся на перакладах мясцовых аўтараў, а ў Маскве дзеля той самай мэты існаваў тоўсты часопіс “Дружба народов”. Адпаведна, на філялягічных факультэтах выкладалі векапомны курс “Літаратура народаў СССР”. Расейская мова сапраўды лучыла, нітавала аграмадны архіпэляг савецкае культуры. Гэтак выглядаў фасад “дружбы народаў”.
Тым часам “літаратурная кухня” гэтай самай “дружбы” ўяўлялася далёка не такой бліскучай і пасьпяховай, як гасьцёўня. Было ўсяго. І часамі “пяклі” на літкухні самы няўежны сацрэалізм. А яшчэ злыя языкі разносілі калі-нікалі страшныя чуткі. З аднаго боку, казалі, быццам шмат якія клясыкі малалікіх народаў ледзь валодалі пяром, гатавалі непісьменныя літаратурныя паўфабрыкаты, а да ладу іх сыры матэрыял даводзілі высокакваліфікаваныя маскоўскія “тлумачы”-перакладнікі. І клясыкам станавіўся той “нацыянал”, каму пашанцавала займець асабістага таленавітага “тлумача”. Спраўдзіць жа злыя чуткі з прычыны экзатычнасьці моваў практычна было немажліва. Зь іншага боку, дзейкалі, быццам гэныя “тлумачы” надта ж абыякава ставіліся да сваіх пацыентаў, часамі нават у перакладаныя тэксты ня ўчытваліся. Што там? Верш пра каханьне? Давай намахаю я табе верш пра каханьне ад сябе! Верш на нейкую “грамадзянскую” тэму? На табе прыкладны опус на тую самую грамадзянскую тэму!
І усё ж фасад быў самавіты. Выглядае на тое, што рэдакцыя часопісу “Сибирские огни”, настальгуючы па “добрых” савецкіх часах, надумалася ўзнавіць старую традыцыю. І каму ж, як ня братнім беларусам аддаць дарагую літаратурную плошчу! “Рэдакцыя часопісу сёньня робіць нясьмелую спробу на ўскрашэньне былых традыцыяў, ускрашэньне бессаромна адабранай у нас дружбы народаў,” – прызнаецца ў прадмове да беларускага нумару расейска-беларускі літаратар і сябра рэдкалегіі “агнёў” Валеры Казакоў. Аднак спроба гэтая больш выклікае пытаньняў, чым дае адказаў. Уявіць сабе нешта больш эклектычнае, саматужнае і далёкае ад разуменьня літаратурнага працэсу, чым памянёны “беларускі” нумар, бадай што, нельга.
Пачнем з таго, што сам нумар выдадзены (цытую даслоўна) “к 9-летию образования союзного государства Белоруси и России.” Юбілейчык, аднак! Нічога ня скажаш. Як у немаўляці: два месяцы, тры месяцы, дзевяць месяцаў, ура! Сам на гаршчок пайшоў! Дык вось, часопіс зьмяшчае прозу Алеся Пашкевіча, Сяргея Трахімёнка, Ільі Расолава, падборку вершаў Уладзімера Някляева, а таксама дзьве падборкі-казармы ў наступным парадку: Лера Сом, Алесь Разанаў, Міхась Скобла, Галіна Булыка, Наста Кудасава, Віталь Рыжкоў, Віктар Ярац, Генадзь Бураўкін, Ніна Мацяш, Алесь Каско, Сяржук Сыс, Уладзімер Арлоў, у аддзеле публіцыстыкі аповесьць Барыса Пятровіча, а ў аддзеле крытыкі эсэ Андрэя Хадановіча, пад канец яшчэ – сьпіс “новых кніг Беларусі”.
Для тых, хто яшчэ не зразумеў, у чым соль анэкдоту, патлумачу. Шмат каму зь беларускіх літаратараў гэнае “союзное государство” – як косьць у горле. Можа, у далёкай Сібіры гэтага не разумеюць, але нам тут на месцы ўсё ясна: ізноў будуць у старую “турму народаў” заганяць. Дый каб надта добра было ў тым “саюзным” вальеры, – ніхто б і не разьбягаўся, ніхто б не ваяваў, ня клаўся пад танкі дзеля волі, дзеля незалежнасьці. Толькі наіўныя дурні ўпарта вераць, што амэрыканскія шпіёны разагналі Савецкі Саюз. А камізм становішча ў тым, што да юбілею новага саюзу мелі нагоду спрычыніцца якраз тыя літаратары, бальшыня зь якіх “саюзную дзяржаву” бачаць толькі ў дзьвюх іпастасях: або ў страшным сьне, або ў труне.
