Грамадзкі рэдактар “Свабоды” новага тыдня – Пётра Садоўскі.
Чарговы грамадзкі рэдактар тыдня Пётра Садоўскі хутка адзначыць 70-годзьдзе. Будучы германіст і першы амбасадар незалежнай Беларусі сем гадоў прабыў у сьценах Менскай сувораўскай вучэльні, “дзе сфармаваліся ўсе вартасьці й комплексы інтэлектуала і рамантыка (цытата зь ягонай кніжкі, выдадзенай у сэрыі “Бібліятэка Свабоды. ХХI стагодзьдзе”). Няўдалыя спробы стаць вайсковым мэдыкам, фінансістам, філёзафам прывялі да посьпехаў у германістыцы і славянскай філялёгіі”. Спадар Садоўскі вядомы сёньня як кандыдат навук, дэпутат нацыянальнага парлямэнту, дыплямат, аўтар шматлікіх публікацыяў… У пятніцу ён прэзэнтуе аўтабіяграфічныя арабэскі “Мой шыбалет”, якія гучалі на хвалях Радыё Свабода і выдадзеныя зь яго дапамогай.
А пакуль мы друкуем некалькі ўрыўкаў з новай свабодаўскай кніжкі, якія падабраў для чытачоў сайту аўтар – Пётра Садоўскі.
1. Пакуты ў моўным космасе
Адрозьніваць сваё і чужое ў мове я вельмі добра навучыўся, калі 13-м годам пасьля 5-й клясы беларускай школы, як сын загіблага партызана, стаў выхаванцам Менскай сувораўскай вучэльні. Тут мяне ўволю накармілі, абулі ў новыя чаравікі з падкоўкамі, апранулі ў штаны зь лямпасамі і расказалі пра 62 пераможныя паходы Суворава. Аднак сытасьць і ўніфармаваны камфорт парушаліся ўнутранай трывогай уласнай непаўнавартаснасьці: вакол была чужая гаворка. У нашай хаце, у пятай клясе ў Гімраве я ўжо чуў расейскую мову, але гэта было нешта немусовае, па-свойму цікавае, як усё новае. Там я заставаўся ў сваім моўным сьвеце і мроях. А тут з 6.00 да 22.00 выскрэбывалася ўсё, на чым трымаліся мае бачныя і нябачныя ўяўленьні пра блізкае і далёкае навакольле. Здавалася, што не хапае паветра.
У вясковай школе я таксама разумеў ня ўсе словы ў расейскіх падручніках, але гэта не выклікала нэгатыўных эмоцый. А тут раптам усё маё нутро пачало супраціў. Чытаю ў падручніку: “Тёма влез на дерево” (“Чаму не ўзьлез? Як ён туды галавой, як у мех, тачыўся?”) . “Повозка поднимается в гору?” – Чаму не пад гару? “Салазки катятся под гору” – Чаму не з гары? “Оденьте палки!”, – камандуе вусаты фізрук. – Чаму не “вазьміце кійкі?” Палкі ў нас вунь за паветкай ляжалі. “Брат нарвал щавеля на щи” – гэта сказ з параграфу пра “шипящие согласные”. Не разумею, што такое “щи”, да таго ж – як гэта можна рваць шчаўе. Яго ж зьбіраюць. Калі рваць, яно будзе з травой. Ага, зразумеў. Брат званітаваў, яго вырвала шчаўем на нейкае “шчы”. Можа на тое, чым ён пасюкаў? ...
Гэта, так бы мовіць, простыя “лінейныя” моўныя цяжкасьці. А былі і больш складаныя – “духоўна-вэртыкальныя”. Так, я ніяк ня мог эмацыйна прыняць, што “сьвята” і “праздник” – адно і тое ж. Наша Буцькаўшчына не была вельмі набожнаю. Але ж на на сьвята (Каляды, Вялікдзень, Тройца, Дзяды) дома была не толькі асаблівая ежа, але была ціхая радасьць, усё чыста вымыта, ніхто не сварыўся, больш шчодра давалі міласьціну таму, хто хадзіў “па беднасьці“. Каб хто моцна маліўся, – не скажу.
