Беларусы маюць моцны і прыгожы міт пра дуду. Маюць беларусы ўжо і багата інфармацыі пра аўтэнтычнасьць дуды, таксама пра традыцыі дударства. Але ці дастатковы гэта падмурак для таго, каб дуда вярнулася ў музычную культуру Беларусі, каб нацыянальны сымбаль набыў плоць і кроў? Дзе, калі і як дуда павінна граць? Гэтым разам з дасьледнікам дуды, сябрам Студэнцкага этнаграфічнага таварыства Яўгенам Барышнікавым мы гаворым пра пэрспэктывы дуды і дударства ў сучаснай Беларусі.
— Яўген, дык ці можна казаць, што тыя, хто хоча адрадзіць дуду, маюць дастаткова ведаў пра практычны ўжытак дудаў, каб гэтая мэта нарэшце рэалізавалася?
— Ведаў дастаткова, галоўнае, каб іх можна было ў сучаснасьці ўжыць. Бо якасная папулярызацыя традыцыйнай культуры — гэта такі небанальны паход па канаце праўдзівасьці над безданьню прафанацыі. І досыць лёгка скаціцца ў папулізм і страціць усялякія першасныя сэнсы. Але тым ня меней ёсьць шэраг варыянтаў практычнага ўжытку дудаў, сутнасьць якіх не памянялася за стагодзьдзі. Менавіта іх і варта разьвіваць. Да таго ж працуе і сам міт дуды, падкідвае нечаканыя пэрспэктывы.
— Пра традыцыі практычнага ўжытку многіх рэчаў сьведчыць найперш фальклёр — прыказкі, прымаўкі, загадкі. Вось першае, што мне цяпер прыходзіць у галаву ў зьвязку з дудою. Ёсьць у народзе такі выраз — скакаць пад чыюсьці дуду. Скакаць — гэта значыць, найперш танчыць. Невыпадкова? Пад дуду танчылі, скакалі продкі беларусаў? Дуда можа пусьціць у скокі і сучаснага чалавека?
— Так, менавіта танцы і былі самым галоўным для дудара. Добра бавіць час у карчме з келіхам, музыкай і супрацьлеглым полам любілі спрадвеку. Дуды як атрыбут карчмы на Падзьвіньні згадваюцца з XVI стагодзьдзя. Тут нічога не зьмянілася. Сучасныя танцавальныя вечарыны пад дуды распачалі ў 2000-х гадох гурты «Ветах» і «Стары Ольса». І вось ужо сёмы сэзон, з 2007 году, трываюць у Менску вечарыны «Дударскага клюбу», калі моладзь рэгулярна зьбіраецца ў кнайпах, каб танчыць пад дуды. Некалькі год гучала дуда і ў зладжаных Зьмітром Сідаровічам танцах у кавярні «Жар-птушка». Гэткі сымбіёз дудароў з аматарамі танцаў — вельмі важная акалічнасьць, бо моцна стымулюе іх развучваць рэпэртуар, разьвівацца найперш як музыкам.
— Танцы суправаджаюць радасныя сьвяты. Перадусім — вясельлі. На беларускіх вясельлях, на нашай памяці прынамсі, гралі на баянах. Баяніст, гарманіст — адзін з асноўных пэрсанажаў вясельляў і вясельных абрадаў. У дзяцінстве я на свае вочы бачыў, як у маіх родных Празароках на Глыбоччыне на вясельлі граў на цымбалах Іван Голер, цымбаліст трупы Ігната Буйніцкага. А дудары — натуральна, у больш аддаленым ад нас часе — гралі на вясельлях, удзельнічалі ў вясельных абрадах?