І тут узьнікае пытаньне пра аўтарскія правы. А ці пыталася рэдкцыя “Сибирских огней” дазволу на публікацыю? А ці хацелі Бураўкін, Разанаў, Някляеў, Арлоў, Пятровіч, Сыс і Хадановіч сьвяткаваць падобныя юбілеі? Дарэчы, бальшыня названых пісьменьнікаў належыць да “старога” саюзу (СБП). Я так зразумеў, што творчы патэнцыял прадстаўнікоў “новага” саюзу пісьменьнікаў (СПБ) рэдакцыя часопісу ацаніла невысока.
Але найбольшае зьдзіўленьне нас будзе чакаць, калі мы пачытаем пераклады зь беларускае мовы на расейскую. Ня ўсе, праўда. Скажам, “Пляц волі” Алеся Пашкевіча друкаваўся яшчэ раней у “Нёмане” й асаблівых нараканьняў не выклікае. Сяргею Трахімёнку таксама ніякай шкоды няма, бо ён і піша па-расейску. Але давайце разгорнем Уладзімера Някляева – і спатыкнемся ўжо на першым радку: “Всё, что вбирает погляд…” Гэта па-якоўску? Або: “Поэту вольной птицей не спевать…”, “Шестую книгу я почал…”, “Ты сломи мне букетик весёлый // На вспомин, на вспомин, на вспомин”… Вось пішу, а тым часам мой кампутар стамляецца падкрэсьліваць абмылы й злосна выкідвае папераджальныя таблічкі. А чаго вартыя націскі ў словах: кровИ, былО, во-первЫх, а сынтаксычныя канструкцыі: “Я двинулся до Бога”. Самае цікавае, што Някляеў некалі пісаў выдатныя вершы па-расейску. Я думаю, калі б трэба было, ён сам пераклаў бы ўласныя творы. І ня так. Не, гэта ня братні жэст! Гэта халтура й зьдзек.
Як тут ня ўспомніць пагардлівае стаўленьне да “нацыяналаў” з боку савецкіх перакладнікаў! Дарэчы, слова “нацыянал” – таксама нехта прыдумаў як выраз непавагі! Але, калі савецкія “тлумачы” з благіх вершаў маглі зрабіць добрыя, дык рабіць зь вершаў майстра нейкую бакатлівую гаварню – гэта ці ня першы выпадак! Можа, перад намі новае слова ў “дружбе народаў”! Чытаю я й дзіву даюся: каму гэта трэба? Беларускім паэтам? Расейскаму чытачу? Ці, можа, у канторы саюзнай дзяржавы трэба дзеля справаздачы? Дык чаму ўзялі палітычна нядобранадзейных літаратараў? Далібог, загадка прыроды! Я чуў, што толькі малыя мовы трасуцца над кожным словам, а вялікія мовы грабуць чужыя слоўцы поўнаю рукою. Але тут ужо загрэблі, дык загрэблі! Тут і У. Даль не дакажа! От каб савецкія ідэолягі зьліцьця моў пачыталі! Тыя ўзрадаваліся б! Навідавоку зроблены добры пачатак да зьліцьця моваў. І наагул, навошта перакладаць? Ці не эканомней надалей беларускія вершы перапісваць расейскім правапісам?
Нехта скажа, можа, толькі Някляеву так не пашанцавала? Дзе там! Вось чытаем у “перакладзе” зь Міхася Скоблы: “Косил дед конюшину // Да упал, да помёр. // Думал ехать до млыну, // Но остался помол…” Далібог, калі так перакладаць, дык лепш проста перапісваць. Дарэчы, хто ня ведае старой гісторыі пра канюшыну, нагадаю. Некалі ў савецкія часы сказ “У канюшыне стракаталі конікі” нехта пераклаў: “В конюшне ржали лошади”. Цяпер, здаецца, сэрыял з канюшынай атрымаў працяг: “Косил дед конюшину”. Проста й ясна, асабліва для тых, хто ведае беларускую мову – гэтае прыўкраснае нарэчча вялікага й магучага расейскага языка.
У XIX стагодзьдзі была добрая й шчырая традыцыя рабіць пераклады прозаю, бо пераклады вершам разглядаліся ўжо як уласная творчасьць. Дык можа ў “Сибирских огнях” варта было пайсьці гэтакім шляхам? Прынамсі, было б сумленьней. Дзе там! Вось у Алеся Разанава чытаем у вэрсэтах: “Я кладу зерно в дол – и оно вырастает во древо”. Або: “Зашедши на загуменье, копаю глину”. Піша Разанаў прыметнік “цяжкі” – яго й “перакладаюць” “тяжкий”, не падумаўшы, што ўсё ж адэкватней – “тяжелый”. Так што, у прозе тая самая карціна. І няма розьніцы, ці гэта “перакладаў” Владимир Берязев ці Владимир Титов, мо крыху лепш Станислав Михайлов.
