(па-расейску — па-беларуску)
- двигаться — рýхацца
- двинуться — рýшыць
- шагать — крочыць (але шагнуть — зрабіць крок)
- бежать — бéгчы
- прыгать — скакáць
- маршировать — маршавáць (так і было ў слоўніках для беларускага войска)
- на цыпочках — на ды́бачках
- кувыркаться — куля́цца
- качаться (на качелях) — гýшкацца (на арэлях)
- Заклік ісьці разам: Хадзéм!
Рух, рушыць ‘пачаць хаду, бег’ — у беларускай мове станоўчае слова, адрозна ад расейскага рушить. Рух — ня толькі перамяшчэньне, але і разьвіцьцё, і грамадзкае памкненьне да лепшага.
Слова „крокнуць“ няма
У сваёй інтэрпрэтацыі Yellow Submarine раньні Андрэй Хадановіч спрабаваў іранізаваць зь бел-чырвона-белага патрыятызму:
Бел-чырвона-белы трактар-патрыёт,
Трактар-патрыёт,
Трактар-патрыёт
Разам з намі крочыць у паход,
Крочыць у паход,
Крочыць у паход.
Аўтар словаў сьпявае разам з навучэнцамі Беларускага гуманітарнага ліцэю
Тут слова крочыць для камічнага эфэкту, бо яно нярэдкі атрыбут савецкіх прапагандысцкіх тэкстаў. Больш натуральнае — ісьці. І маем сынонімы на кожны рытм кроку:
ступаць;
павольна — цягнуцца, брысьці, тупаць, сунуцца, цялёпкацца, клыпаць;
хутка — шыбаваць, часаць;
вялікімі крокамі — джгаць, чухаць;
спакойна — шпацыраваць
А вось закончанага трываньня ад дзеяслова крочыць няма: рас. шагнуть — бел. зрабіць крок. Але: перешагнуть — пераступіць.
Крокам руш! — каманда, зь якой пачынаецца рух войска.
Бягухі, куды бежыцé?
У 2-й асобе множнага ліку дзеяслоў бегчы правільна гучыць так: вы бежыцé (і бежыцё).
Скачкí і скокі
Віды лёгкай атлетыкі — скачкí ў даўжыню, у вышыню. Расейскаму прыг-скок у казках прыблізна адпавядае бел. скок-паскок.
Але дзеяслоў скакáць яшчэ ж азначае і ‘танчыць, танцаваць’, адпаведна скокі гэта ‘танцы’. Больш-менш адпавядаюць расейскім плясать, пляски:
рас. пуститься в пляс — бел. у скокі пайсьці.
Расейскае скáчки (спаборніцтвы коней) па-беларуску бегавíшча (так называецца і арэна) або вы́перадкі.
Яшчэ дзеяслоў руху — гойсаць (і гайсáць; па-расейску ‘бегать, скакать, резвиться’), адсюль назва беларускага спартовага аб’яднаньня скаўтаў „Гайсак“ у міжваеннай Вільні (урэшце забароненага польскімі ўладамі).
„Марш жуаваў“ па-беларуску
Слова марш маем з XVI стагодзьдзя ў значэньні ‘паход, паходны крок’ (зь нямецкага Marsch ці францускага marche). Вось жа дваровыя маршы — працяг даўняй традыцыі.
Але дзеяслоў маршаваць зьявіўся толькі ў ХХ стагодзьдзі. Так і ў першых вайсковых слоўніках.
Дзеля ўніфікацыі з расейскімі дзеясловамі на -ір- з 1937 году яго штучна памянялі на „маршыраваць“.
Другое значэньне слова марш — музычны жанр, які рытмам пасуе ўрачыстай хадзе. Славуты „Марш жуаваў“ (аддзелу сьмяротнікаў у паўстаньні 1863–64 гадоў) на верш Уладзімера Вольскага, музыку якога прыпісваюць нашым С. Манюшку ці Ф. Міладоўскаму, даўно перакладзены на беларускую і чакае ўрачыстага выкананьня.
Штых наш даўжэйшы разам з рукамі,
Пал нарастае ў напоры спорным,
Гэй жа — „ура!“ вам, воінам славы!
Крыж белы зьверху на сьцягу чорным!
Марш, марш, жуавы, на бой крывавы,
Сьвяты і правы, марш, жуавы, марш!
(Пераклад Васіля Сёмухі)
На ды́бачках. Не на кýкішках
Ёсьць і сынонім хадзіць на пальчыках.
Дыбачкі — ад ды́бы ‘доўгія ногі’. Ды́бамі называем і высокія шасты з прыступкамі для хаджэньня вялікімі крокамі (рас. ходули)
У расейскай мове слова дыба змрочнае, а ў нас дыбы нават пасуюць для мэтафарычнага апісаньня краявідаў:
Каля бору сонца ходзіць
На высокіх ценкіх дыбах.