Зусім іншае – “праздник”, ды яшчэ ў пасьляваенным Менску пачатку 50-х. Як цяпер памятаю: атрымаў першую “увольнительную” на “праздник Октября”. Як пустацікавец шпацырую па прылеглых да вучэльні вуліцах. На Горкага і Купалы равуць чорныя гучнамоўцы-талеркі: “Утро красит нежным светом стены древнего Кремля…” ...Вакол вецер і пыл. Каля лазьні, на пачатку вул. Астроўскага – тут цяпер «дом Мусінскага» – б’юцца п’яныя. Вось міліцыянты валакуць аднаногага дзядзьку ў афіцэрскім фрэнчы. Кажуць, нешта ўкраў. Каля Сьвіслачы пасецца худая аблезлая карова. Шкада яе. Як яна есьць такую перапэцканую траву? Тут жа валяецца разламаная бочка з салёнымі агуркамі… Усюды шмат вайскоўцаў. Нагадвае нядаўную вайну.
2.Там, дзе пяюць, сядай сьмялей…
Песьня ўлілася ў мяне зь першых дзён жыцьця. Звычайна ў такіх выпадках гавораць пра калыханкі. Словы калыханкі, якую мне сьпявала маці, я памятаю абсалютна без маны, бо маці сьпявала мне калыханку нават тады, калі мне было гадоў пяць. Як узгадвае мая сястра Лісавета, я заўсёды прасіў, каб маці ці яна сьпявалі мне нешта перад сном. Раньняе дзяцінства ў мяне зацягнулася. Ад грудзей я карміўся гадоў да двух, і гадоў да пяці, пакуль паліцаі не забралі карову, карміўся амаль адным малаком. Як праз замыленае шкло я і цяпер чую: Люлі-люлі-люлі, ўсе курачкі паснулі, адзін Пётрачка ня сьпіць, ня сьпіць-спачываіць, усім дакучаіць. Спачы-засьні, мой гулёнак, мой жоўценькі цяплёнак. (Пры сьпеве было шмат пераносаў націскаў і доўгіх складоў). Але чамусьці словы калыханкі не ўспрымаюцца мною як першыя песьні, якія я пачуў на гэтым сьвеце.
Як нейкае дзіва, што запаўняе сабою ўсю прастору паміж небам і зямлёю, я ўзгадваю песьні, якія сьпявалі вясковыя жанчыны, вяртаючыся з поля. Мясцовасьць наша была ня плоская: пагоркі, лагчыны, канавы. Уявіце сабе: лета, час ужо другога пакосу і першага жніва. Ні вятрынкі, неба – як крыштальная шклянка. Сяджу я малы каля хаты на посьцілцы, гуляю з гільзамі ад кулямётных патронаў. За гарою, дзе ўжо пачынаецца Парчызьнянскі лес, як ледзь чутнае гудзеньне рою, нараджаецца песьня. Словы нельга разабраць, але выразна чуецца, як гук чыстай струны, моцны жаночы голас, што адзін выводзіць пругкую мэлёдыю, якая падхопліваецца і аздабляецца шматгалосьсем. Потым шматгалосы хор падводзіць усё слабей і слабей, і зноў гучыць адзінокі чысты голас, які, як зь белай лебядзінай шыі, выцягваецца да неба і, як бы падаючы на зямлю, абрываецца… Вось з-за гары паказаліся рагатыя верхавіны грабляў і белыя дзюбы хусьцінак, цераз якія праплывае першы радок прывітаньня вёсцы ад стомленых жнеяў: А йдуць і йдуць жанкі з поля, // Ды жанкі з поля… Ужо відаць скупы бляск сярпоў на вечаровым сонцы, – сярпы ў руках, на саламяных вязьмах, на плячах… Ды жанкі з поля, як вутачкі з мора, – туруюць рэхам вышэйшыя галасы. Самая галасістая, што нясе маленькі снапок, як дзіця, разьвязвае з-пад барады хусьцінку і пераможна-шчасьліва абвяшчае: Ой, нясуць-нясуць ядраное жыта // Усё ў вянках павіта… Мне тут, каля хаты на посьцілцы здаецца, што я зьліваюся з гэтым хорам ды імкну некуды ўвысь разам зь песьней, што вырастае зь зямлі.