Ну добра, скажам, у рэдакцыі бракавала літаратурных кадраў, а ў тых кадраў – не ставала веданьня мовы. Але ж гэтаксама неахайна аформленая й вокладка. Якуб Колас чамусьці пададзены як “народный поэт Беларуси”, а Янка Купала (здымак у вайсковым фрэнчы) – як “класик белорусской литературы, поэт, драматург, публицист”. Над імі здымак: “Минск. Площадь Свободы в 1918 году” – на плошчы вайсковы парад, але ніякага тлумачэньня. Што гэта? Чый парад? І ўсё ў такім духу. Такое ўражаньне, што не часопіс рабіўся, а халтурны грант адпрацоўваўся.
Праўда, Валеры Казакоў у прадмове апраўдваецца, што гэта толькі “першая спроба”. Што ж, будзем спадзявацца. Расейцы кажуць: “первый блин комом”. А беларусы? Не-е... Не “камяком”! Гэта было б не па-беларуску, а па-“сібірагнёўску”... Па-беларуску – першы блин сабаку. Дакладней і ня скажаш.
Юрась ПАЦЮПА
МАРЫЯ ВАЙЦЯШОНАК: “МОЙ “СЕРПЕНЬ” ЧЫТАЮЦЬ НА НОЧ”
У выдавецкай сэрыі “Кнігарня Наша Ніва” зьявіўся зборнік вершаў Марыі Вайцяшонак “Серпень”. Аўтарка нарадзілася на Алтаі ў сям’і высланага польскага асадніка і беларускай сялянкі з Пастаўшчыны. Гадавалася ў розных дзіцячых дамах, што рэхам праходзіць праз усю яе творчасьць. Марыя Вайцяшонак выдала зборнікі прозы “Сярод блізкіх людзей”, “Жанчына каля люстэрка”, “Сад нявіннасьці”, “Кола”, кнігу для дзяцей “Каму расказваюць казкі на два вушкі”. Вершы – новая форма яе творчасьці. З Марыяй Вайцяшонак сустрэлася Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Усё больш і больш тых беларускіх літаратараў, якіх мы ведаем як цудоўных празаікаў, раптам зьдзіўляюць сваіх прыхільнікаў паэтычнымі творамі. Спадарыня Марыя, што для вас паэзія?”
Марыя Вайцяшонак: “Гэтая кніжка атрымалася вельмі нечакана. Быў такі час… Вось як засьпяваць іншы раз хочацца, так мне захацелася сесьці і напісаць гэтыя вершы”.
Аксак: “Мова вашых твораў ня кніжная. Яна ідзе нібы аднекуль з глыбіні, уздымаецца пласт малавядомай ці паўзабытай лексыкі. І кніжка ваша называецца нязвыклым у беларускай мове словам – “Серпень”. Чаму?”
Вайцяшонак: “У нас на Пастаўшчыне на жнівень часам кажуць “серпень”. Гэта кніжка аднаго месяца. Амаль уся яна была напісана за адзін месяц, і гэта адбывалася ў жніўні-серпені. Я наогул люблю слова “серпень”, таму што яно больш дасканала адлюстроўвае час, які звычайна называюць жніўнем. Ён па форме як серп. У мяне на лецішчы пад бэлькай серп вісіць, і ён мне як месячык на небе. У гэтым месяцы – самыя цікавыя мае сьвяты. Спас першы, Спас другі, Макавей, Жытнік, потым Маліньнік – такі месяц увесь сьвяточны. І ўсё гэта тонус дало таму, што трэба было сесьці і зрабіць тое, што атрымалася”.
Аксак: “Выдаўшы некалькі цудоўных празаічных кніг і цяпер паэтычную, вы, здаецца, абсалютна ня дбаеце пра тое, ці даходзяць яны да чытачоў. Я маю на ўвазе тое, што вы ня ладзіце прэзэнтацый, не арганізуеце сустрэч у бібліятэках ці школах, дзе беларускія пісьменьнікі так хочуць заўсёды са сваімі кнігамі пабываць. Чаму вы нібы староніцеся чытачоў?”
Вайцяшонак: “Я шчасьлівая, што маю той асяродак, у якім, можа, пачнеш вершы пісаць, можа, пачнеш маляваць, можа, таньчыць – наогул, невядома, што ты яшчэ будзеш вырабляць, і асяродак зразумее. Чаму я не выходжу на людзі? Магло так здарыцца, што я наогул баялася б людзей пасьля Алтаю, пасьля жыцьця ў ссылцы, пасьля дзіцячых дамоў, пасьля чужых дамоў, чужых людзей. У мяне ёсьць пачуцьцё трохі аддаленасьці ад людзей, таму што, як Фаўст казаў, я люблю людзей, але я ня ведаю, чым яны займаюцца і хто яны такія. Зносінаў у мяне зь людзьмі шмат, але такіх публічных, сцэнічных няма, бо я вельмі баюся сфальшывіць. Раптам я прыйду, і ў мяне нейкае замыканьне адбудзецца!.. Я лічу, тое, што я хацела сказаць, я ўжо адправіла чытачу, як дарослае дзіця адпраўляюць у сьвет, і хай яно жыве само па сабе. І ў мяне такія адносіны да сваіх кніжак. Як яны там самі будуць жыць, хай гэта будзе безь мяне. Адзінае, што цяпер, напісаўшы “Серпень”, мне падалося, што я сказала нейкі сакрэт чалавеку, а потым апамяталася, што я ня вельмі яму давяраю. Але я ўжо сказала. Вось у такім стане я пакуль што і знаходжуся адносна гэтай кнігі, таму што “Серпень” мой дастаткова інтымны, ён для хатняга чытаньня. І я ня ведаю, каб сабраць людзей і рабіць прэзэнтацыю, то як гэта магло б выглядаць. Я думаю, хто захоча, той сам пачытае. Вось мая сяброўка Лена Малочка кажа, што чытае “Серпень” на ноч. Самая лепшая пахвала. То хай чытаюць на ноч.”