— Не такі гэта насамрэч і аддалены час. У той жа тэатральнай трупе Буйніцкага быў і дудар, які меў прозьвішча Шульга. А паводле запісу Ўладзімера Бярберава, нават да сярэдзіны 1950-х гадоў на Полаччыне імкнуліся знайсьці дудара на вясельле. Хоць пасьля вайны дудары ўжо ня гралі на вясельлях, яны тым ня меней заставаліся асобамі рытуальнымі, гралі адпаведныя найгрышы. Сапраўды, традыцыйна дудар быў важным удзельнікам вясельля. «Бярыце дудыньку ігруньню, сваціньку пявуньню», — кажа адна зь вясельных песень. У XIX стагодзьдзі ён суправаджаў вясельны поезд. Часам малады і маладая мелі кожны свайго дудара. Дудароў адорвалі караваямі, паясамі. Аляксандар Рыпінскі згадваў, што дудар на вясельлі замяняў сіраце бацькоў і падказваў, што рабіць на якіх этапах. Дудар будзіў маладых раніцай. Усё гэта робяць і сучасныя дудары. Усё часьцей запрашаюць на вясельлі дудароў, усё часьцей граюць дудары пры выкупе нявесты, на дзіва суседзям у падʼезьдзе, сустракаюць маладых на выхадзе з храма пасьля вянчаньня, на дзіва мінакам. Нават у ЗАГСах замест марша Мэндэльсона ўсё часьцей гучыць дуда. І потым працягвае гучаць на танцах. Апрача гэтага, жанчыны традыцыйна сьпявалі пад дуды: ня толькі вясельныя, але і жніўныя, веснавыя песьні.
— Такім чынам, існаваў і асаблівы сьпеўны рэпэртуар для дудаў? Ён быў перадусім зьвязаны з абрадамі?
— Так. Дудар традыцыйна быў удзельнікам і гурту валачобнікаў на Вялікдзень. «Дай дудару сала, каб дуда грала і не залягала», — сьпявалі гаспадару. З уласнай практыкі магу сказаць, што схадзіць у «валачобнае» — абавязковы досьвед для тутэйшага дудара. Атрымліваеш асаблівае задавальненьне, калі граеш па 20 хвілін адну і тую ж мэлёдыю каля кожнай хаты ў некалькіх вёсках да позьняй начы. Прытым у кожнай хаце табе яшчэ і чарку паднясуць. У запявалы песень многа, на ўсе выпадкі — і гаспадару, і гаспадыні, і дзецям. А ў цябе адна мэлёдыя — і космас у галаве пасьля другой-трэцяй хаты. Падобным чынам гучаць дуда можа і на Каляды ў гурце калядоўшчыкаў. Абавязковым удзельнікам быў дудар і ў часе каляднай гульні «Жаніцьба Цярэшкі», распаўсюджанай на Полаччыне. Яе цяпер рыхтуюць у рэпрэзэнтатыўны сьпіс ЮНЭСКА, а між тым ужо многа гадоў моладзь гуляе «Цярэшку» і ў вёсках Лепельшчыны, і апошнімі гадамі нават у Менску ў фармаце гарадзкой карчмы. Выдатная аўтэнтычная альтэрнатыва моднаму speed-datingʼу, але з захаваньнем спрадвечнага сэнсу.
— Сёньня ёсьць выпадкі, калі нябожчыкаў праводзяць з дудамі. Нядаўна вы гралі на пахаваньні Зьмітра Саўкі. Гэта — даніна модзе на дуды, якая паўстае ў нацыянальна арыентаваным асяродзьдзі, ці працяг колішняй практыкі? Дакладней — ці гралі раней дудары на хаўтурах?
— Не, раней на дудах на пахаваньнях ня гралі. Традыцыйна ў Беларусі на пахаваньнях ня гралі ні на чым, толькі галасілі. Але, сапраўды, апошнімі гадамі дудароў сталі запрашаць на пахаваньні, пры тым, што ніхто з сучасных адраджэнцаў дудаў такую ідэю не прасоўваў. І дуды ўсё часьцей гучаць на пахаваньнях людзей, якія паклалі жыцьцё на беларускія справы, — Уладзімера Конана, Арыны Вячоркі, Уладзімера Пузыні, Віктара Івашкевіча, Зьмітра Сідаровіча, Рыгора Барадуліна, Зьмітра Саўкі. Пад дуды хаваюць тых, хто быў сольлю гэтай зямлі, мудрацамі, чараўнікамі, вешчунамі, прарокамі і голасам народу. І гэта значыць, што міт пра дуду і дудароў жыве. І, больш за тое, увасабляецца на практыцы.