3. Настаўнікі
Унікальным чалавекам была наша выкладчыца гішпанскай мовы – Яўгенія Аляксандраўна Шастакоўская, шляхетная сэньёра вельмі сталага веку, жонка колішняга вайсковага аташэ Расейскай імпэрыі ў Італіі, што разам з мужам вярнулася на пачатку 50-х гадоў з аргенцінскай эміграцыі ў СССР. Была такая хваля патрыятычных рэпатрыянтаў, якіх адносна цёпла прыняла савецкая дзяржава. Муж спадарыні Шастакоўскай, Пабел Шастакоўскі, нават напісаў даволі савецкую кнігу “Шлях да праўды”, дзе распавядаў пра сямейныя блуканьні па эмігранцкіх пакутах. Ейная дачка, Людміла Картэс, выкладала мову на ангельскім факультэце. У яе, дарэчы, вучылася мая жонка. Яўгенія Шастакоўская гаварыла на эмігранцкай расейскай мове, што нас вельмі цешыла, рабіла шмат калек з эўрапейскіх моваў, тыпу: “Я зрабіла чатыры лесьвіцы і задохлася”, што значыла “паднялася на пяты паверх і задыхалася”. Уступны фанэтычны курс мы прайшлі за першыя 45 хвілінаў, а на другім уроку ўжо чыталі тэкст з падручніка Васілевай-Швэдэ “Leningrado es la cuna de la Revolucion socialista”, “Ленінград – калыска сацыялістычнай рэвалюцыі”. Наша сэньёра дрэнна арыентавалася, што пры Саветах прынята гаварыць публічна, а што не, таму напрыклад, тлумачачы карысць чытаньня гэтага тэксту, дыдактычна тлумачыла так: “Гэтыя тэкставыя догмы пра рэвалюцыю вы ведаеце з гісторыі, таму зьвяртайце больш ўвагу на граматыку і нават параўноўвайце з вашай нямецкай. Эўрапейскія мовы граматычна падобныя…” Калі мы праходзілі тэму “Мая сям’я”, яна вельмі цікава расказвала пра сваіх сваякоў. Я тады ўпершыню пачуў імя Сяргея Картэса, ейнага ўнука, які пасьля вучобы ў кансэрваторыі стаў вядомым кампазытарам і дырэктарам Дзяржаўнага тэатру опэры і балету.
Заняткі па гішпанскай мове запомніліся яшчэ тым, што мы пачувалі сябе на ўроках абсалютна расслаблена, як дома. Выкладчыца дазваляла есьці бутэрброды, сядзець у любой позе, глядзець у вакно, дзяўчатам дазваляла вязаць сьпіцамі. Гаварыла: у жыцьці ж Вы так засвойвайце мову – едучы, вяжучы, гледзячы ў вакно. Аднак менавіта таму, што яна гэта дазваляла, мала хто гэтым карыстаўся. Мы сядзелі на ўроках, заўсёды разінуўшы раты. Яўгенія Аляксандраўна была наша добрая бабуля. Абсалютна славянскай крыві, яна была чамусьці вельмі падобная зьнешне на Далёрэс Ібаруры, толькі трошкі яшчэ большая, манумэнтальная, але зусім не “пасіянарная”. Заўважана, што людзі, пражыўшы доўга ў новым этнічным асяродку, паступова становяцца праз клімат і мэнтальны побыт падобнымі да абарыгенаў. Італія, Гішпанія і Аргентына наклалі свой адбітак на зьнешнасьць нашай выкладчыцы. Кожны ўрок яна пачынала з пытаньня: “Што добрага адбылося за гэтыя дні?” Пыталася і пра дрэннае. Калі мы адказвалі, яна рабіла пасьля сваё рэзюме, прычым вельмі нязвыкла, часта цытуючы нешта з Эвангельля або з Талстога, Дастаеўскага, Сэрвантэса, Лёпэ дэ Вэга, Сымона Балівара, Хуана Марэйры. Была іранічнай эпікурэйкай. Для трошкі лянівых цытавала лацінаамэрыканскія мудрасьці таго ж Mарэйры: “No por mucho madrugar amanece mas temprano” – “ад таго, што рана ўстанеш, раней не разьвіднеецца”. Ахвотна дзялілася з намі сваімі навінамі пра добрае і дрэннае. Натуральна, усё гэта па-гішпанску і амаль заўсёды з добрай іроніяй. (Прыехаўшы з “дрэннай” Аргентыны ў “добры” СССР, рэпатрыянты з часам, мякка кажучы, трошкі расчараваліся). Напрыклад, пра добрае: “Мой унук Павел працуе зараз на камвольным камбінаце. Учора ён атрымаў прэмію за рацыяналізатарскую прапанову: каб рабочым ня капала вада на галаву, ён падвесіў ў цэху на дроце чатыры пустыя вядры, дык яго яшчэ выбралі прафоргам”. А вось пра мінорнае: “Мой унук Сяргей напісаў кампазыцыю для дыплёмнай працы ў кансэрваторыі і назваў яе “Зялёная яшчарка”, дык вучоны савет сказаў, што гэта не па-савецку. Чаму яны баяцца яшчарак?”