АЎТАР І ТВОР
АЛЕСЬ ЧОБАТ: “СА СКІДЗЕЛЯ МЯНЕ НІХТО НЕ ВЫГАНІЦЬ – ДА СЬМЕРЦІ”
Непадалёк ад Горадні, у заштатным Скідзелі, у старой, яшчэ даваеннай хаце жыве пісьменьнік Алесь Чобат, аўтар 11 кніг прозы, паэзіі ды эсэістыкі. Жыве аднаасобна, не наракае на жыцьцё, друкуецца на прасторы ад Беластоку да Смаленску і не прызнае ні сталіцаў, ні правінцыяў у літаратуры. У госьці да пісьменьніка завітаў Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Алесь, ты – жывы прыклад нетыповай для пісьменьніка аседласьці. Ты нарадзіўся ў Скідзелі, закончыў тут сярэднюю школу і жывеш тут. У чым для цябе перавагі й мінусы такога аседлага жыцьця?”
Алесь Чобат: “Я кругом аказаўся лішнім. Таму я тут і жыву у хаце свайго дзеда. Я жыву сам па сабе, але я жыву, а не дажываю. Я жыву тут, бо адсюль мяне ніхто ня зможа выгнаць – аж да сьмерці”.
Скобла: “Ты часьцей друкуесься ў беластоцкіх беларускіх выданьнях. Чаму так? Чаму менскія ў цябе не выклікаюць даверу?”
Чобат: “Мне проста пашанцавала на рэдактараў і выдаўцоў. Першымі маімі рэдактарамі й выдаўцамі былі Ада Чачуга ў Беластоку, Данута Бічэль у Горадні, Леанід Дранько-Майсюк, Мікола Гіль і Нэля Тулупава ў Менску, Мікалай Ількевіч у Смаленску, Яўген Вапа ў Беластоку, Леанід Галубовіч – зноў жа ў Менску. Я па людзях хаджу, а не па Беластоках. Мне няма розьніцы, дзе хто жыве, і якія выданьні дзе выходзяць. Беласток, Горадня, Менск, Смаленск… Чаму Смаленск ня можа выдаваць беларускія кніжкі, калі мяне выдаваў?”
Скобла: “Адна з тваіх кніжак называецца “Крэсавякі”. Ці ёсьць яна, нейкая асаблівая “крэсовая” псыхалёгія?”
Чобат: “Палякі кажуць, што Заходняя Беларусь гаворыць па-польску. Яны так казалі з 1831 году, калі іх тут пабілі ў паўстаньні … Тады яны ў Брусэлі дадумаліся, што беларусы, і валыняне, і жамойты – усе палякі. Цяпер усё памянялася. Я з палякамі жыву, як з братамі. Барані нас Божа дзяліцца на “крэсавякоў”, усходнікаў ці заходнікаў. Бо зараз пачнецца – тутэйшыя, прыежджыя, з Давыд-Гарадка, са Шклова… Барані нас Божа дзяліць людзей. Усе людзі ёсьць людзі. Я цяпер ня бачу розьніцы паміж магілёўцам і сабой. Я не хачу адкідаць Лукашэнку, і ён не чужы. Ён такі самы, як я, толькі зь іншага мястэчка, з іншага краю Беларусі. Ён ня ўмеў гаварыць па-польску, яму Бог ня даў полькі, як мне. Таму яго паперла ў Маскву, але ён жа там не заграз, ён жа адумаўся. А вось Шушкевіч там бы заграз, паміж намі кажучы. А Пазьняка даўно ўжо закапалі б, як таго Гамсахурдзія. Мы ўсе тут, тут мы кругом. Дняпро – мой, і Хоцімск пад расейскай мяжой – таксама мой, я яго не аддам”.