— Дык калі не было такой традыцыі, чаму тады раптам грае дуда на пахаваньні?
— Традыцыйнае галашэньне давала эмацыйную разрадку блізкім нябожчыка. Сёньня ж не прынята галасіць, людзі не выносяць напаказ свае эмоцыі, хоць і нема душацца імі. А дуда акурат можа плакаць амаль як чалавек, даваць нямым голас.
Другая прычына — уплывы масавай культуры. Напрыклад, у Злучаных Штатах ледзь не пры кожнай пажарнай камандзе ці паліцэйскай брыгадзе існуюць аркестры дудароў, які граюць на парадах і пахаваньнях таварышаў па службе. Так склалася гістарычна, бо на небясьпечныя працы пажарных і паліцэйскіх ніхто асабліва не хацеў ісьці, і таму набіралі гатовых на ўсё імігрантаў з Ірляндыі і Шатляндыі. Пакрысе нацыянальная традыцыя (хай і штучна створаная) стала традыцыяй прафэсійнай, трапіла ў кінэматограф, масавую культуру, масавую сьвядомасьць. У нашым выпадку гэта цалкам супала з нашым тутэйшым дударскім мітам пра далучанасьць дудара да сакральнага.
— А ці ёсьць зьвесткі пра выкарыстаньне дудаў у беларускай вайсковай гісторыі? Як увогуле вы ставіцеся да дуды ў войску?
— Трэба адрозьніваць дуды як зьяву «этнаграфічнага» часу (XIX стагодзьдзе) і дуды як атрыбут прыдворнай эўрапейскай культуры Сярэднявечча. Этнаграфічныя дуды — унікальныя ў кожнай краіне. Сярэднявечныя ж былі больш-менш аднолькавыя па ўсёй Эўропе і адышлі ў нябыт разам з гэтай параднай рыцарскай культурай, для якой ужытак дудаў на вайсковых парадах і ўрачыстасьцях быў сапраўды характэрны і зафіксаваны ў іканаграфіі, у тым ліку і ў Рэчы Паспалітай.
Калі казаць пра «этнаграфічныя» дуды, дык зьвестак пра іх вайсковы ўжытак няма. Але ў рамантычным наратыве ня робіцца розьніцы паміж гэтымі рознымі інструмэнтамі, што і прыводзіць да пэўнай блытаніны. Сучасныя спробы зрабіць «этнаграфічную» дуду вайсковым інструмэнтам цалкам знаходзяцца ў рэчышчы гэтага наратыву. Так, напрыклад, пранізаны нацыянал-рамантызмам твор Караткевіча «Маці ўрагану» натхніў у 1990-я гады на назву і гімн вайскова-патрыятычнай арганізацыі «Белы легіён», чальцы якога таксама ўспрымалі дуду як прыкмету нацыянальнага змаганьня, выкарыстоўвалі яе падчас вышкалаў і марылі ўвесьці ў вайсковы ўжытак. Тут, як і ў выпадку з пахаваньнямі, у масавай сьвядомасьці працуе ўжо сам рамантычны міт, ствараючы сабе сучаснае практычнае выйсьце на дадатак да традыцыйных.
— Усё, пра што мы гаворым, так ці інакш зьвязанае з традыцыяй. А як удзельнічае дуда ў сучасных музычных практыках?
— Як музычны інструмэнт дуда бярэ чынны ўдзел у сучасных музычных праектах вельмі розных жанраў — ад джазу да мэталу і танцавальнай электронікі. Пішуцца пад дуды і акадэмічныя творы. Ну, і ня будзем забываць пра шматлікія гістарычныя і рэканструктарскія фэстывалі. Таксама апошнімі гадамі дудароў часта запрашаюць на турыстычныя імпрэзы, анімацыйныя праграмы, каб стварыць адпаведны калярыт.
— З вашага расповеду вынікае, што дуда можа разьвівацца ў прафэсійным мастацтве. Тады і дудар можа стаць прафэсіяналам і зарабляць грошы на прафэсійнай аснове? А прафэсію набываць у музычных вучэльнях, Акадэміі музыкі? Гэта рэальна? Гэта патрэбна беларускаму мастацтву?