А пакуль мы друкуем некалькі ўрыўкаў з новай свабодаўскай кніжкі, якія падабраў для чытачоў сайту аўтар – Пётра Садоўскі.
1. Пакуты ў моўным космасе
Адрозьніваць сваё і чужое ў мове я вельмі добра навучыўся, калі 13-м годам пасьля 5-й клясы беларускай школы, як сын загіблага партызана, стаў выхаванцам Менскай сувораўскай вучэльні. Тут мяне ўволю накармілі, абулі ў новыя чаравікі з падкоўкамі, апранулі ў штаны зь лямпасамі і расказалі пра 62 пераможныя паходы Суворава. Аднак сытасьць і ўніфармаваны камфорт парушаліся ўнутранай трывогай уласнай непаўнавартаснасьці: вакол была чужая гаворка. У нашай хаце, у пятай клясе ў Гімраве я ўжо чуў расейскую мову, але гэта было нешта немусовае, па-свойму цікавае, як усё новае. Там я заставаўся ў сваім моўным сьвеце і мроях. А тут з 6.00 да 22.00 выскрэбывалася ўсё, на чым трымаліся мае бачныя і нябачныя ўяўленьні пра блізкае і далёкае навакольле. Здавалася, што не хапае паветра.
У вясковай школе я таксама разумеў ня ўсе словы ў расейскіх падручніках, але гэта не выклікала нэгатыўных эмоцый. А тут раптам усё маё нутро пачало супраціў. Чытаю ў падручніку: “Тёма влез на дерево” (“Чаму не ўзьлез? Як ён туды галавой, як у мех, тачыўся?”) . “Повозка поднимается в гору?” – Чаму не пад гару? “Салазки катятся под гору” – Чаму не з гары? “Оденьте палки!”, – камандуе вусаты фізрук. – Чаму не “вазьміце кійкі?” Палкі ў нас вунь за паветкай ляжалі. “Брат нарвал щавеля на щи” – гэта сказ з параграфу пра “шипящие согласные”. Не разумею, што такое “щи”, да таго ж – як гэта можна рваць шчаўе. Яго ж зьбіраюць. Калі рваць, яно будзе з травой. Ага, зразумеў. Брат званітаваў, яго вырвала шчаўем на нейкае “шчы”. Можа на тое, чым ён пасюкаў? ...
Гэта, так бы мовіць, простыя “лінейныя” моўныя цяжкасьці. А былі і больш складаныя – “духоўна-вэртыкальныя”. Так, я ніяк ня мог эмацыйна прыняць, што “сьвята” і “праздник” – адно і тое ж. Наша Буцькаўшчына не была вельмі набожнаю. Але ж на на сьвята (Каляды, Вялікдзень, Тройца, Дзяды) дома была не толькі асаблівая ежа, але была ціхая радасьць, усё чыста вымыта, ніхто не сварыўся, больш шчодра давалі міласьціну таму, хто хадзіў “па беднасьці“. Каб хто моцна маліўся, – не скажу.
Зусім іншае – “праздник”, ды яшчэ ў пасьляваенным Менску пачатку 50-х. Як цяпер памятаю: атрымаў першую “увольнительную” на “праздник Октября”. Як пустацікавец шпацырую па прылеглых да вучэльні вуліцах. На Горкага і Купалы равуць чорныя гучнамоўцы-талеркі: “Утро красит нежным светом стены древнего Кремля…” ...Вакол вецер і пыл. Каля лазьні, на пачатку вул. Астроўскага – тут цяпер «дом Мусінскага» – б’юцца п’яныя. Вось міліцыянты валакуць аднаногага дзядзьку ў афіцэрскім фрэнчы. Кажуць, нешта ўкраў. Каля Сьвіслачы пасецца худая аблезлая карова. Шкада яе. Як яна есьць такую перапэцканую траву? Тут жа валяецца разламаная бочка з салёнымі агуркамі… Усюды шмат вайскоўцаў. Нагадвае нядаўную вайну.