Скобла: “Ты займаесься перакладамі з польскіх і расейскіх паэтаў. Нядаўна мне ў рукі трапіўся Максім Багдановіч па-расейску. Я разгарнуў кнігу, прачытаў і жахнуўся: “Свои широкие текстили на лад персидский ткут они”. За гэтыя “текстили” я б выпісаў перакладчыку-нядбайлу пажыцьцёвую дыскваліфікацыю. А ці магчыма ўвогуле адэкватна перакласьці Купалу ці Багдановіча на расейскую?”
Чобат: “Я думаю, палякі пераклалі б. Патлумачу, чаму. У нас сынтаксіс больш блізкі да польскай мовы, а лексіка – да расейскай. А пачалося ўсё з таго, што расейцы нас былі заваявалі і вывелі трыста тысячаў у палон. Гэта было ў 17 стагодзьдзі, пры цары Аляксею Міхайлавічу. Гэта ня Волга некалі заокала, а Масква заакала па-нашаму. Уяві сабе, у Маскву на сто тысячаў жыхароў увалілі трыста тысячаў палонных. Як яны гаварылі паміж сабой – па-нашаму. Але ў нас лексіка блізкая з расейцамі, а будуем мы фразу больш блізка да польскай мовы. Самыя лепшыя пераклады маіх вершаў – польскія. Перакладалі мяне палякі, добрыя занёмыя, а потым сталі перакладаць і тыя, якіх я ў вочы ня бачыў. І пераклады атрымаліся такія самыя снайпэрскія. І Багдановіча палякі пераклалі б. Расейцы не разумеюць па-беларуску. У Дануты Бічэль напісана: “Я тутэйшая, я звычайная.” Што можа быць прасьцей? Расеец перакладае – “местная”. Як заўгодна можа быць, толькі ня “местная”. “Тутэйшая”, калі па слоўніку, будзе “здешняя”. Расейцы таго не памятаюць. Яны ня ўмеюць перакладаць нікога з беларусаў”.
Скобла: “А мы можам перакласьці расейцаў? Напрыклад, ці лёгка табе даваўся да перакладу Іосіф Бродзкі?”
Чобат: “Сем вершаў Бродзкага я перакладаў прыблізна сем месяцаў! Але я яго так пераклаў, што мяне цытуюць. У тым ліку расейцы і палякі. Я не перакладаў расейскага паэта. Бродзкі па-нацыянальнасьці – Бродзкі. Мне захацелася самому пабыць Бродзкім:
Забіўшы цмока, Сьвяты Юры
імчыць бяз дзіды скрозь віхуры,
ад алегорый – толькі меч
і конь пры ім, зь іх дапамогай
паскуду чорную дарогай
з мяжы літоўскай гоніць прэч.
Гэта пераклад або што? Гэта я сам напісаў. Я прачытаў Бродзкага і напісаў свой верш паводле ягонага – вось і ўся таямніца перакладу. Я падазраю, што любы перакладчык робіць тое самае. Ён чытае, перажывае і піша сам”.
Скобла: “Як ты лічыш, ці павінен паэт мець нейкі сацыяльны статус у грамадзтве, у дзяржаве?”
Чобат: “Няма такой прафэсіі – паэт. Літаратар – ёсьць. Літаратар – гэта не журналіст. Мне журналісты казалі: “Наша газэта жыве адзін дзень”. Я не магу жыць адзін дзень. Да мяне мае чытачы заходзілі чатыры разы за жыцьцё. А я баяўся. Я потым паўгода адыходзіў. Аказваецца, мае кніжкі нехта носіць з сабой і, барані Божа, па іх жыве. Мне страшна”.
Скобла: “А чаму табе страшна?”
Чобат: “Я не батальёнам на вайне камандую: “Давай-давай, лупі немцаў!” Там ня я страляю па людзях. А тут мне страшна, што некага я раптам не туды завяду. Хоць я нікога не зьбіраўся нікуды весьці. Паўтараю, няма такой прафэсіі – паэт. Беларусь – ня Швэцыя, дзе сем тысячаў аўтараў, і ўсе на датацыі. А раз тут ня Швэцыя, то і аніякага статусу ў Беларусі паэт ня мае”.
АЛЕСЬ ЧОБАТ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
Belarus tomorrow
Ня дай Бог жыць з чаканьнем за душой
У той краіне, блізкай і чужой –
З адным чаканьнем, ці ж не – канца сьвету?
Ня бачыць і ня чуць нічога больш,
Чым хамскі тлум і свой уласны боль,
І як за кару, мець краіну гэту.
Ня дай мне Бог шаленства ўсіх старых,
Чый сорам зьнік – так, як і зрок, і слых,
І ў візг сьлінявы замяніўся голас.
Ня дай мне злосьці ў цяжкай галаве,
Калі мой Край мяне перажыве,
А слова прарасьце – як зерне ў колас.
Бо сьвет плыве, а ты – у бераг вер,
І калі зьнікне ўсё, што ёсьць цяпер –
Ня тая страта найвялікшым горам.