— Калі разумець пад прафэсіяй тое, што запісана ў дыплёме, дык сёньня можна стаць дыплямаваным дударом у Беларускім унівэрсытэце культуры і мастацтваў. Там дуды ўваходзяць у праграму навучаньня па клясе народных духавых інструмэнтаў. Выпускнікоў разьмяркоўваюць, як правіла, па народных ансамблях. Але я б не сказаў, што бальшыня студэнтаў ставіцца да дуды з належным імпэтам. Але нават і без дыплёма сёньня дудар у Беларусі можа быць запатрабаваным прафэсіяналам, то бок нават нешта зарабляць дудамі, як і было спрадвеку. Гэта і граньне на вясельлях, і турыстычныя анімацыі, і карпаратывы. Сапраўды, такое цяпер ёсьць. І гэтая акалічнасьць, у прынцыпе, вельмі істотная для посьпеху ў рэалізацыі міту і магчымасьці разьвіцьця сучаснага дударства. Бо міт на хлеб не намажаш.
— Сола на дудзе ў Беларусі я чуў. А ці магчымыя аркестры, ансамблі дудаў? Ці было такое ў беларускай гісторыі?
— У 2015 годзе ў тым жа Ўнівэрсытэце культуры і мастацтваў пад кіраўніцтвам Ігара Мангушава сапраўды быў створаны студэнцкі аркестар дудаў. Можна толькі вітаць памкненьні дзеля разьвіцьця дуды ў акадэмічным рэчышчы. Але да ідэі аркестраў дудаў асабіста я стаўлюся скептычна. Бо, па-першае, гэта малпаваньне вядомых па ўсім сьвеце шатляндзкіх аркестраў, а значыць, відавочная другаснасьць. Калі разглядаць дуды як нацыянальны брэнд, дык з гледзішча маркетынгавай канцэпцыі пазыцыянаваньня інструмэнта — гэта неэфэктыўны шлях, спроба ўлезьці ў занятую нішу.
Па-другое, дудар у нас паводле архетыпу набліжаны да сьвятара, чарадзея. А мясцовыя знахары «чаруюць» паасобку, гэта досыць сакральны, інтымны працэс. З такой відалі дзьве-тры дуды яшчэ, мабыць, могуць граць разам, як вельмі добра знаёмыя чараўнікі, грунтуючыся на асабістым даверы, хоць і не без канкурэнцыі. Але калі інструмэнтаў цэлы аркестар — гэта ўжо ня наша эмоцыя, на нашых землях няма гістарычных згадак пра такое выкананьне. За кошт дуалістычнага суладзьдзя нізкага бурдона і высокай жалейкі дуда — інструмэнт досыць самадастатковы. Хоць традыцыйна гучаў і ў спалучэньні са скрыпкай, цымбаламі, бубнам. Але, як на мой цям, дуда ўсё ж інструмэнт калі ня сольны, то прынамсі індывідуалістычны, за ім павінна стаяць моцная асоба дудара. Так найлепш раскрываюцца чары дуды і яе міту.
— Давайце, Яўген, падсумуем. Дык якую ролю ў найноўшым беларускім адраджэньні ўжо выканала дуда і якія яе пэрспэктывы з гледзішча разьвіцьця ўласнай беларускай культуры?
— Як кажа Тодар Кашкурэвіч, «менавіта дудамі атрымалася прабіць моладзевы снабізм». А прычына, мне падаецца, у тым, што, у адрозьненьне ад культываваных за савецкім часам гармонікаў і цымбалаў, дуды «чыстыя» ў пляне асацыяцыяў. Іх проста не існавала ў масавай сьвядомасьці, і таму яны ня маюць нэгатыўных для сучаснай моладзі асацыяцыяў зь нечым «савецкім», «камуністычным» ці «калхозным». Наадварот, міт дуды, пра які мы казалі, адсылае ня ў сельскі клюб, а ў рамантычнае падарожжа ва ўяўнае мінулае.
— А чаму б пад тыя гукі і не перанесьціся нам у будучыню? У Беларусі ўсё для гэтага ёсьць.