2.Там, дзе пяюць, сядай сьмялей…
Песьня ўлілася ў мяне зь першых дзён жыцьця. Звычайна ў такіх выпадках гавораць пра калыханкі. Словы калыханкі, якую мне сьпявала маці, я памятаю абсалютна без маны, бо маці сьпявала мне калыханку нават тады, калі мне было гадоў пяць. Як узгадвае мая сястра Лісавета, я заўсёды прасіў, каб маці ці яна сьпявалі мне нешта перад сном. Раньняе дзяцінства ў мяне зацягнулася. Ад грудзей я карміўся гадоў да двух, і гадоў да пяці, пакуль паліцаі не забралі карову, карміўся амаль адным малаком. Як праз замыленае шкло я і цяпер чую: Люлі-люлі-люлі, ўсе курачкі паснулі, адзін Пётрачка ня сьпіць, ня сьпіць-спачываіць, усім дакучаіць. Спачы-засьні, мой гулёнак, мой жоўценькі цяплёнак. (Пры сьпеве было шмат пераносаў націскаў і доўгіх складоў). Але чамусьці словы калыханкі не ўспрымаюцца мною як першыя песьні, якія я пачуў на гэтым сьвеце.
Як нейкае дзіва, што запаўняе сабою ўсю прастору паміж небам і зямлёю, я ўзгадваю песьні, якія сьпявалі вясковыя жанчыны, вяртаючыся з поля. Мясцовасьць наша была ня плоская: пагоркі, лагчыны, канавы. Уявіце сабе: лета, час ужо другога пакосу і першага жніва. Ні вятрынкі, неба – як крыштальная шклянка. Сяджу я малы каля хаты на посьцілцы, гуляю з гільзамі ад кулямётных патронаў. За гарою, дзе ўжо пачынаецца Парчызьнянскі лес, як ледзь чутнае гудзеньне рою, нараджаецца песьня. Словы нельга разабраць, але выразна чуецца, як гук чыстай струны, моцны жаночы голас, што адзін выводзіць пругкую мэлёдыю, якая падхопліваецца і аздабляецца шматгалосьсем. Потым шматгалосы хор падводзіць усё слабей і слабей, і зноў гучыць адзінокі чысты голас, які, як зь белай лебядзінай шыі, выцягваецца да неба і, як бы падаючы на зямлю, абрываецца… Вось з-за гары паказаліся рагатыя верхавіны грабляў і белыя дзюбы хусьцінак, цераз якія праплывае першы радок прывітаньня вёсцы ад стомленых жнеяў: А йдуць і йдуць жанкі з поля, // Ды жанкі з поля… Ужо відаць скупы бляск сярпоў на вечаровым сонцы, – сярпы ў руках, на саламяных вязьмах, на плячах… Ды жанкі з поля, як вутачкі з мора, – туруюць рэхам вышэйшыя галасы. Самая галасістая, што нясе маленькі снапок, як дзіця, разьвязвае з-пад барады хусьцінку і пераможна-шчасьліва абвяшчае: Ой, нясуць-нясуць ядраное жыта // Усё ў вянках павіта… Мне тут, каля хаты на посьцілцы здаецца, што я зьліваюся з гэтым хорам ды імкну некуды ўвысь разам зь песьней, што вырастае зь зямлі.