Бо набівае кожны ўласны гуз,
І там, дзе будзе заўтра Беларусь,
Быць можа сёньня – Belarus tomorrow.
Бо жыць – ня нам. Бо вечна нам ня жыць.
Так і пад намі шмат каго ляжыць,
За нас спраўнейшых – Вацлаваў, Максімаў…
Бо дзе свабода – мёртвых там няма,
Бо там ніхто ня гіне задарма
І кожны ёсьць Айчыны вечнай сынам.
Лёс
Дзякуй Богу, пражыў пяцьдзесят зім і лет,
Цяпер годны, як мёртвы, любога разца.
Не на мне закончыцца гэты сьвет,
Бо ў тым сьвеце зусім не бывае канца.
Дзякуй Богу, сьпісаў пераломны час –
У вялікім спакоі і ціхай вайне,
Бо паўстаньне зь мёртвых было ва ўсіх нас,
Хто ў жыцьці сустрэўся быў мне.
Дзякуй Богу, ня ўсе пайшлі на той сьвет,
Так сабе – пяць дзясяткаў мужчын і жанчын,
І пасьля пражытых тых зім і лет
Мне сьпяшаць за імі да ямы наўсьлед
Асаблівых няма прычын…
Дзякуй Богу, мне лёгка – тут і нідзе,
Бо мой лёс замятае мае сьляды –
І сваёй дарогай дачка ідзе
З душой вольнай у вольны сьвет малады.
Дазвоннае
Сон прысьніўся. Ці пекла, ці проста гадасьць…
Нейкі спалены, чорны, абвіслы сад,
І кругом сьмяюцца ўсе, каб ня плакаць,
Бо ніхто адтуль ня прыйдзе назад.
Сон усьлед другі. Ці рай у пазвонным,
Вечным подыху – як з касьцёла зімой,
Ці спакой, як сьмерць, над Нёманам сонным,
Бо ніхто адтуль не сьпяшыць за мной.
Сон прыходзіць трэці. На дзіва праўдзівы,
Асабліва ўласьцівы сучасным часам –
Лезе з гною слава гнілою сьлівай
І вішчыць, што ня годны яе ты сам.
Але вось прападаюць начныя морды,
Вось ужо не відаць, падзеліся дзе,
Бо Валерыя гоніць мой сон чацьвёрты,
Сьвежай явай сама да мяне ідзе.
У гэтым Краі
Быў між іншых і гэты Край –
Каму пекла, а каму рай,
Жыў пакутна, збройна і бражна.
У гісторыі нашых вякоў
Цяжка – першыя сто радкоў,
Гэта потым – сумна і страшна.
Чым падпоры і горы шатаць,
Лепш пра тое кніжкі чытаць –
Маладыя мы ці старыя.
Покуль вечнасьць ня прыйдзе ў час,
Пад сябе не загорне нас
І старонкай кніжнай накрые…
КРЫТЫКА
ПЕРШЫ БЛІН САБАКУ
Сибирские огни. Литературно-художественный и общественно-политический журнал. Учредители: Союз писателей Российской Федерации, Администрация Новосибирской области. 2009, № 2
Ёсьць у гэтым сьвеце шмат чаго нашаму разуменьню непадуладнага. Як той казаў, шмат чаго й ня сьнілася нашым мудрым. Вось перада мною на стале часопіс “Сибирские огни”, № 2 за 2009 год, амаль што цалком прысьвечаны беларускай літаратуры. Гляджу на яго, гартаю і не магу ўцяміць: што за дзіва перада мною, што за цуд прыроды? Але... пачну ўсё па парадку.
Даўней, за савецкім часам “дружба народаў” была пастаўленая на дзяржаўныя рэйкі. Праводзіліся рэгулярныя літаратурныя сэмінары, куды зьяжджаліся пісьменьнікі ад самых розных, нават экзатычных, народаў, у кожнай савецкай рэспубліцы былі расейскія часопісы, накшталт нашага “Нёману”, якія спэцыялізаваліся на перакладах мясцовых аўтараў, а ў Маскве дзеля той самай мэты існаваў тоўсты часопіс “Дружба народов”. Адпаведна, на філялягічных факультэтах выкладалі векапомны курс “Літаратура народаў СССР”. Расейская мова сапраўды лучыла, нітавала аграмадны архіпэляг савецкае культуры. Гэтак выглядаў фасад “дружбы народаў”.