Чарадою цені водзіць
Па кустох — густых сядзібах.
(Цішка Гартны)
Таго ж кораня ды́баць ‘ісьці разьмерна і важна або нязграбна’ (ТСБМ). А яшчэ ды́ба — гэта прыслоўе (як?): поўсьць стае дыба (рас. шерсть встаёт дыбом). А конь становіцца на дыбкí.
На кýкішках — па-расейску на корточках. Ня ведаю, пра што прыказка „Зранку — на дыбачках, увечары — на кýкішках“. Мо пра стомленасьць за дзень? Маю сваё актуальнае тлумачэньне: зранку чалавек на дыбачках цягнецца да сонца, а к вечару яго пакуюць і адпраўляюць туды, дзе старажылы сядзяць на кукішках. Прычым не адрываючы пятак ад зямлі.
„Баба валіцца кульком“ — гэта не пра рэктара БДУКМ!
Гімнаст ці акрабат кульнуўся цераз галаву. Які назоўнік для гэтага практыкаваньня (рас. кувырок)? Слоўнікі спартовых тэрмінаў падказваюць: кулёк.
Яно вынікае з прыслоўя кулём, кульком (падаць, ляцець). У Насовіча кýлем азначала ‘стремглав, вниз головою’. У апавяданьні Леапольда Родзевіча „жонка кульком кінулася зь печы“. І, вядома, працытуем папулярную ў паўночна-заходняй Беларусі жартоўную песьню “Пайшла цешча к зяцю ў госьці” (аўтарства ці апрацоўку верша прыпісваюць Багушэвічу).
Сьпявае Т. Харэўка 1924 г. н., в. Кузьмічы Вялейскага раёну. Я быў запісаў блізкую вэрсію ў в. Латыгаль таго ж раёну ў 1981 годзе. Сьведчу: песьню любяць.
Удзячны зяць запрог цешчу ў барану, аж урэшце пашкадаваў яе:
Выпраг зяць цешчу з бараны —
Баба валіцца кульком,
Чэраз поле между жыта
Вале к дзеду перуном.
Да акрабатычных фігураў блізкія харэаграфічныя рухі. Міжнароднаму тэрміну антрашá (фр. entrechat, „скок у танцы з шчоўканьнем ботамі або зь пераменай нагі“) Вацлаў Ластоўскі прапанаваў беларускі адпаведнік — дынамічнае народнае слова шчакаўзéнь. Ужо ў нашым стагодзьдзі харэограф Вольга Цяцёркіна назвала шчакаўзьнём піруэт.
Часам для добрага кулька ці шчакаўзьня патрэбны добры трамплін (слова італьянскага паходжаньня), які таксама мае сынонімы ў беларускіх гаворках: на Полаччыне гэта падгоп, сьведчыць Пётра Садоўскі.
Гýшкацца на арэлях ці „вздёрнуть на рели“?
І гушкацца, і сынонімы гайдацца/гойдацца — ад гукаперайманьняў і выклічнікаў. Але назва прылады, сынонім арэляў, толькі ад першага зь іх: гушкалка.
Слова арэлі, з паходжаньня ўсходнебеларускае, у сучаснай літаратурнай мове апярэджвае гушкалку. А ў суседняй расейскай мове аднакаранёвыя словы рели, арели азначаюць розныя канструкцыі са слупамі, напрыклад у Даля: „Вздернуть кого на рели — повесить (севернорусское)“. Вось жа палітыка імітацыі „геапалітычных арэляў“ паміж Захадам і Расеяй рызыкоўная.
Хадзем разам! Ці „пройдёмте“?
Чыста беларуская форма загаднага ладу 1-й асобы: зьвяртаемся да самых сябе, да „нас“. Расейскія складаныя формы идёмте, а то і характэрнае пройдёмте адрасуюцца ўмоўным “вам”, а „я“ суправаджу, будзьце пэўныя.
У перакладзе Міцкевічавага „Пана Тадэвуша“ Браніслаў Тарашкевіч шчодра паўкладаў такія формы ў вусны пэрсанажаў. Граф прапаноўвае свайму суперніку ў змаганьні за дзявочае сэрца Тадэвушу замест двубою высьветліць першынство ў вайне з чужынцам:
Пакінуўшы сэрцаў сваіх дарагія прадметы,
абодва хадзема на пікі, мячы і штылеты;
спаборымся сталасьцю міжы сабой і тугою,
а ворагаў нашых дасьцíгуйма мужнай рукою».
Да іншага чалавека зьвернемся: Хадзі сюды! У тым ліку для дзіцяці. Але ёсьць і асаблівы ласкавы зварот: Ходанькі да мяне!