3. Настаўнікі
Унікальным чалавекам была наша выкладчыца гішпанскай мовы – Яўгенія Аляксандраўна Шастакоўская, шляхетная сэньёра вельмі сталага веку, жонка колішняга вайсковага аташэ Расейскай імпэрыі ў Італіі, што разам з мужам вярнулася на пачатку 50-х гадоў з аргенцінскай эміграцыі ў СССР. Была такая хваля патрыятычных рэпатрыянтаў, якіх адносна цёпла прыняла савецкая дзяржава. Муж спадарыні Шастакоўскай, Пабел Шастакоўскі, нават напісаў даволі савецкую кнігу “Шлях да праўды”, дзе распавядаў пра сямейныя блуканьні па эмігранцкіх пакутах. Ейная дачка, Людміла Картэс, выкладала мову на ангельскім факультэце. У яе, дарэчы, вучылася мая жонка. Яўгенія Шастакоўская гаварыла на эмігранцкай расейскай мове, што нас вельмі цешыла, рабіла шмат калек з эўрапейскіх моваў, тыпу: “Я зрабіла чатыры лесьвіцы і задохлася”, што значыла “паднялася на пяты паверх і задыхалася”. Уступны фанэтычны курс мы прайшлі за першыя 45 хвілінаў, а на другім уроку ўжо чыталі тэкст з падручніка Васілевай-Швэдэ “Leningrado es la cuna de la Revolucion socialista”, “Ленінград – калыска сацыялістычнай рэвалюцыі”. Наша сэньёра дрэнна арыентавалася, што пры Саветах прынята гаварыць публічна, а што не, таму напрыклад, тлумачачы карысць чытаньня гэтага тэксту, дыдактычна тлумачыла так: “Гэтыя тэкставыя догмы пра рэвалюцыю вы ведаеце з гісторыі, таму зьвяртайце больш ўвагу на граматыку і нават параўноўвайце з вашай нямецкай. Эўрапейскія мовы граматычна падобныя…” Калі мы праходзілі тэму “Мая сям’я”, яна вельмі цікава расказвала пра сваіх сваякоў. Я тады ўпершыню пачуў імя Сяргея Картэса, ейнага ўнука, які пасьля вучобы ў кансэрваторыі стаў вядомым кампазытарам і дырэктарам Дзяржаўнага тэатру опэры і балету.
Заняткі па гішпанскай мове запомніліся яшчэ тым, што мы пачувалі сябе на ўроках абсалютна расслаблена, як дома. Выкладчыца дазваляла есьці бутэрброды, сядзець у любой позе, глядзець у вакно, дзяўчатам дазваляла вязаць сьпіцамі. Гаварыла: у жыцьці ж Вы так засвойвайце мову – едучы, вяжучы, гледзячы ў вакно. Аднак менавіта таму, што яна гэта дазваляла, мала хто гэтым карыстаўся. Мы сядзелі на ўроках, заўсёды разінуўшы раты. Яўгенія Аляксандраўна была наша добрая бабуля. Абсалютна славянскай крыві, яна была чамусьці вельмі падобная зьнешне на Далёрэс Ібаруры, толькі трошкі яшчэ большая, манумэнтальная, але зусім не “пасіянарная”. Заўважана, што людзі, пражыўшы доўга ў новым этнічным асяродку, паступова становяцца праз клімат і мэнтальны побыт падобнымі да абарыгенаў. Італія, Гішпанія і Аргентына наклалі свой адбітак на зьнешнасьць нашай выкладчыцы. Кожны ўрок яна пачынала з пытаньня: “Што добрага адбылося за гэтыя дні?” Пыталася і пра дрэннае. Калі мы адказвалі, яна рабіла пасьля сваё рэзюме, прычым вельмі нязвыкла, часта цытуючы нешта з Эвангельля або з Талстога, Дастаеўскага, Сэрвантэса, Лёпэ дэ Вэга, Сымона Балівара, Хуана Марэйры. Была іранічнай эпікурэйкай. Для трошкі лянівых цытавала лацінаамэрыканскія мудрасьці таго ж Mарэйры: “No por mucho madrugar amanece mas temprano” – “ад таго, што рана ўстанеш, раней не разьвіднеецца”. Ахвотна дзялілася з намі сваімі навінамі пра добрае і дрэннае. Натуральна, усё гэта па-гішпанску і амаль заўсёды з добрай іроніяй. (Прыехаўшы з “дрэннай” Аргентыны ў “добры” СССР, рэпатрыянты з часам, мякка кажучы, трошкі расчараваліся). Напрыклад, пра добрае: “Мой унук Павел працуе зараз на камвольным камбінаце. Учора ён атрымаў прэмію за рацыяналізатарскую прапанову: каб рабочым ня капала вада на галаву, ён падвесіў ў цэху на дроце чатыры пустыя вядры, дык яго яшчэ выбралі прафоргам”. А вось пра мінорнае: “Мой унук Сяргей напісаў кампазыцыю для дыплёмнай працы ў кансэрваторыі і назваў яе “Зялёная яшчарка”, дык вучоны савет сказаў, што гэта не па-савецку. Чаму яны баяцца яшчарак?”