Тым часам “літаратурная кухня” гэтай самай “дружбы” ўяўлялася далёка не такой бліскучай і пасьпяховай, як гасьцёўня. Было ўсяго. І часамі “пяклі” на літкухні самы няўежны сацрэалізм. А яшчэ злыя языкі разносілі калі-нікалі страшныя чуткі. З аднаго боку, казалі, быццам шмат якія клясыкі малалікіх народаў ледзь валодалі пяром, гатавалі непісьменныя літаратурныя паўфабрыкаты, а да ладу іх сыры матэрыял даводзілі высокакваліфікаваныя маскоўскія “тлумачы”-перакладнікі. І клясыкам станавіўся той “нацыянал”, каму пашанцавала займець асабістага таленавітага “тлумача”. Спраўдзіць жа злыя чуткі з прычыны экзатычнасьці моваў практычна было немажліва. Зь іншага боку, дзейкалі, быццам гэныя “тлумачы” надта ж абыякава ставіліся да сваіх пацыентаў, часамі нават у перакладаныя тэксты ня ўчытваліся. Што там? Верш пра каханьне? Давай намахаю я табе верш пра каханьне ад сябе! Верш на нейкую “грамадзянскую” тэму? На табе прыкладны опус на тую самую грамадзянскую тэму!
І усё ж фасад быў самавіты. Выглядае на тое, што рэдакцыя часопісу “Сибирские огни”, настальгуючы па “добрых” савецкіх часах, надумалася ўзнавіць старую традыцыю. І каму ж, як ня братнім беларусам аддаць дарагую літаратурную плошчу! “Рэдакцыя часопісу сёньня робіць нясьмелую спробу на ўскрашэньне былых традыцыяў, ускрашэньне бессаромна адабранай у нас дружбы народаў,” – прызнаецца ў прадмове да беларускага нумару расейска-беларускі літаратар і сябра рэдкалегіі “агнёў” Валеры Казакоў. Аднак спроба гэтая больш выклікае пытаньняў, чым дае адказаў. Уявіць сабе нешта больш эклектычнае, саматужнае і далёкае ад разуменьня літаратурнага працэсу, чым памянёны “беларускі” нумар, бадай што, нельга.
Пачнем з таго, што сам нумар выдадзены (цытую даслоўна) “к 9-летию образования союзного государства Белоруси и России.” Юбілейчык, аднак! Нічога ня скажаш. Як у немаўляці: два месяцы, тры месяцы, дзевяць месяцаў, ура! Сам на гаршчок пайшоў! Дык вось, часопіс зьмяшчае прозу Алеся Пашкевіча, Сяргея Трахімёнка, Ільі Расолава, падборку вершаў Уладзімера Някляева, а таксама дзьве падборкі-казармы ў наступным парадку: Лера Сом, Алесь Разанаў, Міхась Скобла, Галіна Булыка, Наста Кудасава, Віталь Рыжкоў, Віктар Ярац, Генадзь Бураўкін, Ніна Мацяш, Алесь Каско, Сяржук Сыс, Уладзімер Арлоў, у аддзеле публіцыстыкі аповесьць Барыса Пятровіча, а ў аддзеле крытыкі эсэ Андрэя Хадановіча, пад канец яшчэ – сьпіс “новых кніг Беларусі”.
Для тых, хто яшчэ не зразумеў, у чым соль анэкдоту, патлумачу. Шмат каму зь беларускіх літаратараў гэнае “союзное государство” – як косьць у горле. Можа, у далёкай Сібіры гэтага не разумеюць, але нам тут на месцы ўсё ясна: ізноў будуць у старую “турму народаў” заганяць. Дый каб надта добра было ў тым “саюзным” вальеры, – ніхто б і не разьбягаўся, ніхто б не ваяваў, ня клаўся пад танкі дзеля волі, дзеля незалежнасьці. Толькі наіўныя дурні ўпарта вераць, што амэрыканскія шпіёны разагналі Савецкі Саюз. А камізм становішча ў тым, што да юбілею новага саюзу мелі нагоду спрычыніцца якраз тыя літаратары, бальшыня зь якіх “саюзную дзяржаву” бачаць толькі ў дзьвюх іпастасях: або ў страшным сьне, або ў труне.
І тут узьнікае пытаньне пра аўтарскія правы. А ці пыталася рэдкцыя “Сибирских огней” дазволу на публікацыю? А ці хацелі Бураўкін, Разанаў, Някляеў, Арлоў, Пятровіч, Сыс і Хадановіч сьвяткаваць падобныя юбілеі? Дарэчы, бальшыня названых пісьменьнікаў належыць да “старога” саюзу (СБП). Я так зразумеў, што творчы патэнцыял прадстаўнікоў “новага” саюзу пісьменьнікаў (СПБ) рэдакцыя часопісу ацаніла невысока.
Але найбольшае зьдзіўленьне нас будзе чакаць, калі мы пачытаем пераклады зь беларускае мовы на расейскую. Ня ўсе, праўда. Скажам, “Пляц волі” Алеся Пашкевіча друкаваўся яшчэ раней у “Нёмане” й асаблівых нараканьняў не выклікае. Сяргею Трахімёнку таксама ніякай шкоды няма, бо ён і піша па-расейску. Але давайце разгорнем Уладзімера Някляева – і спатыкнемся ўжо на першым радку: “Всё, что вбирает погляд…” Гэта па-якоўску? Або: “Поэту вольной птицей не спевать…”, “Шестую книгу я почал…”, “Ты сломи мне букетик весёлый // На вспомин, на вспомин, на вспомин”… Вось пішу, а тым часам мой кампутар стамляецца падкрэсьліваць абмылы й злосна выкідвае папераджальныя таблічкі. А чаго вартыя націскі ў словах: кровИ, былО, во-первЫх, а сынтаксычныя канструкцыі: “Я двинулся до Бога”. Самае цікавае, што Някляеў некалі пісаў выдатныя вершы па-расейску. Я думаю, калі б трэба было, ён сам пераклаў бы ўласныя творы. І ня так. Не, гэта ня братні жэст! Гэта халтура й зьдзек.
Як тут ня ўспомніць пагардлівае стаўленьне да “нацыяналаў” з боку савецкіх перакладнікаў! Дарэчы, слова “нацыянал” – таксама нехта прыдумаў як выраз непавагі! Але, калі савецкія “тлумачы” з благіх вершаў маглі зрабіць добрыя, дык рабіць зь вершаў майстра нейкую бакатлівую гаварню – гэта ці ня першы выпадак! Можа, перад намі новае слова ў “дружбе народаў”! Чытаю я й дзіву даюся: каму гэта трэба? Беларускім паэтам? Расейскаму чытачу? Ці, можа, у канторы саюзнай дзяржавы трэба дзеля справаздачы? Дык чаму ўзялі палітычна нядобранадзейных літаратараў? Далібог, загадка прыроды! Я чуў, што толькі малыя мовы трасуцца над кожным словам, а вялікія мовы грабуць чужыя слоўцы поўнаю рукою. Але тут ужо загрэблі, дык загрэблі! Тут і У. Даль не дакажа! От каб савецкія ідэолягі зьліцьця моў пачыталі! Тыя ўзрадаваліся б! Навідавоку зроблены добры пачатак да зьліцьця моваў. І наагул, навошта перакладаць? Ці не эканомней надалей беларускія вершы перапісваць расейскім правапісам?
Нехта скажа, можа, толькі Някляеву так не пашанцавала? Дзе там! Вось чытаем у “перакладзе” зь Міхася Скоблы: “Косил дед конюшину // Да упал, да помёр. // Думал ехать до млыну, // Но остался помол…” Далібог, калі так перакладаць, дык лепш проста перапісваць. Дарэчы, хто ня ведае старой гісторыі пра канюшыну, нагадаю. Некалі ў савецкія часы сказ “У канюшыне стракаталі конікі” нехта пераклаў: “В конюшне ржали лошади”. Цяпер, здаецца, сэрыял з канюшынай атрымаў працяг: “Косил дед конюшину”. Проста й ясна, асабліва для тых, хто ведае беларускую мову – гэтае прыўкраснае нарэчча вялікага й магучага расейскага языка.
У XIX стагодзьдзі была добрая й шчырая традыцыя рабіць пераклады прозаю, бо пераклады вершам разглядаліся ўжо як уласная творчасьць. Дык можа ў “Сибирских огнях” варта было пайсьці гэтакім шляхам? Прынамсі, было б сумленьней. Дзе там! Вось у Алеся Разанава чытаем у вэрсэтах: “Я кладу зерно в дол – и оно вырастает во древо”. Або: “Зашедши на загуменье, копаю глину”. Піша Разанаў прыметнік “цяжкі” – яго й “перакладаюць” “тяжкий”, не падумаўшы, што ўсё ж адэкватней – “тяжелый”. Так што, у прозе тая самая карціна. І няма розьніцы, ці гэта “перакладаў” Владимир Берязев ці Владимир Титов, мо крыху лепш Станислав Михайлов.
Ну добра, скажам, у рэдакцыі бракавала літаратурных кадраў, а ў тых кадраў – не ставала веданьня мовы. Але ж гэтаксама неахайна аформленая й вокладка. Якуб Колас чамусьці пададзены як “народный поэт Беларуси”, а Янка Купала (здымак у вайсковым фрэнчы) – як “класик белорусской литературы, поэт, драматург, публицист”. Над імі здымак: “Минск. Площадь Свободы в 1918 году” – на плошчы вайсковы парад, але ніякага тлумачэньня. Што гэта? Чый парад? І ўсё ў такім духу. Такое ўражаньне, што не часопіс рабіўся, а халтурны грант адпрацоўваўся.
Праўда, Валеры Казакоў у прадмове апраўдваецца, што гэта толькі “першая спроба”. Што ж, будзем спадзявацца. Расейцы кажуць: “первый блин комом”. А беларусы? Не-е... Не “камяком”! Гэта было б не па-беларуску, а па-“сібірагнёўску”... Па-беларуску – першы блин сабаку. Дакладней і ня скажаш.
Юрась ПАЦЮПА